O’quv-uslubiy majmuaning tarkibi

Odam organizmining turli sharoitlarga moslashuvining umumiy qonuniyatlari.

Inson hayoti jarayonida uni o’rab turgan atrof muhit bilan uzluksiz aloqada bo’ladi, shuningdek, har doim uni o’rab turgan muhitga bog’liq bo’lib kelgan va shunday bo’lib qolaveradi. Chunki inson o’zini o’rab turgan atrof-muhit hisobiga oziq-ovqat, havo, suv, dam olish uchun zarur moddiy narsalar va boshqalarga bo’lgan ehtiyojini qanoatlantiradi.

Tashqi muhit omillari inson organizmiga sezgi organlari orqali ta’sir etib, markaziy nerv sistemasida bu ta’sirlar analiz-sintez qilinadi. So’ngra ta’sir to’qima va organlarga berilib, ulardagi fiziologik jarayonlar muayyan sharoitga moslashadi. Yuksak darajada rivojlangan mavjudotlar organizmida tashqi muhitning noqulay ta’siriga qarshi to’qima va organlarning fiziologik doimiy bo’lishi uchun moslanishlar yuzaga kelgan. Bunday ko’rsatkichlarga tana harorati, puls, qon bosim, osmotik bosim, qonda qand miqdorining doimiyligi kabilar kiradi. Bu doimiylik nisbiy hisoblanadi, chunki tashqi muhitning noqulay ta’siri ostida ichki muhit doimiyligi o’zgarib turadi, lekin nerv-gumoral sistemasining boshqaruvchanlik vazifasi orqali bu doimiylik yana tiklanadi. Tashqi muhitning iqlim sharoitidan tashqari, odam organizmiga havo, suv, tuproq hamda oziq mahsulotlari tarkibidagi kimyoviy moddalar ham ta’sir ko’rsatadi. Yashash muhiti kamroq o’zgarganda organizm o’z funktsiyalarini qayta quradi, yangi sharoitga moslashadi. Masalan, havo harorati ko’tarilganda nafas olish, yurak ishi kuchayadi, ter ko’p ajralib chiqadi. (tana haroratining nisbiy doimiyligi saqlanadi.) Odam yashaydigan havo haroratining o’zgarishi 120 darajagacha etadi (Q50 dan – 70 darajagacha).

Odam tug’ilganidan boshlab, o’zi uchun umuman yangi sharoitlarga duch keladi va o’zining hamma a’zo va sistemalarini shu sharoitlarga moslashtirishga majbur bo’ladi. Keyinchalik, individual taraqqiyot davomida odam organizmiga ta’sir etuvchi omillar doimiy ravishda o’zgarib turadi. Bu esa doimiy funktsional o’zgarishlarni talab qiladi. Adaptatsiya yoki moslashuvchanlik-bu inson organizmining tug’ma va orttirilgan moslashuvchanlik faoliyatidir. Bu faoliyat hujayra, a’zo, sistema va organizm darajasida yuz beradigan aniq fiziologik reaktsiyalar tomonidan ta’minlab beriladi. Adaptatsiyaning mohiyati-tashqi muhitning o’zgaruvchan sharoitlariga moslashish uchun organizmning funktsiyalarini qayta tashkil etib, uning yashashi va rivojlanishini ta’minlashdan iborat. Adaptatsiya mexanizmlarini 1- bo’lib, Kanadalik olim Gans Sele asoslab berdi. Uning fikriga ko’ra, organizmda sodir bo’ladigan adaptatsiya mexanizmlari gumoral tabiatga ega bo’lib, buyrak usti bezlari adrenalin va noradrenalinning faoliyati

ta’sirida shakllanadi. Organizmning moslashuv imkoniyatlarini takomillashtirishda markaziy asab tizimi faoliyati hal qiluvchi ahamiyatga ega. Adaptatsiyaning himoya moslashuvchanlik, ruhiy, ijtimoiy va fiziologik turlari farqlanadi.