O’quv va tarbiya ishlari bo‘yicha direktor o’rinbosari V v. b

КУЗАТИШ – маълумотларни психик ҳодисаларнинг қайд этиш йўллари орқали тўплашдан иборат. Кузатиш икки турда бўлади-формаллашган кузатув ва эркин кузатув. Эркин кузатув тадқиқотнинг бошланғич босқичларида қўлланилади, у ўрганилаётган масала моҳиятига чуқурроқ кириб бориш имконини беради. Формаллашган кузатув стандарт дастур асосида олиб борилади ҳамда кузатилаётган воқеалар баённомада қайд этилган ҳолда алоҳида элементларга бўлинади.
Тадқиқот метод сифатда кузатишнинг хусусияти шундаки, маълумотларни тўплаш, турли сезги органлари ёрдамида амалга оширилади, яъни кўриш, эшитиш, ҳид билиш ва ҳоказо. Чунки касбий фаолиятда ҳидлар, шовқинлар ва шунга ўхшаш ҳолатлар тез кузатилади ва улар синовдагиларнинг психик ҳолатига ҳамда фаолият маҳсулдорлигига, меҳнатдан қониқишига таъсир этади. Кузатилаётган жараёнда тадқиқотчининг иштирок этиш даражасига кўра, киритилган кузатиш ва томонли кузатишга ажратилади. Киритилган кузатувда тадқиқотчи гуруҳ таркибига кириб, шу гуруҳнинг барча фаолият турларини бажаради. Томонли кузатишда тадқиқотчи кузатилаётган ҳодисалардан четда туриб кино ёки видеокамерага туширган ҳолда психик ҳодисаларни таҳлил этади. Касб психологиясининг тадқиқот методи сифатида кузатиш иш ўрнини ташкил этиш ва умуман фаолиятдаги вазиятга баҳо бериш, синовдагиларнинг киришимлилик хусусиятларини таҳлил қилиш, унинг касбий хулқи, касбий таълими ва малакасига баҳо беришда қўлланилади. Кузатишнинг негатив ҳолатлари олинган маълумотларнинг етарли даражада ишончли эмаслиги чунки, тадқиқот пайтида баъзида ҳодисалар кўп учрайди ва кузатилаётган воқеаларга аралашиб кетиш эҳтимоли мавжуд бўлади. Кузатиш пайтида синовдагиларга тадқиқот вазифалари ҳақида маълумот беришга тўғри келади, бу эса уларнинг касбий хулқи ва фаолиятига ўзгартириш киритишларига олиб келади. Ундан ташқари, ишчилар, раҳбарлар ҳам тадқиқот натижалари уларнинг иш жараёнларига салбий таъсир кўрсатишидан қўрқишади.
.ПСИХОМЕТРИК УСУЛЛАР
Психометрия-психик воқеа ва ҳодисаларнинг миқдорий томонининг нисбати ва тавсифларини ўрганади. Психометриянинг муҳим белгиси психик жараёнларнинг индивидуал фарқлар, эмпирик далиллар динамикасини, параметрларини ўлчаш технологиясининг стандартлашганлигидир. Психометрия ишончлилиги билан ажралиб турувчи психодиагностик методикаларини яратишга йўналтирилган. Психометрик усуллар таркибига психологик тест ҳам киради.
ТЕСТ - психологик диагностика метод бўлиб, у маълум маънога эга бўлган стандарт савол ва масалалардан иборат. Тест интеллектуал ва махсус қобилиятларини, шахснинг психофизиологик хусусиятлари ва сифатларининг ривожланишини, касбий лаёқатни аниқлаш, касбий экспертиза ва реабилитация шунингдек, касбий маслаҳатлар жараёнида қўлланилади.
Тест ўтказиш 3 босқичга ажратилади:
тест саволномасини танлаш (тадқиқот масаласи билан белгиланади);
тест ўтказишни этика нормаларига риоя қилган ҳолда кўрсатмага мувофиқ ташкил этиш; олинган маълумотларни қайта ишлаш ва натижаларни ўрганиш.
Касб психологиясида махсус қобилиятларнинг диагностикаси ва касбий ютуқлар муҳим аҳамият касб этади. Анъанавий интеллектуал тестлар академик қобилиятларни ўрганишга қаратилган. Вакант (бўш) ўринларга номзодларни касбий танлови учун ишончли усулларга бўлган эҳтиёж психологларни махсус қобилиятларни диагностика қилиш учун тест ишлаб чиқилди. Ишлаб чиқаришнинг турли соҳалари ишчиларнинг олдига ўзига хос талабларни қўяди
Касбий танлов, касбий маслаҳат, кадрларни жойлашуви, вакант ишчи ўринларини тўлдириш мақсадида муҳим касбий психофизиологик хусусиятлар, психологик сифатлар, касбий малакаларни аниқлаш имконини берувчи тестлар бўлиши лозим. Касбий ютуқлар тести фаолиятнинг маълум бир турини эгаллаш даражасини ўлчаш ёки касбий тайёргарлик натижаларини ташхис қилиш мақсадида қўлланилади. Махсус қобилиятлар тести асосан касбий танлов учун қўлланилади. Айниқса, сенсор қобилиятлар диагностикаси хусусиятларини кўриб чиқамиз. Кўпгина, касблар сенсор соҳанинг хусусан кўриш ва эшитишнинг юқори даражада ривожланишини талаб қилади.Визуал қобилиятлар тести муҳим касбий белгиларга боғлиқ ҳолда кўриш ўткирлигини, рангларни фарқлай олиш ва уларнинг ички хусусиятлари ўртасидаги боғлиқликлар даражасини аниқлайди. Энг кенг тарқалган кўз ўткирлигини аниқлаб берувчи тест - синовда иштирок этаётган синалувчиларга босма ҳарфлар тасвирланган жадвал кўрсатилади ва тадқиқотчи томонидан кўрсатилаётган ҳарфларни аниқлаш керак бўлади. Эшитиш қобилиятларини аниқлашда овоз, сигнал кўп ҳолларда одам овози эшиттирилади. Чуқурроқ ўрганилиши мақсадида масалан, мусиқий эшитиш қобилиятини аниқлаш тестлари қўлланилади.
Ҳаракат қобилиятларини диагностика қилиш-ҳаракат реакцияларини тасвирлаш ва координата тезлигини аниқлаш мақсадида қўлланилади. Бундай ҳолларда биз сенсомотор диагностикасини назарда тутишимиз керак, чунки аксарият ҳолларда бу кўриш орқали бажарилади. Чет элда бармоқлар маҳоратини, буюмларни ўйната олиш тезлиги, қўл мустаҳкамлиги, реакция вақти, қўл ҳаракатининг тезлигини таҳлил этувчи тестлар кенг тарқалган. Шунингдек, ишчилар касбий танловида техник қобилиятлар тести муҳим ўрин эгаллайди. Техник қобилиятлар деганда - мураккаб интеллектуал қобилиятлар тушунилади. Бу қобилиятлар ўз ичига кенг тасаввурлар, техник салоҳият ва сенсомотор малакаларини қамраб олади. Техник қобилиятлар тести - инженерлар, механикларни касбий танловида кенг доирада қўлланилади. АҚШда Миннисота штатида конселария тести кенг оммалашган бўлиб, тартибни қабул қилиш тезлиги, ишбилармонлик атамалар рўйхатини билиши, эшитиши, хабардорлик, саводхонлик чиройли нутққа эгалик каби қобилиятларни аниқлаб беради. Касбийлашган қобилиятларга шунингдек, бадиий, мусиқавий, тадқиқий конструкторлик, ишбилармонлик, ижтимоий ва ижрочилик қобилиятлари киради. Ютуқлар тести синовдагиларнинг маълум билим, кўникма ва малакаларини эгалланганлик даражасини аниқлаб беради. Иқтидор тестларидан фарқли равишда улар махсус таълим дастурларининг касбий тайёргарликнинг маълум самарадорлигига, касб эгаллашга бўлган таъсирини ўлчайди. Бошқача қилиб айтганда, ютуқлар тести асосан индивиднинг таълим якунидаги сўнгги муваффақиятларини баҳолашга йўналтирилган. Инсонларда ютуқлар тестининг 3 та шаклини қўллашади: ҳаракат тестлари, ёзма ва оғзаки тестлар. Бу тестларда аниқ касбий фаолиятда энг муҳим бўлган бир қатор топшириқларни бажариш талаб этилади. Ҳаракат тестлари идоравий касбларда (техник котиба, машинистка, стенографист ва ҳоказоларда) кенг қўлланилади. Ютуқларнинг ёзма тестлари махсус билимлар яъни, саводхонлик учун муҳим бўлган касбларда ишлатилади. Мазкур тестлар асосий тушунчалар, мавзулардаги синфий белгилар, техник тавсифлар, формулаларни ўрганилганлигини ўлчашга йўналтирган.
Стандартлашган баҳолаш шакли объектив ҳаракатга эга бўлиб, гуруҳий ишлашга имкон беради ва кўп вақтни талаб этмайди. Касбий ютуқларнинг оғзаки тестлари - махсус касбий билимларга тегишли бўлган стандартлашган саволлар сериясидан иборат. Саволлар касбий фаолиятни таҳлил этиш, малакали ишчиларни кузатиш ва ҳар қайси саволнинг муҳимлилиги асосида танланади. Ютуқлар тестларини касбий салоҳиятни баҳолаш мақсадида қўлланиши АҚШда психологлар аттестацияси тажрибасидан кўриш мумкин.