O’quv-uslubiy majmua mundarijasi

O’QUV-USLUBIY MAJMUA MUNDARIJASI

1.

O’quv materiallar:

1.1.

Ma’ruza kursi.

1.2.

Amaliy mashg’ulotlarni bajarish boyicha uslubiy ko’rsatma.

1.3.

Laboratoriya mashg’ulotlarini bajarish boyicha uslubiy ko’rsatma.

2.

Mustaqil ta’lim mashg’ulotlari:

2.1.

Mustaqil ta’lim bo’yicha uslubiy ko’rsatma.

2.2

Kurs loyiha va kurs ishlarini bajarish bo’yicha uslubiy ko’rsatma

2.3

Hisob-chizma ishi, ijodiy va boshqa mustaqil ishlar

3.

Glossariy

4.

Ilovalar:

4.1.

Fan dasturi.

4.2.

Ishchi o’quv dastur.

4.3.

Tarqatma materiallar.

4.4.

Testlar.

4.5.

Baholash mezoni

1.1. Ma’ruza kursi

1-mavzu. Tadqiqotchining zamonaviy axborot muhiti

1. Tarmoq texnologiyalari.

Kompyuter tarmoqlarining paydo bo‘lish sabablaridan biri resurslaridan hamkorlikda foydalanish, alohida kompyuter imkoniyatini kengaytirishdir. Tarmoq orqali foydalanuvchilar bir vaqtning o‘zida bir xil ma’lumot va fayl nusxalari, amaliy dasturlar bilan ishlashi mumkin. Bu xolat axborot tashuvchilardagi joyni tejaydi. Bundan tashqari, printer, skaner, modem, lazer disklar majmuining birgalikda ishlatilishi qo‘shimcha mablag‘ni asraydi.

Xozirda kompyuterlarni qo‘llashda ko‘pgina foydalanuvchilar uchun yagona axborot makonini ta’riflovchi tarmoqlarni tashkil etish muxim axamiyatga ega. Buni butun dunyo kompyuter tarmog‘i xisoblanmish Internet misolida yaqqol kirish mumkin.

1-rasm. Kompyuter tarmoqlari

Uzatish kanallari orqali o‘zaro bog‘langan kompyuterlar majmuiga kompyuterlar tarmog‘i deyiladi. Bu tarmoq undan foydalanuvchilarni axborot almashuv vositasi va apparat, dastur hamda axborot tarmog‘i resurslaridan jamoa bo‘lib foydalanishni taminlaydi.

Kompyuter tarmoqlarini ko‘pgina belgilar, xususan xududiy ta’minlanishi jixatidan tasniflash mumkin. Bunga ko‘ra global, mintaqaviy va lokal (maxalliy) tarmoqlar farqlanadi.

Global tarmoqlar butun dunyo bo‘yicha tarmoqdan foydalanuvchilarni qamrab oladi va ko‘pincha bir-biridan 10-15 ming km uzoqlikdagi EXM va aloqa tarmoqlari uzellarini birlashtiruvchi yo‘ldosh orqali aloqa kanallaridan foydalanadi. Global tarmoq – bu internet.

Mintaqaviy tarmoqlar uncha katta bo‘lmagan mamlakat shaxarlari, viloyatlaridagi foydalanuvchilarni birlashtiradi. Aloqa kanallari sifatida ko‘pincha telefon tarmoqlaridan foydalaniladi. Tarmoq uzellari orasidagi masofa 10-1000 km ni tashkil etadi.

EXMning lokal tarmoqlari bir korxona, muassasaning bir yoki bir qancha yaqin binolaridagi abonentlarni bog‘laydi. Lokal tarmoqlar juda keng tarqalgan, chunki 80-90% axborot o‘sha tarmoq atrofida aylanib yuradi. Lokal tarmoqlari xar qanday tizilmaga ega bo‘lishi mumkin. Lekin lokal tarmoqlardagi kompyuterlar yuqori tezlikka ega yagona axborot uzatish kanali bilan bog‘langan bo‘ladi. Barcha kompyuterlar uchun yagona tezkor axborot uzatish kanalining bo‘lishi - lokal tarmoqning ajralib turuvchi xususiyati. Optik kanalda yorug‘lik o‘tkazgich inson soch tolasi kalinligida yasalgan. Bu o‘ta tezkor, ishonchli va qimmat turadigan kabel.

Lokal tarmoqda EXMlar orasidagi masofa uncha katta emas - 10 km gacha, radio kanal aloqasidan foydalanilsa – 22,5 km. Lokal tarmoqlarda kanallar tashkilot mulki xisoblanadi va bu ulardan foydalanishni osonlashtiradi.

Tarmoq topologiyasi - bu kompyuterlar aloqa kanallari birlashuvining mantiqiy sxemasi. Lokal tarmoqlarida ko‘pincha quyidagi uch asosiy topologiyaning biridan foydalaniladi: monokanalli, aylanma yoki yulduzsimon. Boshqa ko‘pgina topologiyalar shu uchtasidan kelib chiqadi. Tarmoq uzellarining kanalga kirish ketma-ketligini aniqlash uchun kirish uslubining o‘zi zarur.

Kirish uslubi - bu moddiy darajada uzellarni birlashtiruvchi ma’lumotlarni uzatish kanalidan foydalanishni belgilovchi qoidalar to‘plamidir. Lokal tarmoqlarida eng keng tarqalgan kirish uslublari Ethernet, Trken-Ring, Arenet sanaladi. Tarmoq platalari moddiy qurilma bo‘lib, har bir kompyuter tarmog‘iga o‘rnatiladi va tarmoq kanallari bo‘yicha axborot uzatish hamda qabul qilishni ta’minlaydi.

LXT topologiyasi - bu tarmok uzellari birlashuvining o‘rtacha geometrik sxemasi.

Hisoblash tarmoqlari topologiyasi turlicha bo‘lishi mumkin, lekin lokal xisoblash tarmog‘i uchun uchta tur umumiy xisoblanadi. Bular: aylanma, shinali va yulduzsimon turlardir. Ba’zan soddalashtirib aylana, shina, yulduz degan atamalar ishlatiladi. Biroq bu atamalar topologiya turi tom ma’noda aylana, to‘g‘ri chiziqli yoki aynan yulduz shaklida degan fikrni bildirmaydi.

Har qanday kompyuter tarmog‘ini uzellar majmui sifatida ko‘rishi mumkin.

Uzel - tarmoqning uzatish vositasiga ulangan har qanday qurilma.

Topologiya tarmoq uzellarini ulash sistemasini o‘rtalashtiradi. Masalan, ellips xam yopiq egri, xam yopiq siniq chiziq aylanma topologiyaga, yopiq bo‘lmagan siniq chiziq esa - shina topologiyaga mansub.

Aylana (doira) topologiya - tarmoq uzellarining yopiq egri (uzatish o‘rtasidagi) kabel bilan birlashuvini xosil qiladi. Uzatish (peredatchik) va qabul qilish (priyomnik) o‘rtasidagi har bir oraliq uzel yuborgan xabarni retranslyasiya qiladi. qabul qiluvchi uzel faqat o‘ziga yuborilgan ma’lumotnigina aniqlaydi va qabul qiladi.

Aylana topologiya nisbatan kichikroq kenglikda shug‘ullanuvchi tarmoq uchun juda mos keladi. Unda markaziy uzel yo‘qligi bois tarmoqning ishonchliligini oshiradi. Axborotni retranslyasiya qilish uzatish vositasi sifatida har qanday turdagi kabeldan foydalanish imkonini beradi. Bunday tarmoq uzellari xizmat ko‘rsatish tartibining ketma-ketligi uning tezkorligini susaytiradi, uzellardan birining ishdan chiqishi aylana butunligini buzadi va axborotni uzatish traktini saqlash uchun choralar ko‘rishni talab qiladi.

Shinali topologiya - eng oddiy turlardan biri. U uzatish vositasi sifatida koaksial kabeldan foydalanish bilan bog‘liq. Ma’lumotlar tarmoq uzatish uzelidan shina bo‘yicha har ikki tomonga tarqaladi. Oraliq uzellar kelayotgan axborotlarni translyasiya qilmaydi. Axborot barcha uzellarga kelib tushadi, lekin kimga jo‘natilgan bo‘lsa, faqat o‘shagina qabul qila oladi. Xizmat ko‘rsatish tartibi parallel.

Bu xol shinali topologiya bilan LXTning tezkor harakatini ta’minlaydi. Tarmoqni kuchaytirish va konfigurasiyalash, shuningdek turli tizimlarga moslashtirish oson. SHinali topologiya tarmog‘i aloxida uzellarning buzilish extimolligiga chidamli. Ushbu turdagi topologiya tarmog‘i xozirchi kunda joriy etilgan. Shuni ta’kidlash lozimki, ularning ko‘lami kichkina va bir tarmoq doirasida turli xildagi kabeldan foydalanish imkonini beradi.

2. Internet servislari.

Internet (lotincha: inter – aro va net – tarmoq) – standart internet protokoli (IP) orqali maʼlumot almashuvchi kompyuter tarmoqlarining butunjahon va omma uchun ochiq toʻplamidir. Bu maʼlumotlarning asosiy tashuvchi protokoli TCP/IP dir. TCP/IP oʻzaro bogʻliq protokollar yigʻindisi boʻlib, internetda maʼlumot tarqalishida asosiy oʻrin egallaydi. Internet tarmogʻini minglab akademik, davlat, tijorat va xonadon tarmoqlari tashkil etadi. Internet elektron pochta, chat hamda oʻzaro bogʻlangan sahifalar va boshqa Butunjahon oʻrgimchak toʻri servislaridan tashkil topadi.

Internet — katta (global) va kichik (lokal) kompyuter tarmoqlarini oʻzaro bogʻlovchi butunjahon kompyuter tizimi. Unda geografik oʻrni, zamon va makondan qatʼiy nazar, ayrim kompyuter va mayda tarmoqlar oʻzaro hamkorlikda global informatsiya infratuzilmasini tashkil etadi. Qaydnomalar tizimi bilan boshqariladigan barcha hosila tarmoqlar hamkorlikda isteʼmolchilarga ma'lumotni saqlash, eʼlon qilish, joʻnatish, qabul qilish, izlash va maʼlum boʻlgan barcha variantlar (matn, tovush, videotasvir, fotosurat, grafika, musiqa tarzida va b. koʻrinishlar) da axborot almashinishga imkon yaratadi.

Internet barcha anʼanaviy informatsiya tizimlari – telekommunikatsiya, teleradioeshittirish, informatsiyalarni xalqaro miqyosda faol almashtirish va h. k.ning texnologik imkoniyatlarni uygʻunlashtirib qoʻllanganligi uchun u bir necha vazifani – informatsiya va bilimlar manbai; ommaviy axborot vositasi, insoniyat faoliyatining barcha sohalari (shu jumladan, taʼlim-tar-biya, siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy, madaniy, sayyohlik va h. k.) ga taal-luqli informatsiya xizmatlari tizimi; istiqbolli bozor va milliy kom-paniyalarning xalqaro informatsiya maydoni va jahon bozoriga eng tejamli va tezkor usulda qoʻshilish imko-nini beradigan vosita vazifasini oʻtaydi.

Jamoat va tijorat tuzilmalari uchun Internetdan foydalanish imkoniyati oshgan sari provayderlar (Internet bilan aloqa oʻrnatishga xizmat koʻrsatadigan kompaniyalar), Internet informatsiyasi isteʼmolchilari soni ham koʻpaymoqda, informatsiya manbai va ommaviy axborot vositasi sifatida Internet ommalashmoqda. Bularning barchasi noshirlar, jurnalistlar, informatsiya agentliklari, i. ch. xamda savdo kompaniyalari va firmalari muhitida raqobatning shakllanishiga ijobiy taʼsir qiladi. Telefon simlaridan tashqari, optik tolali kabellar, radio tarmogʻi yoki sunʼiy yoʻldosh orqali Internetga chiqish mumkin boʻldi. Buning uchun Internet bilan aloqa oʻrnatishga xizmat koʻrsatadigan kompaniyalar – provayderlar boʻlishi lozim. Oʻzbekistonda Internetga ulashga doir informatsiya xizmatlari 1997 yildan koʻrsatila boshladi. Dastlab Naytov (http://www.naytov.com), Uznet (http://www.uznet.net Arxivlandi 2013-02-16 Wayback Machine saytida.) yoki Istlink (http://www.eastlink.uz Arxivlandi 2020-06-12 Wayback Machine saytida.) kabi provaydkompaniyalar faoliyat boshladi (1999). Oʻzbekistonda jadal rivojlanayotgan kompyuterlashtirish va avtomatlashtirish sohalari Internet tarmogʻining aloqa funksiyasidan keng foydalanishga imkon beradi. Internetga ulangan abonent uydagi yoki ishxonadagi kompyuter orqali, aytaylik, AQSH, Avstraliya yoki Afrikadagi kompyuterlarga kiritilgan xilma-xil mavzudagi maʼlumotlarni matn, surat yoki videotasvir koʻrinishida olishi mumkin. Bu maʼlumotlar Internet tizimiga oldindan kiritiladi. Dunyoning turli chekkalarida joylashgan maxsus ixtisoslashgan kompaniyalar qidiruvni tezlashtirishga yordam beradi. Ular "qidiruv dvigateli" deb ataladi, maʼlumotlarning mundarijasini maʼlumotnoma (spravochnik) kabi saqlaydi va oʻsha maʼlumotlar joylashgan "Internet adresi"ni abonentga beradi. Mazkur adres boʻyicha maʼlumotlar "Internet varaqchalari" da saqlanadi. Abonent biror maʼlumotni, mas, "paxta" soʻzini qidiruv dvigateli orqali qidirsa, shu soʻzga tegishli maʼlumotlarni, paxta bilan ish olib boradigan kompaniyalar roʻyxatini yoki jahon birjasida paxtaning narxini abonent kompyuterida chiqarib beradi. Internet varakchalari shaxsiy va rasmiy boʻlishi mumkin. Shaxsiy varaqchalar alohida shaxslar tomonidan tuziladi va shu shaxslar haqidagi maʼlumotlarni oʻz ichiga oladi. Rasmiy varaqchalar idoralar, tashkilotlar, kompaniyalarga tegishli boʻladi, ularda hukumat idoralariga doir maʼlumotlar saqlanadi. Internet orqali savdo-sotiq ishlari, kom-paniyalar xizmatlarini yoki mahsulotlarni reklama qilishni keng yoʻlga qoʻyish, Internet varaqchalarida suratlar bilan berilgan mahsulotlarni harid qilish mumkin.

Xalqaro Internet tizimida Oʻzbekiston haqida ham maʼlumotlar bor. Rasmiy varaqchalardan Oʻzbekiston hukumati varaqchalari, Oʻzbekistonning AQSH dagi elchixonasi varaqchalari va b. koʻplab rasmiy varaqchalar mavjud. Ularda Oʻzbekiston Respublikasiga tegishli deyarli barcha maʼlumotlar bor. Bulardan tashqari, Oʻzbekistonga taalluqli shaxsiy varaqchalar ham mavjud: "Umid" varaqchasi, oʻzbek estradasi haqidagi varaqcha va boshqa 2000 yil fevral oyidan boshlab Internet efiriga Oʻzbekiston televideniyesi (Oʻz TV)ning "Axborot" dasturi chiqa boshladi, Oʻz TV sayti tuzilgan va takomillashtirilmoqda. Informatsiya resurelariga oid koʻp masalalarni respublikadagi yirik kutubxonalar shu sohadagi Internet tarmogʻi koʻlamiga suyangan holda hal qiladi. Mas, Tibbiyot kutubxonasi, Respublika ilmiy-texnika kutubxonasi, Oʻzbekiston fanlar akademiyasining Asosiy kutubxonasi va boshqa.

Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining "Internet"ning xalqaro axborot tizimlariga kirib borishni taʼminlash dasturini ishlab chiqishni tashkil etish chora-tadbirlari toʻgʻrisida"gi qarori (2001) Oʻzbekistonning bu borada xalqaro miqyosda oʻz mavqeiga ega boʻlishiga xizmat qiladi. Oʻzbekistonda maʼlumotlarni uzatish milliy tarmogʻi OʻzPAK Davlat kompaniyasi va OʻzNET tarmogʻidan iborat.

3. Axborotni Internetda qidirish va chop etish.

Axborot hayotimizda muhim ahamiyatga ega ekan, uni Internetdan kerakli vaqtda, zarur miqdorda, qisqa vaqt ichida olib turishimiz kerak bo'ladi. Lekin, Internetdan axborotni qisqa vaqt ichida olish muammosi ham bor. Bu darsda shu muammoni hal etish usullaridan birini ko'rib chiqamiz.

Qidiruv tushunchasi. Intеrnеt tarmog’idagi qidiruv tushunchasi shuni anglatadiki, bunda har bir foydalanuvchi o’ziga kеrakli bo’lgan biror ma'lumot yoki matеrialni maxsus qidiruv tizimlari orqali topish imkoniyatiga ega bo’ladi.

Internet - bepoyon axborot ummoni. Axborotlar Internetda millionlab Web-sahifalarda saqlanadi. Bizga kerakli axborot saqlanadigan Web-sahifani topish uchun uning Internetdagi adresini bilish zarur. Ammo internet soat sayin yangi axborotlar bilan boyib boradi. Shuningdek, ba'zi (eskirgan) axborotlar Internet tarmog'idan chiqarib tashlanadi. Internetdagi ko'p foydalaniladigan Web-sahifalar adreslari maxsus ma'lumotnomalarda chop etib turiladi. Lekin ulardan to'liq axborot olib bo'lmaydi. Chunki Internetdagi barcha Web-sahifalar adreslarini chop etish uchun juda katta hajmli kitob kerak bo'ladi. Bu kitob chop etib tugatilmasidan Internetdagi bir qancha adreslar o'zgarishi aniq. Bu muammo maxsus Qidiruv tizimlari yaratilishi bilan osonlikcha hal etildi.

Intеrnеt tarmog’i foydalanuvchilari qidiruvni Intеrnеt muhitida joylashgan vеb-saytlar, ularning manzili va ichki ma'lumotlari bo’yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kеrakli bo’lgan axborotni samarali qidirish va tеz topish imkoniyatini bеradi.

Axborotlarni qidirish. Intеrnеt tarmog’i shunday bir muhitki u o’zida turli ko’rinishdagi va turli tillardagi ko’plab axborotlarni jamlagan. Bunda ushbu axborotlar ichidan kеrakli bo’lgan ma'lumotlarni qidirib topish muammosi paydo bo’ladi. Intеrnеt tarmog’ida har bir foydalanuvchi axborotni qidirish uchun o’zbеk, rus, ingliz yoki boshqa tillardagi bir yoki bir nеcha so’zdan tashkil topgan so’rovlardan foydalanadi. Ya'ni ma'lumotlarni uning sarlavhasi yoki uning tarkibida ishtirok etgan so’zlar va jumlalar bo’yicha qidirib topish mumkin. Bunda foydalauvchi tomonidan Intеrnеt qidiruv tizimi qidiruv maydoniga kеrakli ma'lumotga doir so’z yoki jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so’ng qidiruv tizimi foydalanuvchiga o’zi tomonidan kiritilgan so’z yoki jumlaga mos kеluvchi ma'lumotlarni qidirib topadi va kompyutеr ekranida ularning ro’yxatini hosil qiladi. Vanihoyat ro’yxatdagi ma'lumotlarni kеtma-kеt ko’rib chiqilib kеrakli bo’lganlari kompyutеrga saqlab olinadi.

Axborotlarni paramеtrlari bo’yicha qidirish. Ko’rib o’tilganidеk, har bir foydalanuvchi Intеrnеt tarmog’i orqali o’ziga kеrakli bo’lgan ma'lumotlarni uning mavzusi hamda tarkibidagi so’z yoki jumla bo’yicha qidirib topishi mumkin, lеkin Intеrnеt tarmog’ida ma'lumotlar shunchalik ko’pki, ta'kidlab o’tilgan usul samara bеrmasligi mumkin. Bunday hollarda Intеrnеt qidiruv tizimlari qidiruvning bir qancha qo’shimcha usullari bo’yicha qidiruvni taqdim etadi, bular:

ma'lumotlarni uning tili bo’yicha qidiruv;

ma'lumotlarni uning turi (matn, rasm, musiqa, vidеo) bo’yicha qidiruv;

ma'lumotlarni uning joylashgan mintaqasi bo’yicha qidiruv;

ma'lumotlarni uning joylashtirilgan sanasi bo’yicha qidiruv;

ma'lumotlarni uning joylashgan Intеrnеt zonasi bo’yicha qidiruv;

ma'lumotlarni xavfsiz qidiruv.

Rasmlarni qidirish. Rasmlar ma'lumotlarning grafik yoki tasvir ko’rinishi hisoblanadi. Intеrnеt tarmog’ida grafik ma'lumotlarning ko’plab turlari uchraydi, ya'ni: chizma (vеktor), foto (rastr), harakatlanuvchi (animatsiya) hamda siqilgan rasmlar. Bunday grafik ma'lumotlar tarkibida matnli axborot mavjud bo’lmaydi. Shundan ko’rinib turibdiki, dеmak rasm ko’rinishidagi ma'lumotlar ustida faqatgina uning nomi yoki turi bo’yicha qidiruv olib borish mumkin. Ko’pgina intеrnеt qidiruv tizimlari grafik yoki tasvir ko’rinishidagi ma'lumotlarni qidirish uchun alohida bo’limga ega bo’lib, bu bo’lim orqali ixtiyoriy turdagi rasmlarni ularning nomlari bo’yicha qidiruvni amalga oshirish mumkin. Masalan, quyidagi rasmga shunday qidiruv tizimlarining biri tasvirlangan.

Musiqalarni va filmlarni qidirish. Intеrnеt tamog’ida matnli yoki rasm ko’rinishidagi ma'lumotlardan tashqari musiqa va vidеo ma'lumotlarning ham ko’plab manbalari mavjud. Intеrnеt tarmog’i orqali har bir foydalanuvchi musiqa eshitishi, radio tinglashi, tеlеdasturlar yoki vidеofilmlarni tomosha qilishi mumkin. Intеrnеt orqali radioeshittirish va tеlеdasturlar namoyishi ma'lum, ushbu turdagi xizmatlarni taqdim etuvchi tizimlar (sеrvеrlar) tomonidan amalga oshiriladi. Intеrnеt orqali radio tinglash yoki tеlеko’rsatuvni tomosha qilish uchun ushbu tizimga bog’lanishni o’zi kifoyadir. Ammo musiqa va filmlar Intеrnеt tarmog’iga ulangan kompyutеrlarda alohida matеrial ko’rinishida saqlanadi. Ularni tinglash, tomosha qilish yoki kompyutеrga ko’chirib olish uchun avvalo kеrakligini qidirib topish zarur. Musiqa va vidеo matеriallari ustida ham grafik (rasm) matеriallar kabi uning nomi yoki izohi bo’yicha qidiruv olib borish mumkin. Bunda musiqa va filmlarni qidirib topish uchun qidiruv tizimi maydoniga matеrialning nomi yoki uning izohiga taaluqli biror jumla kiritiladi va qidiruv tizimi ishga tushiriladi. Shundan so’ng qidiruv tizimi tomonidan kiritilgan jumlaga mos kеluvchi musiqa va vidеo matеriallar joylashgan vеb-saytlarning ro’yhati shakllantiriladi. Ro’yxatdagi vеb-saytlar foydalanuvchi tomonidan birin – kеtin ko’rib chiqiladi va kеrakli matеriallar kompyutеrga saqlab olinadi.

WWW.UZ Milliy axborot-qidiruv tizimi. WWW.UZ – bu barcha foydalanuvchilar uchun yurtimizning Intеrnеt tarmog’idagi milliy sеgmеnti axborotlaridan qulay tarzda foydalanish imkoniyatini bеruvchi tizimdir. Milliy axborot-qidiruv tizimini rivojlantirish ishlari axborot va kompyutеr tеxnologiyalarini rivojlantirish va joriy etish UZINFOCOM Markazi tomonidan olib boriladi. Milliy axborot-qidiruv tizimining asosiy hususiyatlaridan biri uning ko’p tilli axborot qidiruvi (ruscha, o’zbеkcha) va boshqa milliy axborot tizimlari va ma'lumot omborlari bilan o’zaro ishlay olishidadir.

WWW.UZ Intеrnеt tarmog’i foydalanuvchilariga milliy sigmеntda joylashgan vеb-saytlar bo’yicha qidiruv xizmatini taqdim etadi va qidiruvni vеb-sayt manzili va ichki ma'lumotlari bo’yicha olib borishi mumkin. Bu esa foydalanuvchiga kеrakli bo’lgan axborotni samarali qidirish va topish imkoniyatini bеradi.

Bundan tashqari Shu WWW.UZ qidiruv tizimi Intеrnеt rеsurslari (vеb-saytlari) katalogini va vеb-saytlar rеytingi yuritadi, saytlar bo’yicha jamlangan statistik ma'lumotlarni to’playdi hamda axborot tеxnologiyaari sohasidagi yangiliklar va maqolalarni yoritib boradi.

WWW.UZ “Katalog” bo’limi – Intеrnеt tarmog’ida ochiq holda joylashgan, O’zbеkiston Rеspublikasiga aloqador bo’lgan, ro’yxatga olingan, izohlari kеltirilgan va katalog mavzulari bo’yicha saralangan vеb-saytlar to’plami.

WWW.UZ katalogi foydalanuvchilari o’zlariga kеrak bo’lgan saytni mavzular bo’yicha (Iqtisod, OAV, Madaniyat va boshqalar) qidirish orqali tеzroq topishlari mumkin. Katalog har kuni qidiruv tizimining faol foydalanuvchilari tomonidan yangi saytlar bilan boyitib boriladi.

Shu bilan birga WWW.UZning har bir foydalanuvchisi “Top-rеyting” bo’limiga kirib, barcha ro’yxatga olingan saytlar rеytingini ko’rishi, “Jamlangan statistika” bo’limida esa ularning statistikasi bilan tanishib chiqishi mumkin.

Qidiruv tizimi - maxsus Web-sahifa bo'lib, Internet tarmog’idan kerakli axborotni izlab topish uchun xizmat qiladi.

Hozirgi kunga kelib o'nlab qidiruv tizimlari yaratilgan. Ulardan ko'p qo'llaniladiganlari sifatida Rambler, Aport, Yahoo, Google larni keltirish mumkin.

Mashhur Intеrnеt qidiruv tizimlari. Intеrnеt tarmog’i yirik ma'lumotlar ombori hisoblanadi. Undan kеrakli ma'lumotlarni qidirib topish foydalanuvchining oldiga qo’yilgan eng asosiy masalalardan biridir. Bunday hollarda yirik ma'lumotlar omboridan kеrakli ma'lumotlarni qidirib topishda axborot-qidiruv tizimlari muhim ahamiyatga ega. Intеrnеt tarmog’ida bunday tizimlarning ko’plab turlarini uchratish mumkin. Bulardan Google, Rambler, Yandex, Yahoo tizimlari o’zbеk, rus va ingliz tillarida qidiruvni olib boradigan eng mashhurlari hisoblanadi.

4. Ilmiy-tadqiqot ishini baholash usullari va instrumentlari.

Ilmiy tadqiqot - yangi bilimlarni ishlab chiqish jarayoni, bilish faoliyati turlaridan biri. Unga obʼyektivlik, ishonchlilik, aniklik xos. Ilmiy tadqiqot hamma shartlarga amal qilib takrorlanganda hamisha birdek natija beri-shi, bahs etilayotgan masalani isbotlashi lozim. Ilmiy tadqiqot bir-biri bilan boglangan ikki kiyem — tajriba va na-zariyadan iborat. Ilmiy tadqiqotning asosiy komponentlari: mavzuni belgilash, mavjud axborotni, tadqiqot sohasidagi shartsharoit va metodlarni, ilmiy farazlarni oldindan taxlil etish, tajriba oʻtkazish, olingan natijalarni taxlil etish va umumlashtirish, kelib chiqqan farazlarni olingan dalillar asosida tekshirish, yangi fakt va qonunlarni ifodalab berish, ilmiy bashorat yuritish. Ilmiy tadqiqotlarni fundamen-tal va amaliy, miqdoriy va sifatiy, noyob va kompleks tadqiqotlarga aj-ratish keng tarqalgan. Ilmiy tadqiqotlarning metod va tajribalari fanning oʻzidagina emas, balki koʻpgina iqtisodiy va ijtimoiy masalalarni qal qilishda ham keng qoʻllaniladi.

Hozirgi vaqtda barcha mutaxassisliklar va fan sohalari bo‘yicha dissertatsion ishlar ekspertizasining barcha bosqichlarda baholashning yagona ilmiy asoslangan usullarini ishlab chiqish dolzarb vazifa hisoblanadi. Dissertatsiya ishlariga yagona mezon va me’yoriy talablarning yo‘qligi dissertatsiya ishlarining fan va mutaxassisliklar, shuningdek ixtisoslashgan kengashlarda muayyan dissertatsiya ishlari o‘rtasida sifatining yo‘qolishiga sabab bo‘lmoqda. Xuddi shunday yo‘qotish tadqiqotchilarning professional va intellektual salohiyatida ham kuzatilmoqda.

Keyingi 3-4 yil ichida dissertatsiya ishlarining tahlili dolzarblik, ilmiy yangilik, amaliy ahamiyati, xulosalar, aprobatsiya va tadqiq etishga yagona mezon va talablarning yo‘qligini tasdiqladi.

Ko‘pchilik dissertatsiya ishlarida dolzarblik ilmiy asoslanmagan. Dolzarblikning mezon jihatdan baholash uchun mamlakatimizdagi qiyosiy tahlili kerak.

So‘nggi 5-6 yillardagi taqqoslanayotgan ishlanmalarning asosiy ko‘rsatkichlari berilgan klassifikatsion jadval ilmiy asoslanishga illustrasiya vazifasini bajarishi kerak.

Ishlab chiqilayotgan ilmiy-tadqiqot mavzusining patent sofligi kabi mezonni kiritish maqsadga muvofiq bo‘lar edi. Ilmiy tadqiqotlarning afzalligi va talabgirligi dolzarblikning muhim bahosi hisoblanadi.

Dissertatsion tadqiqotlarning muhim baho xarakteristikasi bir dissertatsiyani ikkinchisidan prinsipial farqlovchi ilmiy yangiligi hisoblanadi. Afsuski, ilmiy yangilikning umumiy ta’rifi nazariy natijalarning mohiyatini ochib bermaydi, dissertatsion ishlar sifati, ularning fundamental yoki amaliy mohiyatini baholash imkonini bermaydi.

Ilmiy yanglikka mezon talablari quyidagicha bo‘lishi kerak:

· Ilmiy yutuqlar mohiyatini qisqa va aniq aks etishi kerak;

· Asosiy nazariy qoidalarni ochib berishi kerak.

Har bir dissertatsiya ishining so‘nggi maqsadi uning amaliy ahamiyati, iqtisodiyotga, ishlab chiqarishga, ijtimoiy sohaga va h.z. tadbiq etish hisoblanadi.

Ilmiy izlanishlarning asosiy ahamiyati mezoni uning amaliyotga keng tadbiq etilishi. Afsuski, aksari dissertatsiya ishlarida eksperimental tadqiqotlar va aprobatsiya natijalari, tadbiq etish, ijtimoiy va iqtisodiy samaralar bo‘lishi yo‘q.

Hozirgi vaqtda OAKda amaliy ahamiyat, aprobatsiya va tadbiq etishga dissertatsiya ishi sifatini oshirishning asosiy omillari sifatida qaralmoqda.

Dissertatsiya ishlarini ta’lim, fan, iqtisodiyot va ishlab chiqarishga tadbiq etish monitoringi tizimi ishlab chiqilmoqda.

Tadqiqotlarning ilmiy ahamiyati va tan olinishi uning natijalarining mamlakatimiz va xorij nashriyotlarida e’lon qilinishi bilan belgilanadi.

Shuni qayd etish kerakki, ushbu mezon dissertatsiya ishining barcha bo‘g‘imlari bo‘yicha ilmiy natijalarni nashr etishni o‘z ichiga oladi. Ayrim ilmiy tadqiqot institutlari, oliy o‘quv yurtlari rahbarlarining dissertatsiya ishini minimal publikatsiyalar bilan himoya qilinishiga intilishni dissertatsiya ishi sifatiga va tadqiqotchilarning ijodiy faolligiga ta’sir etmoqda.

Ayrim sohalarda hammualliflar sonining oshishi mustaqil olimning shakllanishi va ijodkor shaxsning tarbiyalanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu borada ilmiy tadqiqotga tadqiqotchining shaxsiy ulushining qo‘shilishi o‘ta dolzarb masala hisoblanadi. Ushbu baholash aniq tushuntirilishini va ilmiy seminar, ixtisoslashgan kengashda, ilmiy rahbar va rasmiy opponentlar taqrizlarida asoslab berilishi kerak.

Qator sohalardagi dissertatsiya ishlarining tahlili xulosalarga yagona talablarning yo‘qligini aniqladi, ular xuddi shunday avtoreferatlarda ham yo‘q ekan. Ma’lumki, xulosalar dissertatsiyaning asosiy natijasi hisoblanadi va uning formulirovkasi, ilmiy asoslanganligi –bu dissertatsiyaning asosiy baho mezoni, tadqiqotchining ilmiy tafakkuri va zakovatini ko‘rsatkichi hisoblanadi.

O‘zbekiston Respublikasi OAK tomonidan dissertatsiya ishini baholashning yana ikkita mezoni ishlab chiqilgan.

Birinchidan, dissertatsiya ishining 12 yil ichidagi himoyalangan dissertatsiyalar bilan taqqoslash elektron ekspertiza tizimi. Ushbu mezon dissertatsiya nomi, annotatsiyasi, ilmiy yangiligi, xulosalar, kalit so‘zlar va h.z. o‘xshashlik foizini aniqlash imkonini beradi.

Ikkinchidan, eksperimental natijalar to‘g‘riligi mezoni. Eksperiment natijalarini statistik ishlash to‘g‘riligi maxsus kompyuter dasturi tomonidan tekshiriladi.

Ilmiy ishlanmalarning ijodiy faolligi va samaradorligi, ularning himoyalanganligi va xorijiy analoglar bilan raqobatbardoshligiga mualliflik guvohnomalari va natijalari yordam beradi. Bir vaqtning o‘zida yoki tadqiqotchilarning ixtirochilik va intellektual mulk rivojiga keng jalb etish mexanizmi yaratiladi.

Ekspertiza algoritmi shundan iboratki, kafedra, ilmiy laboratoriya, ilmiy seminar yuqorida qayd etilgan barcha mezonlar bo‘yicha baho beradilar. Opponentlar, yetakchi tashkilotlar, taqrizchilar ham xuddi shunday baho beradilar. Barcha baholar va dissertatsiya ishi muhokamasi asosida ixtisoslashgan kengash himoyaga berilgan qoida va xulosalar bo‘yicha o‘z xulosasini beradi.

Asosiy mezon talablari va ilmiy darajaga tadqiqotchining adekvatligi ekspertizasi natijalari OAKda yakuniy ekspertiza o‘tkazish uchun taqdim etiladi.

Dissertatsiya ishini ekspertiza qilishning birinchi bosqichi tadqiqotchi biriktirilgan korxonada boshlanadi.

Ekspertiza natijalari xulosali ko‘chirma ko‘rinishida rasmiylashtiriladi va unda quyidagilar aks etishi kerak:

· dissertatsiya natijalarida tadqiqotchining muayyan ishtiroki;

· o‘tkazilgan tadqiqotlar natijalarining to‘g‘rilik darajasi;

· yangilik va amaliy mohiyati;

· tadqiqotchining ilmiy ishlari ahamiyati;

· himoyaning ilmiy doklad ko‘rinishida bajarilishining maqsadgi muvofiqligi;

· dissertatsiya mos keladigan ixtisoslik;

· dissertatsiya materiallarining muallif e’lon qilgan ishlarda to‘liq aks etganligi.

Kafedraning kengaytirilgan yig‘ilishi bayonnomasidan olingan ko‘chirmani tayyorlash namunasi 9-ilovada keltirilgan.

Kengashda dissertatsiyani dastlabki ko‘rib chiqish prsedurasiga binoan ixtisoslashgan kengash a’zolaridan iborat komissiyaga dissertatsiya bilan tanishib chiqish va uning ixtisoslashtirilgan kengash profiliga mosligi haqida xulosani taqdim etishni topshiradi. Dissertatsiyaning kengash profiliga mos kelishi to‘g‘risidagi xulosada quyidagilar bo‘lishi kerak:

· ushbu kengashga dissertatsiya himoyasini o‘tkazish huquqi berilgan mutaxassislik va fan sohasining mosligi;

· muallif chop ettirgan ishlarda dissertatsiya materiallarining to‘liq bayoni;

· natijalarning fan va amaliyotdagi ahamiyati.

Dissertatsiyaning kengash profiliga mosligi to‘g‘risidagi xulosada shuningdek, ko‘rib chiqilayotgan dissertatsiyani yetakchi tashkilotga biriktirish, opponentlarni tayinlash, zarur hollarda –kengash tarkibiga qo‘shimcha a’zolarni kiritish to‘g‘risida takliflar ham beriladi.

Ixtisoslashgan kengash ekspert komissiyasining xulosasiga namuna 10-ilovada keltirilgan. Ixtisoslashgan kengashning dissertatsiyani himoyaga qabul qilish to‘g‘risida ijobiy xulosasi olingach, xuddi shu komissiya dissertatsiya bo‘yicha ixtisoslashgan kengashning xulosa loyihasini tayyorlaydi, shuningdek axborotga avtomatlashtirilgan ishlov berish uchun klassifikatsion belgilarini aniqlaydi. Xulosa loyihasini tayyorlash uchun komissiya kafedralar, laboratoriyalar, ushbu tashkilot sektorlari yoki bo‘limlaridan zarur mutaxassislarni jalb etishi mumkin.

Kengash xulosasi quyidagi punktlarni o‘z ichiga oladi:

· shaxsan tadqiqotchi tomondan qo‘lga kiritilgan salmoqli ilmiy natijalar;

· natijaning to‘g‘rilik darajasi;

· ilmiy natijalarning yangilik darajasi;

· olingan natijalarning fan va amaliyot uchun ahamiyati;

· tadqiqot natijalaridan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar;

· dissertatsiyaning klassifikatsion bahosi.

2-mavzu. Ilmiy ishlanmani nashrga tayyorlash

1. Ilmiy axborotni matnli, jadvalli va grafik qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari.

Shaxsiy kompyuterning har bir foydalanuvchisida turli hujjat va matnlarni tayyorlash zaruriyati tug’iladi. Shaxsiy kompyuterlarning bu ishga jalb qilinishi foydalanuvchi uchun ko’pgina qulayliklar yaratadi va hujjatlarning sifatini oshiradi.

Foydalanuvchi hujjatni kiritib, xohlagancha uni ekranda o’zgartirib, maketini hosil qiladi.

Printer bu maketning chiroyli, sifatli nusxasini kog’ozga ko’chirib beradi. Bu

qulayliklarni matn tahrirlagichlari deb ataluvchi maxsus dasturlar beradi. Bu dasturlar imkoniyatlariga qarab, quyidagi turlarga bo’linadi:

· Matn tahrirlagichlari

· Hujjat tahrirlagichlari

· Matbuot sistemalari

Matn tahrirlagichlari dastur matnlarini kiritish, o’zgartirish, ko’chirish, nusxasini kog’ozga ko’chirish kabi imkoniyatlarga ega.

Ular programmalash sistemalari tarkibida bo’ladi.

Bunga Turbo C, Turbo Pascal kabilar misol bo’la oladi.

Hujjat tahrirlagichlari hujjatlarni tahrirlash, turli shriftlardan foydalanish, satrlar orasidagi intervalni o’rnatish, saxifalash, formulalarni yozish, jadval, diagrammalarni tashkil qilish va hokazo imkoniyatlarga ega. Bu tahrirlagichlarga Leksikon Chiwriter, WD, Tex, Microsoft Word va hokazolar misol bo’la oladi.

Matbuot sistemalari asosida jurnallar, kitoblar, turli prospektlarning yuqori sifatli maketlarini tayyorlash mumkin.

Ayniqsa, matbuot sistemalari nashriyotchilar mehnatini mashaqqatli, zararli jarayonlaridan xalos qilish bilan birga nashriyot mahsulotlari sifatini oshiradi.

Kichik hajmdagi nashr materiallari uchun Aldus Page Maker sistemasidan, katta materiallar (kitob va jurnallar) uchun Corol Ventura sistemalaridan foydalanish qulayroq.

Biz respublikamizda keng tarqalgan ruscha va lotincha matnlar bilan ishlaydigan, o’rganishi murakkab bo’lmagan Word tahrirlagichi bilan ishlaymiz.

Ushbu dasturlar turli matn va hujjatlarni tayorlashda keng foydalaniladi va quyidagi umumiy imkoniyatlarga ega:

1) Matnni kiritish va tahrirlash

2) Matnni sahifalash, printerlarda chop etish

3) Abzats va matnni formatlash

4) Matn qismlarini ko’chirish, belgilangan qismni formatlash, o’chirish yoki shriftini o’zgartirish

5) Bir paytnng o’zida bir nechta matnlar bilan ishlash

6) So’zlarni qidirish va almashtirish

7) Matn mundarijasini tuzish

8) Jadvallarni shakllantirish

9) Matn imlosini tekshirish

10) Chop etish natijasini ekranda ko’rish

11) Matnni xotiraga yozib qo’yish

Excel – bugungi kunda eng ommaviylashgan elektron jadvalli programmadir. Undan ishbilarmon va olimlar, buxgalterlar va jurnalistlar foydalanadilar. Uning yordamida turli ro’yxatlar, kataloglar va jadvallar yuritiladi, moliyaviy va statistik hisobotlar tuziladi, jamoat fikrini surash natijalari va savdo korxonasi holati haqida ma’lumotlar hisob-kitob qilinadi, ilmiy tadqiqotlar natijalari qayta ishlanadi, hisobotlar yuritiladi.

Excel jadval ustunlari va satrlari bo’yicha yig’indini hisoblaydi, foizlarni, o’rta arifmetiklarni hisoblaydi, unda turli standart funksiyalar - moliyaviy, matematik, mantiqiy va statistik funksiyalardan foydalanish mumkin.

Jadvallarni shakllantirish turlicha bo’lishi mumkin, ma’lumotlarni formatlash imkoniyatlari eng yaxshi tekst – protsessorlaridagi kabidir. Shriftlarni o’zgartirish, alohida satr, ustun yoki kataklarni alohida rang bilan ajratish, jadval ma’lumotlari bo’yicha grafiklar va diagrammalar tuzish, jadvalga rasmlar qo’shish mumkin.

Programmaning keyingi versiyalari juda keng imkoniyatlarga ega. Excel jadval ma’lumotlari ustida bajara oladigan matematik, mantiqiy, buxgalteriya va statistik funksiyalarning o’zi ikki yuzdan ortiq.

Elektron jadvallar hisobot va schyotlarni bosmadan chiqarish imkoniyatiga ega. Shuningdek, grafik va diagrammalar tuzish tizimlari bilan ta’minlangan.

Zamonaviy axborot tеxnologiyalarining eng rivojlanib borayotgan sohalaridan biri - bu kompyutеr grafikasi vositalaridir. Kompyutеr grafikasi nafaqat iqtisodiyot masalalarini hal qilishda, balki xalq xo`jaligining boshqa sohalarida ham kеng qo`llanilmoqda.

«Kompyutеr grafikasi» tushunchasi adabiyotlarda juda kеng talqin qilinadi.

Horijiy adabiyotlarda bu bilan bir qatorda yana mashina grafikasi (inglizcha «machine graphics») va mikrokompyutеr grafikasi (inglizcha «microcomputer graphics») atamalari ham qo`llaniladi.

Kompyutеr grafikasini passiv (sust) va intеraktiv guruhlarga bo`lish avvaldan ma'lum. Bundan bir nеcha o`n yil avval olimlarning, san'at ustalarining, multiplikatsion filmlar qaxromonlarining suratlari alfavitli - raqamli chop etuvchi qurilmalardan chiqarish kеng tarqalgan edi. Bunda rasm ma'lum nuqtalarga bir xil bеlgilarni tushirish orqali, rang tafovut esa ba'zi bir joylarda shu bеlgilarni bir nеcha marta tushirib (och rang uchun) mashina qog`ozi satxida hosil qilinadi.

Tasvirni bunday usulda hosil qilish passiv kompyutеr grafikasiga tеgishlidir. Intеraktiv kompyutеr grfikasi bu shundayki, bunda tasvirning holati, uning shakli, mazmuni, o`lchamlari va rangi displеy ekranida intеraktiv qurilmalar yordamida dinamik ravishda uzluksiz o`zgartirilib, boshqarib turiladi.

Zamonaviy shaxsiy kompyutеrlarda hosil qilinadigan grafiklar amaliy jihatdan qaraganda hammasi intеraktivdir. Grafik tasvirni hosil qilishni zamonaviy usullari bilan yaxshiroq tanishish uchun kompyutеr grafikasining usullarini ko`rib chiqamiz.

Vеktorli funktsional kompyutеr grafikasi - bu usulda vеktorli displеylardan foydalaniladi. Vеktorli qurilmalarda xotirlovchi elеktron nurli trubka qo`llanilib, nur ekran bo`yicha bеrilgan trayеktoriya bo`yicha bir marta yugurib o`tadi va shu holat ikkinchi buyruq kеlmaguncha trubka xotira qurilmasida saqlanib qoladi.

Displеy ekranidagi tasvir foydalanuvchi ko`ziga ko`zg`almaydigan bo`lishi uchun nur piksеllar bo`yicha ko`p marta (sеkundiga 16 marta) yugirib o`tadi. Vеktorli kompyutеr grafikasida ob'еktni tasvirlash uchun matеmatik formulalar hamda kompyutеr buyruqlaridan foydalaniladi. Bunda bazaviy elеmеnt bo`lib chiziq hisoblanadi. Ushbu chiziqlar kombinatsiyalari har xil murakkab tasvirlarni yaratish imkonini yaratadi. Shuning uchun vеktorli kompyutеr grafikasini ko`pincha «ob'еktga yo`naltirilgan grafik», «chizish grafikasi» va ba'zi bir vaqtda «hisoblanadigan grafika» ham dеyiladi.

Amaliyotda bеrilgan koeffitsеntlar asosida uchinchi darajali egri chiziq grafikasini tuzish ko`p mеhnat talab kiladi. Shuning uchun ham vеktorli rеdaktorlarda (COREL DRAW) uchinchi darajali egri chiziqning alohida ko`rinishi hisoblangan Bеzе egri chizig`i dеb nomlanuvchi grafika qo`llaniladi. Bеzе egri chiziq grafikasi bilan talabalar tajriba mashg`ulotlarida COREL DRAW grafik rеdaktorida ishlaganda yaqinroq tanishadilar.

Rastrli komp'yutеr grafikasi. Qurilmalarda tasvir uni hosil qiluvchi nuqtalarning yig`indisi sifatida paydo bo‘ladi (pikcel va PЕL lar yig`indisi). Rastr dеb gorizontal qatorlarning vaqt birligidagi yig`indisiga aytiladi. Bunda har bir qator alohida PEL-lardan tashkil topadi. Nur kеtma-kеt har bir qator bo`ylab yugurib o`tadi (sеkundiga 25 marta). Har bir PEL lardan o`tayotganda nurning erkinlik darajasi o`zgaradi. Displеylar turli rеjimda ishlashi mumkin. Bir qator piksеllar sonini ekrandagi qatorlar soniga ko`paytmasi displеyning sеzuachanlik darajasini ko`rsatadi. Sеzuachanlik darajasi qanchalik katta bo`lsa, shunchalik hosil qilinadigan tasvirning sifati ham yaxshi bo`ladi, lеkin tеskari nisbatda apparatura

tannarxi qimmatlashib boradi.

Fraktal grafikasi. Fraktal grafikasi vеktorli kompyutеr grafikasiga o`xshash hisoblanadigan grafika dеyiladi. EHM xotirasida hеch qanday obеkt saqlanmaydi, faqatgina tеnglamalar va tеorеmalar saqlanadi. Tеnglamaning koeftsiеntlarini o`zgartirish natijasida har xil obеktlar hosil qilinadi.

Hozirgi vaqtda zamonaviy dasturiy taminlanishda rangli tasvirlar bilan ishlash vositalariga katta e'tibor qaratildi. Rangni kodlashtirish quyidagicha olib boriladi: Ikki xil rangga (oq-qora) ikki bit joy ajratiladi, bir bayt ajratilsa, unda 256 ta rang hosil qilinadi, ikki bayt (16 bit) ajratilsa - 65536 rang. Bu rеjim High Collor dеb nomlangan. Agar kodlashtirishga uch bayt (24 bit) ajratilsa unda 16,5 mln. rang hosil qilinadi. Bu rеjim True Collor dеb ataladi.

2. MS Word matn redaktorida ilmiy va o’quv-uslubiy materiallar tayyorlash.

Komputerlardan foydalanuvchi ish jarayonida biror hujjatni tez va yuqori sifatli krill yoki lotin alifbosida tayyorlash hamda chop qilish zaruratiga ko’pincha duch keladi. Bunday vaziyatfa u Microsoft firmasi tomonidan yaratilgan WORD dasturida ishlashni bilishi lozim.

MS WORD-bu matnli xujjatlarni tuzish, ko’zdan kechirish, taxrir qlish va chop etish uchun xizmat qiluvchi hamda Microsoft Office dasturlari guruhiga kiruvchi zamonaviy matn muharriridir.

MS WORD- matnli va grfikli ma’lumotlar ustida yuzdan ortiq operatsiyalarni bajaruvchi hamda matnli protsessorlar sinfiga kiruvchi eng takomillashgan amaliy dasturlardan biri hisoblanadi/

MS WORD – yordamida ixtiyoriy ko’rinishidagi hujjatni juda tez va yuqori sifatda tayyorlash mumkin. Dasturning yana bir qulaylik tomoni shundan iboratki, unda bir necha hujjatlar bilan ya’ni ularni qo’shish, biridan ikkinchisiga kerakli joyni olib ko’chirish, matn oldiga tasvir tushirish, jadval tashkil qlish, turli shriflar bilan ishlash, xarflarni istalgan shaklda yetarlicha kata formatda chop etish mumkin. Lekin MS WORD – ayrim “kamchiliklardan” ham xoli emas . masalan: matematik ifodalar va kimyoviy formulalarni kiritishda kata qiyinchiliklar mavjud. Bundan tashqari, juda murakkab strukturali poligraf(atlaslar, albomlar va jurnal muqovalari) materiallarini tayyorlashda noqulaylik yuzaga keladi.

Shunday qilib, WORD matn muxarriri ko’magida rus va ingliz tilini har xl hujjatlar , xat, hisobot, maqola, tijorat xabarlari kabi bir turkum matnli ma’lumotlarni zudlikda tayyorlash va chop qilish mumkin. Bu matn muharriri yordamida o’zbek shriftida va lotin alifbosi asosida, o’zbek tilida har xil ma’lumotlarni osonlik bilan tayyorlash mumkin.

Word matn muharriri imkoniyatlari.

-matnni kiritish, taxrir qilish va ko’zdan kechirish;

-qator oraliqlari abzatsini o’rnatsh;

-avtomatik tarzda matnni sahifalarga bo’lish;

-matn qismini ajratish va uni kerakl joyga nusxalash;

-xujjat mundarijasini tuzish;

- matematik, kimyoviy formulalarni yozish;

-har xil shriftlarda-oddiy, og’ma,tagiga chizib yozish;

-bir vaqtda bir nechta oynada xujjat tayyorlash;

-matnda har xil shakl, grafik va rasmlardan foydalanish;

-turli ma’lumotli jadvallar tuzish;

-avtofiguralar chizish,titul varaqlarini jihozlash va shu kabi yana bir turkum ishlarni bajarish mumkin.

3. Dissertatsiya, avtoreferat, maqolalarga nisbatan standart talablar.

Dissertatsiya va avtoreferatlarni rasmiylashtirish qoidalari:

Mazkur Qoidalar O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1992-yil 9-sentabrdagi 421-son qarori bilan tasdiqlangan “O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy attestatsiya komissiyasi to‘g‘risida”gi Nizom va Ilmiy darajalar berish tartibi to‘g‘risidagi Nizom (1996-yil 10-iyul, ro‘yxat raqami 261) asosida ishlab chiqilgan.

I. Dissertatsiya va avtoreferatlar uchun qo‘yiladigan mezonlar

1. Fan doktori ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya muallif o‘tkazgan tadqiqotlar va u yaratgan ishlanmalar asosida muhim xalq xo‘jaligi, ijtimoiy-madaniy, ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga molik ilmiy muammo hal qilingan yoki tegishli fan sohasining istiqbolli yo‘nalishini rivojlantirishda ulkan yutuq deb baholash mumkin bo‘lgan nazariy qoidalar majmui ishlab chiqilgan yoxud joriy etilishi texnikani rivojlantirishga katta hissa qo‘shadigan ilmiy asoslangan texnikaviy, iqtisodiy yoki texnologik yechimlar o‘z ifodasini topgan ilmiy asar bo‘lishi kerak.

2. Fan nomzodi ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertatsiya fanning tegishli sohasi uchun katta ahamiyatga molik masala yangicha hal qilingan yoki muallifning muhim amaliy masalalarni hal etishni ta’minlovchi ilmiy jihatdan asoslangan texnikaviy, iqtisodiy yoki texnologik tavsiyalari o‘z ifodasini topgan ilmiy asar bo‘lishi kerak.

3. Dissertatsiya shaxsan yozilgan bo‘lishi, muallif oshkora himoya uchun jamoat muhokamasiga taqdim etayotgan yangi ilmiy natijalar va holatlarning majmuini o‘z ichiga olishi, mohiyat jihatidan ichki birlikka ega bo‘lishi va muallifning shaxsan fanga qo‘shgan hissasini aks ettirishi lozim.

4. Amaliy ahamiyatga molik dissertatsiyada aniq muammoning yechimi va muallif erishgan ilmiy natijalardan amaliyotda foydalanilganligi to‘g‘risida ma’lumotlar, nazariy ahamiyatga molik dissertatsiyada esa ilmiy xulosalardan foydalanishga doir tavsiyalar berilishi lozim.

5. Fan doktori ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan ilmiy ma’ruza shaklidagi dissertatsiya talabgor tomonidan avval chop etilgan va ushbu fan sohasining mutaxassislariga keng ma’lum bo‘lgan, fan va amaliyot uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan ilmiy va tajribaviy-konstruktorlik ishlarining majmui asosida tayyorlangan, muallif o‘tkazgan tadqiqot va ishlanmalar natijalarining qisqacha umumlashtirilgan bayonidan iborat bo‘ladi. Ilmiy ishning ahamiyati hamda ilmiy ma’ruza shaklidagi doktorlik dissertatsiyasini himoya qilishning maqsadga muvofiqligi to‘g‘risidagi xulosani talabgorning asosiy tadqiqotlari o‘tkazilgan va ishlanmalari bajarilgan tashkilot beradi.

Ilmiy ma’ruza shaklidagi doktorlik dissertatsiyasini himoya qilishga ruxsatni ixtisoslashgan kengash murojaatnomasi asosida Oliy attestatsiya komissiyasi (bundan keyin — OAK) beradi.

6. Ilmiy ma’ruza shaklidagi dissertatsiya muqova (1-ilova) va matn qismini o‘z ichiga oladi.

7. “OAK Byulleteni” jurnalida dissertatsiyaning himoyasi to‘g‘risida e’lon berilganidan so‘ng, ixtisoslashgan kengashning ruxsati bilan dissertatsiyaning qo‘lyozma huquqidagi avtoreferati nashr qilinadi. Ilmiy ma’ruza shaklidagi doktorlik dissertatsiyasi avtoreferat sifatida tarqatiladi.

8. Avtoreferatda dissertatsiyaning asosiy g‘oya va xulosalari bayon etilishi, o‘tkazilgan tadqiqotlardagi muallifning qo‘shgan hissasi, tadqiqot natijalarining yangilik darajasi va amaliy ahamiyati ko‘rsatilishi shart.

Doktorlik dissertatsiyasining titul varag‘i va avtoreferat muqovasida faqat bitta ilmiy maslahatchi ko‘rsatiladi.

Nomzodlik dissertatsiyasining titul varag‘i va avtoreferat muqovasining orqa tomonida faqat bitta ilmiy rahbar ko‘rsatiladi. Zarur hollarda OAK ruxsati bilan nomzodlik dissertatsiyasining titul varag‘ida ikkinchi ilmiy rahbar yoki ilmiy maslahatchini ko‘rsatish mumkin. Ixtisosliklar tutashligida bajarilgan nomzodlik dissertatsiyalari bundan mustasno.

9. Dissertatsiya va avtoreferat o‘zbek, rus yoki ingliz tillaridan birida yozilishi mumkin. Avtoreferat oxirida o‘zbek, rus va ingliz tillarida qisqacha rezyume bo‘lishi tavsiya etiladi.

Rezyumening hajmi doktorlik dissertatsiyasi uchun bir betdan va nomzodlik dissertatsiyasi uchun yarim betdan oshmasligi lozim.

10. Dissertatsiya avtoreferati bosmaxonada yoki ko‘paytirish apparatlarida ixtisoslashgan kengash tomonidan belgilangan nusxada bosiladi.

Dissertatsiyada yo‘l qo‘yilgan noaniqliklar va xatolarni dissertatsiya himoyasidan keyin tuzatishga ruxsat berilmaydi.

II. Dissertatsiyani rasmiylashtirish qoidalari

11. Dissertatsiya ishi kirish qismi, kamida uchta bo‘lim, asosiy xulosalar va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, o‘rnatilgan tartibda rasmiylashtiriladi.

Titul varag‘i OAK tomonidan tasdiqlangan namuna bo‘yicha rasmiylashtiriladi.

Dissertatsiya nomi aniq va qisqa bo‘lishi tavsiya etiladi.

12. Dissertatsiya ishining mavzusi ilmiy kengash tomonidan tasdiqlanganidan so‘ng “OAK Byulleteni” jurnalida nashr qilinishi shart.

13. Dissertatsiya davomida har bir parametrning o‘lchami hamma vaqt bir xil bo‘lishi zarur.

14. Kirish (so‘zboshi) dissertatsiya ishi davomida nimalar kelishi haqidagi o‘quvchining tushunchasini yengillashtirishi lozim. Shuning uchun bu o‘rinda ilmiy tadqiqotning obyekti aniq va lo‘nda yoritib berilishi, mazkur tadqiqotni o‘tkazishning dolzarbligini asoslab berish kerak.

Dissertatsiya ishi yangiligi bilan ajralib turishi kerak. Shuning uchun so‘zboshida qisqa annotatsiya ko‘rinishida muammoning echilishida (nomzodlik dissertatsiyasi uchun) yoki fan sohasida (doktorlik dissertatsiyasi uchun) muallif tomonidan qilingan yangilik bayon etilgan bo‘lishi kerak. So‘zboshini muallif himoyaga olib chiqayotgan asosiy holatlarni sanab o‘tish bilan tugatishi lozim.

15. Dissertatsiyaning bo‘limlari uchtadan kam bo‘lmasligi kerak. Bo‘limlarda ishning asosiy mazmuni bayon etiladi.Dissertatsiyaning birinchi bo‘limida talabgor o‘rganilayotgan masalaning bugungi holatiga qisqa baho (nomzodlik ishlari uchun) va fan sohasining holatiga tasnif (doktorlik dissertatsiyalari uchun) berib o‘tishi kerak. Bu baho va tasnif dissertatsiyaning kirish qismida ham berilishi mumkin.

16. Talabgor har qanday ilmiy ishga qo‘yiladigan quyidagi talablarni bajarishi lozim:

a) materialni bayon qilishda o‘quvchiga dissertatsiya bo‘limlarining bir-biri bilan o‘zaro bog‘liqligi, bo‘limlar ichida qismlar va bandlar aloqadorligi haqida aniq tushuncha bera oladigan mantiqiy izchillik;

b) ma’lumotlarning ishonchliligi;

v) bayon qilingan fikrning aniq va qisqa bo‘lishi;

g) tadqiqotning har bir bo‘limidagi ayrim masalalarni echishda natijalarni aniq bayon qilish.

So‘nggi talabni bajarish uchun talabgor, odatda, dissertatsiya bo‘limlarining oxirida qism tarzida bo‘lim bo‘yicha xulosalar berishi kerak.

17. Xulosa butun dissertatsiya tadqiqoti bo‘yicha qisqa umumlashtirilgan natijalardan iborat bo‘lishi kerak.

18. Dissertatsiya yuzasidan foydalanilgan adabiyotlar 3-ilovaga muvofiq tarzda rasmiylashtirilishi tavsiya etiladi.

19. Dissertatsiya mavzusi bo‘yicha asosan so‘nggi 10 — 15 yil ichida nashr qilingan adabiyotlardan foydalanish tavsiya etiladi.

20. Ilovalar dissertatsiyaning asosiy matni bilan birga bitta kitobga jamlangan bo‘lishi yoki alohida kitob holida chiqarilgan bo‘lishi mumkin. Ilovalarga dissertatsiya matnini to‘ldiruvchi va tasvirlovchi turli yordamchi materiallar kiritiladi:

a) oraliq matematik isbotlar, formulalar, hisob-kitoblar;

b) statistik ma’lumotlar va ularni qayta ishlash metodlari;

v) aniq tajribalar natijalari;

g) dastlabki materiallar;

d) yordamchi nomogrammalar va jadvallar;

e) tajribalarda, o‘lchash va sinovlarda qo‘llanilgan apparatlar va uskunalar ta’rifi;

j) dissertatsiya tadqiqoti jarayonida ishlab chiqilgan EHMda echilgan masalalar yordamchi algoritmlari va dasturlari, metodlari;

z) yordamchi xarakterdagi illyustratsiyalar (tasvirlar);

i) mukammal izohlar;

k) dissertatsiya ishining natijalarini tatbiq etish bo‘yicha dalolatnomalar va boshqalar.

k) dissertatsiya ishining natijalarini tatbiq etish bo‘yicha dalolatnomalar va boshqalar.

Ilovalar ketma-ketligi tartibi dissertatsiyada ularga murojaat qilish tartibiga mos kelishi va foydalanish qulayligini ta’minlashi kerak.

21. Dissertatsiya matnini kompyuterda WORDning 14 shriftida 1,5 intervalda A4 formatli standart oq qog‘ozning bir tomonida yozish tavsiya etiladi.

Doktorlik dissertatsiyasining matni 250 betdan, nomzodlik dissertatsiyasi esa 120 betdan oshmasligi kerak. Ijtimoiy va gumanitar fanlar sohasidagi dissertatsiya hajmi ko‘pi bilan 30 foizga oshirilishi mumkin. Ilovalar ko‘rsatilgan hajmga kirmaydi.

22. Dissertatsiya betlarining chap tomoni 30 mm, yuqori tomoni 25 mm, o‘ng tomoni 15 mm, quyi tomoni 25 mm bo‘lishi tavsiya etiladi. Matndagi formulalar puxta va aniq yozilgan bo‘lishi shart. Katta va kichik harflar, yuqori va pastki indekslari formulada aniq berilishi kerak. Formula uchun belgilarning o‘lchami quyidagicha belgilanadi: katta harflar va raqamlar 5-6 mm, kichik harflar 3 mm, daraja ko‘rsatkichlari va indekslari 2 mm dan kam bo‘lmasligi tavsiya etiladi.

23. Dissertatsiya matni va ilovadagi jadvallar, chizmalar, sxemalar, diagrammalar, grafiklar, fotosuratlar o‘lchami A4 formatli standart varaqda bajarilishi kerak yoki standart o‘lchamdagi oq qog‘ozga yopishtirilgan bo‘lishi tavsiya etiladi. Foto va rasmlarga izohlar hamda yozuvlar o‘qish uchun qulay holda joylashtirilishi zarur.

Dissertatsiyada tuzatishlarga ruxsat etilmaydi.

24. Dissertatsiyaning barcha betlari titul betidan oxirgi betgacha tartib bilan raqamlanadi. Birinchi bet titul varag‘i hisoblanib, unga raqam qo‘yilmaydi, keyingi betga “2” raqami qo‘yiladi va hokazo. Tartib raqami betning yuqori tomonining o‘rtasiga qo‘yiladi. Talabgor tomonidan dissertatsiyaning har bir nusxasi titul varag‘iga imzo chekiladi.

25. Bo‘limlarning nomlanishi bosh harflar bilan yoziladi. Bo‘lim ichidagi nomlanishlar xatboshidan kichik harflar bilan yoziladi. Sarlavhalarni yozishda bo‘g‘in ko‘chirishga ruxsat berilmaydi. Sarlavha oxirida nuqta qo‘yilmaydi. Sarlavha va matn orasi 3-4 interval bo‘lishi tavsiya etiladi. Sarlavhani tagiga chizib yozishga ruxsat etilmaydi. Dissertatsiyaning har bir bo‘limi yangi betdan boshlanadi.

26. Dissertatsiya bo‘limlari butun dissertatsiya bo‘yicha arab raqamlari bilan belgilanib, raqamdan so‘ng nuqta qo‘yiladi. Kirish va xulosa qismlari raqamlanmaydi. Bo‘lim ichida paragraflar arab raqamlari bilan belgilanadi. Paragraf raqami nuqta bilan ajratilgan bo‘lim va paragraf raqamidan iborat bo‘ladi. Paragraf raqami oxirida nuqta qo‘yiladi, masalan, “2.3.”.

Har bir paragraf ichida bandlar arab raqamlari bilan belgilanadi. Band raqami nuqtalar bilan ajratilgan bo‘lim, paragraf va band raqamidan iborat bo‘ladi. Raqam oxirida nuqta qo‘yiladi, masalan, “1.1.2.”.

27. Illyustratsiya (surat)lar ko‘rish uchun qulay tarzda joylashtirilishi kerak. Agar dissertatsiyani burish lozim bo‘lsa, uni soat stryelkasi bo‘ylab burish kerak. Barcha surat (grafik, chizma, diagramma, fotosurat)lar “rasm” so‘zi va bo‘lim bo‘yicha ketma-ket arab raqamlari bilan belgilanadi. Ilovalarda keltirilgan suratlar bundan mustasno. Surat raqami bo‘lim va surat raqamidan iborat bo‘lib, nuqta bilan ajratiladi, masalan “1.2-rasm” va izoh beruvchi yozuvdan pastga yoziladi.

28. Raqamli materiallar jadval ko‘rinishida rasmiylashtirilishi lozim. Jadvalni rasmiylashtirish namunasi 4-ilovada ko‘rsatilgan.

Har bir jadval sarlavhaga ega bo‘lishi kerak. Sarlavha bosh harf bilan boshlanadi. Sarlavhaning ostiga chizilmaydi.

Jadval grafalarining sarlavhalari bosh harflar bilan, sarlavhachalari esa, agar ular sarlavha bilan bitta gapni tashkil etsa, kichik harflar bilan, agar ular mustaqil bo‘lsa, katta harflar bilan boshlanishi kerak. Jadval bosh qismini diagonal bo‘yicha bo‘lish mumkin emas. Satrlar balandligi 8 mm dan kam bo‘lmasligi tavsiya etiladi.

Ko‘plab grafalarga ega bo‘lgan jadvalni qismlarga bo‘lish va bir qismni ikkinchi qismdan keyin joylashtirishga ruxsat etiladi.

Bo‘limlar doirasidagi jadvallar izchil, ketma-ket arab raqamlari bilan belgilanadi. Jadval raqami bo‘lim raqami bilan jadvalning tartib raqamidan tashkil topadi va ular o‘zaro nuqta bilan ajratiladi. Masalan: “1.2-jadval”.

Agar dissertatsiyada bitta jadval bo‘lsa, u raqamlanmaydi va “jadval” so‘zi yozilmaydi.

Jadvalning biror qismi boshqa betga o‘tganda, “jadval” so‘zi va uning tartib raqami bir marta jadvalning birinchi qismi ustida ko‘rsatilib, qolgan qismlar ustiga “davomi” degan so‘z yoziladi.

29. Simvollarning ma’nolari bevosita formula ostida ularning formuladagi ketma-ketligi bo‘yicha beriladi. Har bir simvolning ma’nosini yangi qatordan berish lozim.

Tenglama va formulalar matndan alohida bo‘sh qatorlar bilan ajratib yoziladi. Har bir formulaning yuqori va pastki tomonlarida kamida bir satrdan joy qoldirish tavsiya etiladi. Agar tenglama bitta qatorga sig‘masa, sig‘magan qism tenglik belgisi (=)dan yoki qo‘shish (+), ayirish ( ), ko‘paytirish (x), bo‘lish (:) belgilaridan keyin ko‘chirilishi kerak.

Dissertatsiyadagi formulalar (agar ular bittadan ko‘p bo‘lsa) bo‘lim doirasida arab raqamlari bilan belgilanadi. Formula raqami bo‘lim raqami va formulaning bo‘limdagi tartib raqamidan tashkil topib, o‘zaro nuqta bilan ajratiladi. Bu narsa betning o‘ng tomonida formula bilan bir qatorda qavslar bilan ko‘rsatiladi (5-ilova).

30. Matndagi manbalarga havolalarni satr osti eslatmalarida keltirish yoki manbaning “Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati” bo‘yicha tartib raqamini kvadrat qavslarda ko‘rsatish lozim.

Illyustratsiyalarga qilingan havolalar suratning tartib raqami bilan ko‘rsatiladi, masalan, “1.2-rasm”. formulalarga qilingan havolalar formulaning qavs ichidagi tartib raqami bilan ko‘rsatiladi, masalan, “(2.2) formulada”. Matnda barcha jadvallarga havola berilishi kerak.

31. Har bir ilova yangi betning o‘ng yuqori burchagida “Ilova” so‘zi bilan boshlanadi. Agar dissertatsiyada bittadan ko‘p ilova bo‘lsa, ular ketma-ket arab raqamlari bilan belgilanadi. Masalan, “1-ilova”, “2-ilova” va h.

Ilovalarni alohida rasmiylashtirganda, titul varag‘ida dissertatsiya mavzusining nomi ostida katta harflar bilan “ILOVALAR” so‘zi yoziladi.

III. Dissertatsiya avtoreferatini rasmiylashtirish qoidalari

32. Dissertatsiya bo‘yicha qo‘lyozma huquqidagi avtoreferat chop etilishi va ko‘paytirilishi kerak. Avtoreferatni WORDning 14 shriftida 1 intervalda yozish tavsiya etiladi.

Doktorlik dissertatsiyasi bo‘yicha dissertatsiyaning qo‘lyozma huquqidagi avtoreferati hajmi 32 betdan, nomzodlik dissertatsiyasi bo‘yicha esa 16 betdan oshmasligi tavsiya etiladi. Ijtimoiy va gumanitar fanlar sohasidagi dissertatsiya avtoreferatining hajmi ko‘pi bilan 30 foizga oshirilishi mumkin.

Dissertatsiya avtoreferati belgilangan shakldagi muqova (6-ilova) hamda matn qismidan iborat. Avtoreferat muqovasi, avtoreferat oxirida beriladigan e’lon qilingan ishlar ro‘yxati, rezyume va illyustratsiyalar umumiy hajmga kirmaydi.

33. Avtoreferat matni quyidagi bo‘limlarga bo‘linadi:

1. Dissertatsiyaning umumiy tavsifi. Ushbu bo‘lim quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi:

a) Mavzuning dolzarbligi;

b) Muammoning o‘rganilganlik darajasi;

v) Dissertatsiya ishining ilmiy-tadqiqot ishlari rejalari bilan bog‘liqligi;

g) Tadqiqot maqsadi;

d) Tadqiqot vazifalari;

e) Ilmiy yangiligi;

j) Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati;

z) Natijalarning joriy qilinishi;

i) Ishning sinovdan o‘tishi;

k) Natijalarning e’lon qilinganligi;

l) Dissertatsiyaning tuzilishi va hajmi.

2. Dissertatsiyaning asosiy mazmuni. Ushbu bo‘limda bajarilgan tadqiqotning qisqacha tavsifi bayon qilinishi kerak.

3. Xulosa. Ushbu bo‘lim asosiy xulosalarni hamda tavsiyalarni qamrab olishi kerak.

4. E’lon qilingan ishlar ro‘yxati. Bunda muallifning faqat dissertatsiya mavzusi bo‘yicha e’lon qilingan ishlarining ro‘yxati beriladi.

5. Rezyume quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

tayanch (eng muhim) so‘zlar;

tadqiqot obyektlari;

ishning maqsadi;

tadqiqot usuli;

olingan natijalar va ularning yangiligi;

amaliy ahamiyati;

tadbiq etish darajasi va iqtisodiy samaradorligi;

qo‘llanish (foydalanish) sohasi.

Rezyume o‘zbek, rus va ingliz tillarida yozilishi kerak.

Maqola — publitsistik janr. Maqolada ijtimoiy hayot hodisalari chuqur tahlil qilinib, nazariy va ommaviy jihatdan umumlashtiriladi, davlat siyosati, iqtisodiyot, texnika, fan va madaniyatda erishilgan yutuqlar, ilgʻor ish tajribalari ommalashtiriladi, xalq xoʻjaligidagi nuqsonlar tanqid qilinadi. Matbuotda bosh Maqola, nazariy va targʻibot Maqola, muammoli Maqola keng qoʻllanadi. Bosh Maqola (yoki tahririyat tomonidan yoziladigan Maqola) tahririyatning eng masʼuliyatli Maqolasi boʻlib, unda ichki va xalqaro hayotga doir muhim masalalarni oʻquvchilar ommasiga yetkazish vazifasi qoʻyiladi. Bunday Maqola muayyan masala yuzasidan yoʻl-yoʻriq koʻrsatishi, mavjud kamchiliklarni ochib tashlashi, har bir ishning asosiy haqiqiy yulini belgilab berishi loziMaqola Prezident farmonlari, Oliy Majlis qonunlari, Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadigan davlat va hukumat hujjatlari, qarorlari, qonunlari davrning dolzarb masalalari bosh Maqolada ochib beriladi. Nazariy Maqola va targʻibot Maqolaning asosiy vazifasi mustaqillik, milliy gʻoya, istiqlol mafkurasining asoslari va prinsiplarini; ilmiy Maqolaning vazifasi fan, madaniyat, texnika yutuqlarini tushuntirish, ommalashtirish, oʻquvchining gʻoyaviy, ilmiy saviyasini oshirishdan iborat. Muammoli Maqola munozara va bahsla-shuv mazmunida boʻlib, unda biror masala yuzasidan muallif oʻz qarashlarini oʻrtaga tashlaydi.

Oʻzbekistonda Maqola janri tarixi, asosan, „Turkiston viloyatining gazeti“ bilan bogʻliq. Unda ijtimoiysiyosiy hayotning turli sohalari oʻz ifodasini topgan (Furqat, Ibrat, Hakimxon va boshqalar). Keyinchalik taraqqiyparvar oʻzbek milliy matbuotida Hamza, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy va boshqa oʻz Maqolalari bilan ishtirok etishgan. Hozirgi ommaviy vositalarida Maqolaning hamma turlarida materiallar berib boriladi.maqola bu dolzarb mavzularni yorituvchi nashrdir.

Maqola istilohi keng maʼnoda gazeta, jurnal, radio, televideniya, shuningdek, toʻplamlardagi ilmiy asarlarga nisbatan ham qoʻllanadi.

Maqolalar uch tarkibiy qismdan iborat bo‘ladi:

1. Kirish — bunda tanlangan mavzuning dolzarbligi belgilanadi.

2. Asosiy qism — muallif tomonidan rejalangan fikr, muammo yoki yangilik bayon qilindi.

3. Xulosa — mavzu yuzasidan muallifning xulosalari, tavsiyalari beriladi.

Maqolalar ilmiy yoki publitsistik uslubda, adabiy til meʼyorlariga to‘liq amal qilingan holatda yoziladi. Maqola yozishda maqolaning mavzusini belgilash va unga sarlavha tanlash ham muhim ahamiyat kasb etadi. Maqolaning sarlavhasi qisqa, lekin eʼtiborni jalb qiladigan va, albatta, maqolaning bosh mavzusini yoritib beradigan bo'lishi lozim. Maqola Bundan tashqari, maqolalarda muallif haqida qisqacha maʼlumot va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati ko‘rsatiladi.

3-Mavzu. Ilmiy-tadqiqot natijalarini AKT vositalari yordamida

tayyorlash va taqdim etish

1. Ilmiy ma’lumotlarni MS Excel yordamida qayta ishlash va vizuallashtirish.

Excel elektron jadvalli dasturi Microsoft Office paketi tarkibidagi dastur bo‘lib, u Windows operatsion tizimi boshqaruvida ma’lumotli elektron jadvallarni tayyorlash va qayta ishlashga mo‘ljallangan.

Windows operatsion tizimi fratilmasdan avval DOSS tarkibidagi Super Calc, Quat Prio va shunga o‘xshash elektron jadvalli dasturlardan foydalanilgan.

Windows muhiti, ayniqsa Windows operatsion tizimi yaratilgandan so‘ng ko‘pgina foydalanuvchilar Mocrosoft Office paketi tarkibidagi Excel dasturidan foydalanish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.[8,9]

Excel dasturida tayyorlangan har bir hujjat (ma’lumotli jadval) ixtiyoriy nom va “xls” kengaytmadan iborat fayl bo‘ladi. Excel da, odatda, bunday fayl “Ishchi kitob” (Workbook - kniga) deb yuritiladi.

Microsoft Excel ning asosiy ish sohasi bu “Ishchi kitob” bo‘lib, u standart holda 3 ta varaq (list) dan iborat bo‘ladi. Foydalanuvchi xohishiga ko‘ra va varaqlar sonini oshirishi yoki kamaytirishi mumkin. Ish varag`ida buxgalter (hisobchi) kitobi kabi, sonlar, matnlar, arifmetik ifodalar, hisoblar qator va ustunlarda joylashgan bo‘ladi.

Excel elektron jadvalli dasturi butun sonlar bilan tartiblangan 65536 ta qator (row – “1,2,3,…,65536”) va lotin alifbosining bosh harflari bilan nomlangan 256 tu ustun (columm – A,B,C,D,…Z, AA, AB,…IV) dan iborat. Qator va utsun kesishgan joyida elektron jadvalning tarkibiy elementi – katak (sell - yacheyka) joylashgan. Har bir katakka son, matn yoki formula tarzidagi ma’lumotlar kiritiladi. Kataklarning nomlari qator va ustunlarning nomlaridan kelib chiqadi. Masalan A ustun bilan 7-qatorning kesishmasi A 7 katagi deyilsa, D ustun bilan 12-qatorning kesishgan joyi D 12 katagi deyiladi.

Excel dasturi o‘z menyusi va instrumentlar paneliga ega bo‘lib, bunda

instrumentlar panelidan ko‘proq formatlash va standart instrument panellaridan foydalaniladi.

Excel EJ menyusi ham Word matn muharriri menyusi kabi vazifalarni bajaradi, lekin Excel dagi menyuning ayrim bo‘limlari Word matn muharririda yo‘q. Shuning uchun bu bo‘limlarni ko‘rib chiqamiz.

“Pravka” bo‘limidagi “Zapolnit”, va “Ochistit” bo‘limlari kataklarning belgilangan yo‘nalishda nusxasini oladi yoki tozalaydi. “Udalit list” bo‘limi belgilangan varaqni o‘chiradi. “Peremestit\ skopirovat list” Excel ishchi kitobi sahifasini kerakli joyga siljitadi yoki nusxasini yangi sahifada hosil qiladi. Qolgan bo‘limlar Microsoft Office guruhidagi dasturlar uchun umumiy bo‘lgan vazifalarni bajaradi.

Vid bo‘limining “Stroka formul” bo‘limi formulalar bilan ishlash satrini ekranda hosil qiladi yoki aksincha.

“Vstavka” bo‘limi katak, satr, utsun va varaq ustida amallar uchun mo‘ljallangan bo‘lib, ularning vazifalari quyidagicha:

“Yacheyka” – jadvalga yangi katak qo‘shish;

“Stroki” – jadvalga yangi satr qo‘shish;

“Stolbsi” – varaqqa yangi ustunlar qo‘shish;

“List” – ishchi kitobiga yangi varaq qo‘shish;

“Diagramma” – diagrammalar tashqil etish;

“Razriv stranitsi” – sahifani ajratish;

“Funksiya...” – funksiyalarni tanlash;

“Imya” – ishchi kitobga nom berish;

“Primechanie” – izohlar hosil qilish;

“Risunok” – tasvirlarni hosil qilish, chiqarish;

“Karta” – xaritalar hosil qilish.

“Format” – bo‘limi Excel dasturida formatlashni, asosan, katak, satr, ustunlarning ustida bajaradi. Bo‘lim bandlarida satrlarning balandligi, ustunlarning eni, katak chiziqlarini hosil qilish va yo‘qotish, yangi varaq hosil qilish, unga nom berish vazifalari amalga oshiriladi. “Stil” bandida satr yoki ustun nomi belgilanishi, katakda ma’lumotlarning berilishi va to‘ldirish usullari aniqlanadi hamda katakda yozuvlarning alifbosi va o‘lchamini belgilash mumkin.

“Servis” bo‘limi Officce muhitidagi amaliy dasturlarnikiga o‘xshash.

“Dannie” bo‘limi bandlari kataklardagi qiymatlar ustida amallar bajarishga mo‘ljallangandir;

“Sortirovka” – qiymatlarni tartiblash;

“Filtr” – biror belgi yoki shart bo‘yicha saralash;

“Forma” – biror shaklda tartiblash;

“Itogi...” – yakuniy natijalarni aniqlash;

“Proverka...” – ma’lumotlarni tekshirish;

“Tekst po stolbsam...” – matni ustunlarga bo‘lish;

“Konsolidatsiya...” – qiymatlarni birlashtirish;

“Gruppa i struktura” – funksianal tizimlar olish;

“Svobodnaya tablitsa...” – natijaviy jadvallar tuzish;

“Vneshnie dannie” – tashqi ma’lumotlar kiritish.

Mazku bo‘limning dastlabki ikki bandi ustun yoki star elementlarini biror belgi bo‘yicha saralash va tartiblash vazifasini bajaradi.

Yozilgan sonlarni ustunlar va satrlar bo‘ylab o‘sish yoki kamayish tartibi bo‘yicha joylashtirish, matnlarni ham alfabit bo‘yicha tartiblash mumkin.

Keyingi bandlar jadval elementlarini birlashtirish, yaxlitlash va ajratish, tashqi tarmoqlardan ma’lumotlar to‘plash uchun xizmat qiladi.

2. Ilmiy ish natijalarini va o’quv-uslubiy ishlarni MS Power Point yordamida rasmiylashtirish.

Prezentatsiyalar tayyorlashda eng effektiv va universal vositalardan biri – bu Microsoft Office ilovasidagi Power Point dasturi. Ushbu dastur grafik axborotlar, slaydlar, ovoz, video kliplar, animatsiyalardan foydalanib sifatli prezentatsiyalar yaratish imkonini beradi.

· Prezentatsiyalarni tayyorlash natijasida:

· qatnashuvchilarga tarqatish uchun chop qilingan hujjat;

· kadoskopda foydalanish uchun kalkalar;

· slaydoskoplarda foydalanish uchun 35 millimetrli slaydlar;

· cho‘ntak daftarchasi;

· elektron prezentatsiyalarni olish mumkin.

Microsoft Power Point dasturi 1987 - yilda chiqilgan bo‘lsa ham, prezentatsion grafik ishlarida yetakchi o‘rin tutadi. Bu dasturning keyingi versiyalarida esa shu dasturga yangi qo‘shimcha fikrlar va prezentatsiyalarni qo‘llashning yangi usullari ishlab chiqildi. Microsoft Power Point dan foydalanayotgan har bir foydalanuvchi xoh u yangi ish boshlovchi bo`lsin, xoh tajribali bo‘lishidan qat`iy nazar, ushbu dasturga kiritilgan yangi usullarni yuqori darajada baholaydi.

Microsoft Power Point taqdimotlarni tayyorlash va hosil qilish uchun mo‘ljallangan bo‘lib, unda yaratilgan taqdimotlarda oddiy animatsiyalar hosil qilish mumkin.

Ma’ruza, biznes reja va hokazolar taqdimoti bo‘lib, har bir taqdimot bir necha slayddan tashkil topgan bo‘lishi mumkin.

Microsoft Power Point universal, imkoniyatlari keng, ko‘rgazmali grafika amaliy dasturlari sirasiga kirib, matn, rasm, chizma, grafiklar, animatsiya effektlari, ovoz, videorolik va boshqalardan tashkil topgan slaydlarni yaratish imkonini beradi.

Power Point dasturi Microsoft firmasining prezentatsiyalar (taqdimot qilish, ya’ni tanishtirish) bilan ishlash uchun eng qulay bo‘lgan dasturiy vositalardan biridir. Bu dastur orqali barcha ko‘rgazmali qurollarni yaratish, ba’zi joylarda esa undan ma’lumotlar bazasi sifatida foydalanish mumkin. Ayrim hollarda bu dasturda multimedia vositalarini boshqarish va ularni qo‘llab, namoyish etuvchi qurilmalarga yuborish vazifalari ham bajariladi. Dasturdagi asosiy tushunchalar bu slayd va prezentatsiya tushunchalaridir.

Prezentatsiya (taqdimot) – yaratilayotgan slaydlar turkumi va uni namoyish etish uchun beriladigan fayl nomi. Masalan: Prezentatsiya - Power Point dasturi ochilganda, sarlavhalar qatorida paydo bo‘lib, yaratilgan yoki yaratilayotgan taqdimotning ayni vaqtdagi nomi hisoblanadi. Bu nomni keyinchalik o‘z xohishingizga ko‘ra almashtirishingiz mumkin.

Slayd ma’lum bir o‘lchamga ega bo‘lgan muloqot varaqlaridir. Unda biror maqsadda yaratilayotgan namoyish elementlari joylanadi.

Slaydlar ketma-ketligidan iborat tayyor ko‘rgazma kompyuter ekranida, videomanitorda, katta ekranda namoyish qilinadi. Ko‘rgazmani tashkil qilish – slaydlar ketma-ketligini loyixalash va jihozlar demakdir.

Taqdim etish axborot texnologiyasining samaradorligi ko‘p jihatdan taqdim etuvchi shaxsga, uning umumiy madaniyati, nutq madaniyati va h.k.larga bog‘liq ekanligini ham unutmaslik lozim.

Power Point dasturini ishga tushurish uchun “Pusk” - “Vse programmi” - «Microsoft Office» - “Microsoft Office Power Point” va natijada Power Point dasturi yuklanadi.

Agar e’tibor beradigan bo‘lsak, Power Point dasturining interfeysi ham MS Word dasturi bilan deyarli bir xil. Faqat ishchi varag‘i slaydlar yaratish uchun moslangan. Power Point dasturining standart uskunalar panelidagi uskunalarining barchasi MS Word dasturining standart uskunalar panelidagi kabi bir xil bo‘lib, bir xil amalni bajaradi. Formatlash uskunalar panelida esa MS Word dasturida yo‘q bo‘lgan ba’zi bir uskunalar joylashgan. Quyida ana shu uskunalar va ularning bajaradigan amali to‘g‘risida to‘xtalib o‘tamiz.

Belgilangan sohada so‘zlarning o‘lchamini kattalashtirish.

Belgilangan sohadagi so‘zlarning o‘lchamini kichiklashtirish.

Slaydlar quruvchisi.

Slayd yaratish.

Power Point dasturida yangi taqdimot yaratish uchun fayl menyusiga kiramiz va u yerdan buyrug‘ini yoki standart uskunalar panelidagi uskunani sichqonchaning chap tugmachasi yordamida tanlaymiz yoki bo‘lmasa klaviaturadagi [Ctrl+N] tugmalari kombinatsiyasidan foydalanamiz.

Mavjud faylni ochish

Oldin saqlangan faylni ochish uchun

“Fayl” menyusiga kiramiz va u yerdan“Ochish” – [Ctrl+O] byrug‘ini yoki standart uskunalar panelidagi uskunani sichqonchaning chap tugmachasi bilan bir marta bosamiz. Natijada faylni ochish muloqot oynasi paydo bo‘ladi. Ushbu oynadan kerakli manzildan (disk yoki papkadan) faylni qidirib topamiz.

Shuni ham aytib o‘tish mumkinki, biror bir prezentatsiyani tanlashimiz bilan uning strukturasi qo‘shni oynada ko‘rinib turadi. Demak, biror bir faylni tanlab “Otkrit” – ochish tugmachasini sichqonchaning chap tugmachasi bilan bir marta bosamiz. Natijada tanlagan faylimiz ochiladi.

Slaydlarga rasm va boshqa ob’ektlarini qo‘yish

Power Point dasturida ham MS Word dasturidagi kabi rasmlar bilan ishlash paneli mavjud. Ushbu panelda rasmlar bilan ishlash oynasini chiqarish, fayldan rasm qo‘yish, shakllar chizish va turli xil avtofiguralarda foydalanish kabi bo‘limlari bor. “Avtofiguri” bo‘limida MS Word dasturinikidan farqli ravishda “Upravlyayushie knopki”, ya’ni boshqaruvchi tugmalar qismi ham joylashgan. Ushbu bo‘limdan biz o‘zimizga kerakli bo‘lgan boshqarish tugmalarini o‘rnatishimiz mumkin. Boshqarish tugmalari deganda bir slayddan navbatdagisiga o‘tkazish yoki oxirgi slaydga o‘tkazish kabi ishlarni bajarish tugmalari tushuniladi. Bundan tashqari bu dasturda ham “Vstavka” menyusida “Risunok” bo‘limi joylashgan.

Ovoz yoki filmlar o‘rnatish. Power Point dasturining imkoniyatlaridan biri unda prezentatsiyalarga ovoz va filmlarni biriktirishdir. Buning uchun “Vstavka” menyusiga kiramiz va bu menyudan

Film i zvuk bo‘limini tanlaymiz. Natijada o‘ng tomonida yangi menyu ochiladi. Bu menyuda quyidagi bo‘lim va buyruqlar joylashgan:

· Rasmlar kolleksiyasidan film o‘rnatish;

· Fayldan film o‘rnatish;

· Rasmlar kolleksiyasidan ovoz o‘rnatish;

· Fayldan ovoz o‘rnatish;

· Kompakt diskka ovoz yozish;

· Ovoz yozish.

Misol tariqasida fayldan ovoz o‘rnatishni ko‘rib chiqaylik. Buning uchun Film i zvuk bo‘limini tanlaymiz. Natijada ovozli fayllarni qidirib topish muloqot oynasi paydo bo‘ladi. Ushbu oynadan biror bir ovozli faylni tanlab “OK” tugmasini bosamiz. Natijada so‘rov muloqot oynasi paydo bo‘ladi. Agar ushbu so‘rov oynasidan “Avtomaticheski” tugmachasini tanlasak qo‘yayotgan ovozli faylimiz namoyish boshlanishi bilan avtomatik tarzda ishlaydi. Agar “Po щelchku” tugmachasini tanlasa qo‘ygan ovoz faylimiz sichqoncha yordamida ishga tushirilmaguncha ishlamaydi. Sichqoncha yordamida ishga tushirish degani ovoz znachogi ustida sichqonchaning chap tugmachasini bir marta bosishdir.

Taqdimotni tayyorlash bosqichlari

1.Kerakli materiallar yig‘iladi (foto, video, musiqa, matnlar).

2.Papkani ochib materiallar ushbu papkada saqlanadi.

3.”Fayl” menyusida “Sozdat” [ctrl+N] orqali prezentatsiya yaratish. Bunda “Sozdat prezentatsiyu” muloqot oynasi paydo bo‘ladi.

4. “Dizayn prezentatsii” vkladkasi orqali ixtiyoriy prezentatsiya turi tanlanadi va OK yoki Enter bosiladi.

5. Keyin “Sozdat slayd” muloqot oynasi paydo bo‘ladi, bunda slayd qanday turda yaratilishi tanlanadi va OK bosiladi.

6.Sichqonchani bir marta turtish orqali kerakli matn kiritiladi.

7. “Vistavka” menyusidagi “risunok” menyusidan “kartinki” yoki “standart” instrumentlar panelidagi “Dobavit kartinku” tugmachasi orqali “Microsoft Clip Gallery 3.0” dan kerakli rasm tanlanadi va “Vstavit” orqali slaydga qo‘yiladi. Ob’ekt o‘lchamlarini vizual o‘zgartirish mumkin.

8. “Vstavka” menyusidagi “Sozdat slayd” yoki “Standart” instrumental panelidagi “Sozdat slayd” orqali ikkinchi slayd yaratiladi.

9.Kerakli ob’ektlar, rasmlar, matnlar kiritiladi va bir nechta slayd yaratiladi. “Pokaz slaydov” menyusida slaydlar almashinish effekti tanlanadi. Bunda sekin “otkrivanie vpravo-vverx”, tertish orqali yoki avtomatik 2 sekunddan keyin slayd almashinishini tanlaymiz va “primenit ko vsem” orqali barcha slaydlarga tatbiq etamiz.

10. “Pokaz slaydov” menyusidagi “Nastroyka animatsii” bo‘limi orqali slaydlardagi ob’ektlar, so‘zlarning ekranda paydo bo‘lish turlarini tanlaymiz. Misol uchun, O‘zbek tili darsi so‘zlarining effkt vkladkasi orqasida “Vraщenie” effektining – “Poyavlenie teskta po slovam” turini tanlaymiz. “Vremya” vkladkasi orqali “Vklyuchit” yoki “Viklyuchit” orqali ob’ekt yoki tekstlar animatsiyaga kiritiladi yoki olib tashlanadi.

11. “Pokaz slaydov” menyusidagi “Pokaz” qism menyusi orqali prezentatsiya namoyish qilinadi.

4-Mavzu. Tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash

1. Ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish.

O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi, Oliy Majlis va uning fan, ta`lim, madaniyat va sport bo`yicha qo`mitasi, O`zbekiston Fanlar Akademiyasi, O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi PQ–2789-son Qarori, ilmiy daraja, ilmiy unvon, magisterlik dissertatsiyasi

O`zbekiston Respublikasida ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish

O`zbekistoning mustaqillik yillarida ta`lim tarbiya tizimini isloh qilish, kadrlar tayyorlashni zamon talablari darajasiga ko`tarish sohasida muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Hukumatimiz ta`limga, islohotlarning barcha bosqichlari uchun ham, ustuvor soha deb qarab kelmoqda.

O`zbekiston tarixan olganda tadqiqotlari natijalari bilan sivilizatsiyaning ko`p asrlik taraqqiyotini oldindan belgilab bergan, tabiiy va gumanitar sohada jahonga buyuk allomalarni in`om etgan, dunyo tan olgan ilmiy maktablarning vorisi sifatida, bugungi kunda ham mamlakat ijtimoiy va iqtisodiy rivojlanishining murakkab masalalarini hal etishga qodir ulkan salohiyatga egadir.

Bizning respublikamizda ilmiy tadqiqot rivojlanishini asosiy yo`nalishlarini O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi (O`zRVM) qarorlari bilan aniqlab beriladi. O`zRVM davlat boshqaruvining oliy organi sifatida yurtimizda olib borilayotgan ilmiy tadqiqot ishlarining umumiy rahbarligini olib boradi, yurtimizda fan va texnika umumiy siyosatini ta`minlaydi, axborotlar ishlab chiqarishni tashkillashtiradi, ilmiy va ilmiy-texnikaviy muammolarning asosiy yo`nalishlarini aniqlaydi, ilmiy tadqiqot ishlarining samadorligini oshirish uchun qarorlar qabul qilib, ilmiy tadqiqot ishlari natijalarini ishlab chiqarishga tadbiq etishni tashkillashtiradi.

Ilmiy izlanishlarining umumiy qonunchiligini qabul qilish, tashkillantirish va rivojlanishinining umumiy boshqarilishi Oliy Majlis va uning fan, ta`lim, madaniyat va sport bo`yicha qo`mitasi tomonidan bajariladi.

O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 2017 yil 17 fevraldagi PQ–2789-son Qarori va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining «Ilmiy-tadqiqot faoliyatini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni takomillashtirish chora-tadbirlarini amalga oshirish to‘g‘risida»gi 2017 yil 19 maydagi 302-son Qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Fan va texnologiyalar agentligi tashkil etildi.

Agentlikning asosiy vazifalari va funksiyalari:

Vazifalari:

mamlakatni sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy rivojlantirish vazifalarini va zamonaviy ilm-fan yutuqlarini inobatga olgan holda fan va texnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash va amalga oshirish tadbirlarini amalga oshirish;

davlat ilmiy-texnika dasturlarini shakllantirish, amalga oshirish va ular ijrosining hamda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda ilmiy-tadqiqot ishlari natijalaridan foydalanishning tizimli monitoringini olib borish;

muhim tarmoqlararo ilmiy-texnik dasturlar ijrosini ta’minlash;

iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy soha uchun fundamental, amaliy va innovatsion tadqiqotlarni bajarishi bo‘yicha ilmiy-texnik xizmatlar ko‘rsatishda davlat topshiriqlarini shakllantirish;

har yilgi Respublika innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkasi o‘tkazilishini tashkil etish hamda uning doirasida imzolangan shartnomalarning bajarilishi bo‘yicha monitoring olib borish;

fan va texnologiyalar sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, xorijiy investitsiyalar va grantlarni jalb etish, xorijiy hamkorlar bilan qo‘shma ilmiy-texnik loyihalar va innovatsion ishlanmalar bajarilishini tashkil etish;

oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash faoliyatini rejalashtirish va muvofiqlashtirish.

Funksiyalari:

а) mamlakatni sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy rivojlantirish vazifalarini va zamonaviy ilm-fan yutuqlarini inobatga olgan holda fan va texnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash va amalga oshirish tadbirlarini amalga oshirish borasida:

mamlakatni sotsial-iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy rivojlantirish vazifalarini va zamonaviy ilm-fan yutuqlarini inobatga olgan holda fan va texnologiyalarni rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi;

jamiyat va davlatning taraqqiyotini ta’minlaydigan ilmiy tadqiqotlar va ilg‘or texnologiyalarning ustuvor va istiqbolli yo‘nalishlarini rivojlantirish strategiyasini aniqlash bo‘yicha Davlat komissiyasiga takliflar kiritadi;

ilmiy tadqiqotlar va ilmiy-innovatsion faoliyatni moliyalashtirish mexanizmlari samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi;

ilmiy-texnik salohiyatni oqilona joylashtirishga va undan samarali foydalanishga, fan va texnologiyalarning davlat iqtisodiyotini rivojlantirishga ulushini ko‘paytirishga yo‘naltirilgan fanni yanada rivojlantirish sohasida Davlat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan dasturlar amalga oshirilishini ta’minlaydi;

ilmiy-texnik, innovatsion faoliyat va intellektual mulk ob’ektlarini himoya qilish sohasida normativ-huquqiy hujjatlar ishlab chiqilishida qatnashadi;

b) davlat ilmiy-texnika dasturlarini shakllantirish, amalga oshirish va ular ijrosining hamda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishda ilmiy-tadqiqot ishlari natijalaridan foydalanishning tizimli monitoringini olib borish borasida:

ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlarini amalga oshirishga Davlat komissiyasi tomonidan tasdiqlangan davlat topshiriqlari asosida fundamental, amaliy va innovatsion tadqiqotlarning davlat ilmiy-texnik dasturlari loyihalarini shakllantiradi;

fundamental, amaliy tadqiqotlar va innovatsion ishlarning davlat ilmiy-texnik dasturlari doirasida ilmiy-texnik loyihalarni amalga oshirishga ilmiy-tadqiqot, ta’lim muassasalari va respublikaning boshqa muassasalari bilan shartnomalar tuzadi;

davlat ilmiy-texnika dasturlari amalga oshirilishining tizimli monitoringini olib boradi;

davlat ilmiy-texnik dasturlari monitoringi natijalarini tahlil qilish asosida Davlat komissiyasiga bo‘shab qolgan mablag‘larni eng natijali va dolzarb ilmiy-texnik loyihalarga qayta yo‘naltirilgan holda samarasiz, dolzarbligini yo‘qotgan ilmiy-texnik loyihalarning davlat ilmiy-texnika dasturlaridan chiqarish bo‘yicha takliflar kiritadi;

intellektual mulk ob’ektlari va ilmiy ishlanmalar natijalaridan foydalanish va ularni tijoratlashtirish mexanizmlari samaradorligini oshirish bo‘yicha takliflar ishlab chiqadi;

v) muhim tarmoqlararo ilmiy-texnik dasturlar ijrosini ta’minlash borasida:

ilmiy-texnik faoliyat sohasida O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi, davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari va boshqa tashkilotlar faoliyatini muvofiqlashtiradi;

fan sohasidagi qo‘shma loyihalarni amalga oshirish maqsadida akademik va tarmoq fanining oliy ta’lim muassasalari bilan integratsiyasi va o‘zaro hamkorligini ta’minlash masalalari bo‘yicha tadbirlarni amalga oshiradi;

texnologiyalar transferi uchun fan, ta’lim va ishlab chiqarish sektorining integratsiyasiga ko‘maklashuvchi kompleks chora-tadbirlarni amalga oshiradi;

g) iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy soha uchun fundamental, amaliy va innovatsion tadqiqotlarni bajarishi bo‘yicha ilmiy-texnik xizmatlar ko‘rsatishda davlat topshiriqlarini shakllantirish borasida:

davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, boshqa tashkilotlarning takliflari asosida ilmiy-tadqiqot, konstruktorlik-texnologik va innovatsion ishlanmalarga Davlat buyurtmasi loyihasini shakllantiradi;

davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, boshqa tashkilotlarning takliflarini tahlil qilish va ekspertizadan o‘tkazishni tashkil etish uchun idoralararo ilmiy-texnik kengashlar tashkil etadi;

iqtisodiyot tarmoqlari va ijtimoiy soha uchun fundamental, amaliy va innovatsion tadqiqotlarni bajarish yuzasidan ilmiy-texnik xizmatlar ko‘rsatishga davlat topshiriqlarini tasdiqlash bo‘yicha Davlat komissiyasiga asoslangan takliflar kiritadi;

d) har yilgi Respublika innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkasi o‘tkazilishini tashkil etish hamda uning doirasida imzolangan shartnomalarning bajarilishi bo‘yicha monitoring olib borish borasida:

Fanlar akademiyasi, idoraviy mansub oliy ta’lim muassasalari va ilmiy-tadqiqot muassasalariga, ilmiy va innovatsion markazlarga ega bo‘lgan vazirliklar va idoralarning, alohida olimlar va ixtirochilarning Respublika innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkasida ishtirok etish uchun takliflarini tanlaydi

Respublika innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkasida ishtirok etish uchun tavsiya etilgan innovatsion ishlanmalar va loyihalarning mintaqaviy va tarmoq taqdimotlarini tashkil etadi;

har yilgi Respublika innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkalarini tashkil etish va o‘tkazish tadbirlarini amalga oshiradi;

davlat ilmiy-texnik dasturlari natijalarini joriy etish, shuningdek ularning transferi va tijoratlashuvi tadbirlarini amalga oshiradi;

Respublika innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkalari doirasida tuzilgan shartnomalar bajarilishining tizimli monitoringini olib boradi;

Respublika innovatsion g‘oyalar, texnologiyalar va loyihalar yarmarkalari doirasida tuzilgan shartnomalar bajarilishi monitoringi yakunlari to‘g‘risidagi axborotni, shuningdek mahalliy ilmiy ishlanmalar natijalarining raqobatbardoshligini oshirish va ulardan iqtisodiyotni rivojlantirish manfaatlari yo‘lida foydalanishni jadallashtirish bo‘yicha takliflarni Davlat komissiyasiga kiritadi;

е) fan va texnologiyalar sohasida xalqaro hamkorlikni rivojlantirish, xorijiy investitsiyalar va grantlarni jalb etish, xorijiy hamkorlar bilan qo‘shma ilmiy-texnik loyihalar va innovatsion ishlanmalar bajarilishini tashkil etish borasida:

qo‘shma ilmiy tadqiqotlar olib borishga xorijiy investitsiyalar va grantlarni jalb etish maqsadida xorijiy mamlakatlar, xalqaro va xorijiy tashkilotlar, ilmiy jamg‘armalar vakillari bilan muzokaralar olib boradi;

xorijiy hamkorlar bilan qo‘shma ilmiy-texnik loyihalarni va innovatsion ishlanmalarni bajarish uchun xalqaro ilmiy-texnik hamkorlik qilish masalalari bo‘yicha belgilangan tartibda shartnomalar tuzadi;

j) oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash faoliyatini rejalashtirish va muvofiqlashtirish borasida:

oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash bo‘yicha respublikaning oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqot muassasalari faoliyatini muvofiqlashtiradi;

oliy ta’limdan keyingi ta’lim institutlariga o‘qishga qabul qilishning har yilgi rejasini tuzadi va tasdiqlaydi;

oliy malakali ilmiy va ilmiy-pedagog kadrlar tayyorlash sohasida oliy ta’lim va ilmiy-tadqiqot muassasalari faoliyati samaradorligini oshirish yuzasidan monitoring olib boradi va tadbirlarni amalga oshiradi.

Xalq xo`jaligining tarmoqlari rahbarligini tegishli soha vazirliklari olib boradi. Ular davlatda umumiy fan va texnikaviy siyosatini olib borishadi va o`zlariga mansub bo`lgan barcha tarmoq korxonalarida, tashkilotlarida va ilmiy tekshirish institutlarida ilmiy-tadqiqot ishlarini olib boorish va uning ilg’or natijalarini tadbiq etish ishlariga mas’ul hisoblanadi.

Vazirliklar o`zlarining bu sohadagi ishlarida, o`z sohalari bo`yicha dolzarb bo`lgan ilmiy-texnokaviy muamolarini ishlab chiqadilar, olingan natijalarni amaliyotda tadbig’ini uyushtiradilar va tarmoqlararo ilmiy-texnikaviy muammolarni echishga, ilmiy-texnikaviy konstruktorlik tashkilotlar ishlarini tashkillashtirish va ularni rahbarligini, moliyalashtirish, ular ishlarini Fanlar Akademiyasi ilmiy muassalari va oliy o`quv yurtlari bilan birgalikda olib borishlarini tashkil etadilar. Bunda ular o`zlarida tashkil etilgan ilmiy-texnikaviy kengash maslahati va ko’rsatmalari orqali olib boradilar. Bu kengashlarda yurtimizning yirik olimlari Fanlar Akademiyasi va oliy o`quv yurtlaridan taklif etiladi.

O`zbekistonning eng yuqori ilmiy tashkiloti - bu O`zbekiston Fanlar Akademiyasi (O`zFA) hisoblanadi. U gumanitar va tabiiy fanlar bo`yicha fundamental ilmiy ishlarni olib borish bilan birga yurtimizda olib borilayotgan barcha ilmiy ishlar koordinatsiyasini ham olib boradi. O`zFAsi Vazirlar Mahkamasiga bo`ysinadi.

Shuni alohida qayd etish lozimki, mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq O`zbekistonda fanning barcha sohalari rivojlanishiga alohida e`tibor qaratildi. Xususan, O`zFA mamlakatimizning bosh ilmiy tashkiloti bo`lib, uning tarkibida 36 ta ilmiy tadqiqot muassasalari, 4 ta davlat muzeyi, 3 ta hududiy bo`lim: Xorazm Ma`mun akademiyasi, Qoraqalpog’iston va Samarqand bo`limi, 4 ta Andijon-Namangan, Buxoro, Farg’ona, Qashqadaryo-Surxondaryo ilmiy bo`limlari kiradi, bugungi kunda ularning moddiy texnika bazasi yangi texnologiyalar bilan ta`minlandi. 2007 yilning 2 oktyabrida O`zFA «Astranomiya» institutining olimlari B.Xafizov hamda A.Sergeevlar tomonidan Maydanak baland tog’ observatoriyasida (Qashqadaryo vil.) kashf qilingan kichik sayyora 2010 yilda Birinchi Prezidentimiz Islom Karimovning taklifiga ko`ra fan, jumladan, astronomiya ilmida olimu fuzalolarga doimo boy bo`lib kelgan qadimiy shahar «Samarqand» nomi bilan ataldi va u AQSHning «Garvard kichik sayyoralar» forumida «210271» raqami bilan ro`yxatga olindi hamda «O`zbekistoniya», «Abu Ali ibn Sino», «Mirzo Ulug’bek», «Beruniy», «al-Xorazmiy» kabi kichik sayyoralar qatoridan o`rin oldi. 2013 yilda Yaponiya olimlari tomonidan kashf qilingan navbatdagi kichik sayyora «Maydanak» deb nomlanishi o`zbek ilmining jahonda e`tirof etilishining ifodasidir. Shuningdek, O`zbekistonda quyosh energiyasidan foydalanish bo`yicha katta ilmiy tadqiqot ishlarining olib borilishi bir tomondan kelgusidagi energiya tanqisligini oldini olishga yo`naltirilgan sa`y-harakat bo`lsa, ikkinchi tomondan o`zbek olimlarining yuksak ilmiy salohiyatidan darak beradi.

Umuman olganda, Vazirlar Mahkamasidan boshlab, viloyat, tuman, har bir korxona va tashkilotlarda Davlat boshqaruv sistemasi orqali barcha ilmiy-izlanish ishlari olib boriladi.

Yurtimizda olib borilayotgan ilmiy-izlanish ishlarining anchagina qismi oliy o`quv yurtlarida olib boriladi.

Oliy o`quv yurtlarida ilmiy-izlanish ishlari institut ilmiy kengashi, rektor, rektorning ilmiy ishlar bo’yicha prorektori, fakultet dekani va uning o`quv-ilmiy ishlar bo`yicha muovini, kafedralar orqali olib boriladi (4.1-rasm).

Ilmiy daraja (I.d.): muayyan fan sohasidagi mutaxassisning ilmiy malaka darajasi. O`zbekistonda fan nomzodi va fan doktori ilmiy darajalarti ta’sis etilgan edi. Hozir O’zR Prezidentining 2017 yil 16 fevraldagi PF-4958-sonli “Oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim tizimini takomillashtirish to’g’risidagi” Farmoniga muvofiq falsafa fanlari doktori (PhD) va fan doktori (Doctor of science) ilmiy darajasi ta’sis etilgan. I.d. yuqori malakali ilmiy xodimlarga fanni boyituvchi tadqiqot ishlari, ilmiy muammolarni amaliy yoki nazariy jihatdan hal qila oladigan mustaqil ilmiy tadqiqoti uchun beriladi.

I.d. muammolarning ilmiy asoslanganligiga bag’ishlangan dissertatsiyalarning maxsus ilmiy kengashlarda ochiq himoya natijasi asosida maxsus ilmiy kengash va O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Oliy Attestatsiya komissiyasi (OAK) ekspert kengashi tavsiyasiga binoan, oliy ma’lumotga ega bo`lgan shaxslarga OAK tomonidan beriladi.

Ilmiy darajalar O`zbekistonda fan, texnika va madaniyat sohasidagi yutuqlari uchun chet ellik olimlarga ham beriladi.

Ilmiy unvon: oliy o`quv yurtlari o`qituvchilari va ilmiy tekshirish institutlari ilmiy xodimlariga beriladigan unvon.

O`zbekistonda oliy o`quv yurtlarida dotsent va professor, ilmiy tekshirish muassasalarida katta ilmiy xodim va proffessor ilmiy unvonilari joriy etilgan.

Proffesor, dotsent va katta ilmiy xodim unvoni ilmiy darajasi bo`lgan va oliy o`quv yurti yoki ilmiy tekshirish muassasasida pedagogik yoki ilmiy tekshirish ishlarini bajarish jarayonida etarli malaka ko`rsatgan shaxslarga oliy o`quv yurtlari va ilmiy tekshirish institut ilmiy kengashlari tavsiyasiga asosan O`zbeksiton Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzuridagi OAK tomonidan beriladi.

2. Magistrlik dissertatsiyasining tarkibi va uning mazmuniga quyiladigan talablar

O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2015 yil 2 martdagi 36-sonli Qaroriga asosan tasdiqlangan “Magistratura to`g’risidagi Nizomda”: “Dissertatsiya talabaning ta`lim dasturlarini o`zlashtirishni yakunlovchi va o`qish davrida egallagan nazariy va amaliy bilimlari asosida bajargan ilmiy-tadqiqot ishlarining natijasi hisoblanadi”- deb ko`rsatilgan.

Dissertatsiya quyidagi tarkibiy qismlardan iborat bo`lishi kerak:

titul varaq;

ikki tilda (o`qitish tili va ingliz tilida) magistrlik dissertatsiyasining qisqacha annotatsiyasi;

mundarija;

kirish;

asosiy qism;

xulosa;

adabiyotlar ro`yxati;

ilovalar (mavjud bo`lsa).

Kirish quyidagilarni qisqacha o`z ichiga olishi lozim:

magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi;

tadqiqot ob`ekti va predmeti;

tadqiqot maqsadi va vazifalari;

ilmiy yangiligi;

tadqiqotning asosiy masalalari va farazlari;

tadqiqot mavzusi bo`yicha adabiyotlar sharhi (tahlili);

tadqiqotda qo`llanilgan metodikaning tavsifi;

tadqiqot natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati;

ish tuzilmasining tavsifi.

Magistrlik dissertatsiyasining asosiy qismi kamida uch bobdan iborat bo`lib, boblar hajm jihatidan o`zaro mutanosib bo`lishi va quyidagilarni o`z ichiga olishi lozim:

tadqiqot mavzusiga taalluqli boshqa manbalarda keltirilgan nazariy, amaliy va empirik tadqiqotlar natijalarining tanqidiy tahlili;

tadqiqot metodikasi va ishning amaliy qismi bayoni;

tadqiqot olib borilgan masalani hal etishda magistratura talabasining shaxsiy hissasi ko`rsatilgan holda tadqiqotning asosiy natijalari bayoni.

Magistrlik dissertatsiyasining xulosa qismida barcha boblarda qayd etilgan natijalarning ilmiy va amaliy ahamiyati, shuningdek ilmiy tadqiqot muammosini hal etish bo`yicha xulosalar yoritiladi. Xulosa qismi 4 sahifadan oshmasligi kerak.

Magistrlik dissertatsiyasiga uning mazmunini bayon etish uchun bevosita zarur bo`lgan qo`shimcha ma`lumotlarni o`z ichiga olgan materiallar ilova qilinishi mumkin. Ilova qismining hajmi magistrlik dissertatsiyasi umumiy hajmining uchdan bir qismidan oshmasligi lozim.

Magistrlik dissertatsiyasi ustida ishlayotgan magistratura talabasi kasb odob-axloqi qoidalariga rioya etishi (plagiat, ma`lumotlarni soxtalashtirish, shuningdek yolg’on tsitatalar keltirishga yo`l qo`ymaslik) lozim.

Dissertatsiya matni standart varaqda yozilgan bo`lib, unda quyidagi qoidalarga rioya etilgan bo`lishi lozim:

qatorlar oralig’i — 1,5 sm;

yuqori va pastki hoshiya 2 sm, satr boshi: chap tomondan 3 sm, o`ng tomondan 2 sm;

xatboshilar orasidagi oraliq — 5 yoki 6 belgili.

Magistrlik dissertatsiyasi matnini Misrosoft Word matnli redaktorida Times New Roman shriftida yozish tavsiya etiladi.

Magistrlik dissertatsiyasining hajmi titul varaq, mundarija, adabiyotlar ro`yxati va ilovalardan tashqari 70 — 80 sahifa bo`lishi tavsiya etiladi.

Magistrlik dissertatsiyasi magistratura talabasi o`qigan tilda (kafedra yoki magistratura bo`limi tavsiyasiga muvofiq chet tilda) tayyorlanadi. CHet tilda tayyorlangan magistrlik dissertatsiyasiga davlat tilida yozilgan annotatsiya ilova etiladi. Bunday magistrlik dissertatsiyalarining dastlabki va rasmiy himoyalari tarjima bilan o`tkaziladi.

Magistratura mutaxassisligi xususiyati hisobga olingan holda magistrlik dissertatsiyasi tarkibiy qismlarining mazmuni va hajmi fakul’tet O`quv-metodik kengashining qarori bilan o`zgartirilishi va ko`paytirilishi mumkin.

Dastlabki va rasmiy himoyani o`tkazish tartibi. Magistrlik dissertatsiyasining dastlabki himoyasi ilmiy rahbar (ilmiy maslahatchi) ishtirokida kafedra tomonidan tuzilgan komissiyada tashkil etiladi.

Dastlabki himoyaga boshqa kafedralardan, shuningdek boshqa tashkilotlardan mutaxassislar taklif etilishi mumkin.

Ilmiy maslahatchi tayinlangan holda dastlabki himoyaga qadar undan magistrlik dissertatsiyasiga xulosa olish ham talab etiladi.

Dastlabki himoyaga qadar magistratura talabasi ichki va tashqi hamda ilmiy rahbar taqrizlariga, shuningdek dissertatsiya mavzusiga doir kamida 2 ta ilmiy maqola yoki tezisga ega bo`lishi kerak.

Dastlabki himoya yakunlari kafedralar yig’ilishi bayonnomasi bilan rasmiylashtiriladi.

Ichki va tashqi taqrizchilarni oliy ta`lim muassasasining tegishli kafedrasi tavsiya etadi va ularning ro`yxati ilmiy ishlar bo`yicha prorektor (direktor o`rinbosari) tomonidan tasdiqlanadi.

Taqrizchi vazifalariga quyidagilar kiradi:

magistrlik dissertatsiyasining dolzarbligi, ilmiy yangiligi va tugallanganligi to`g’risida xulosa taqdim etish;

dastlabki himoyadan kamida 3 kun oldin taqriz taqdim etish;

kasb odob-axloqi qoidalarining buzilishi holatlari (plagiat, ma`lumotlarni soxtalashtirish, yolg’on tsitata keltirish va boshqalar) aniqlangan taqdirda, ularni taqrizda ko`rsatish.

Magistrlik dissertatsiyasi belgilangan talablarga mos kelmagan holatlarda, magistratura talabasi tomonidan kasb odob-axloqi qoidalari (plagiat, ma`lumotlarni soxtalashtirish, yolg’on tsitata keltirish va boshqalar) buzilganligi aniqlangan taqdirda, shuningdek ushbu holatlarni qisqa muddatda tuzatish imkoniyati mavjud bo`lmaganda taqrizchi magistrlik dissertatsiyasini himoyaga qo`yish maqsadga muvofiq emasligi to`g’risida xulosa beradi.

Magistrlik dissertatsiyasini rasmiy himoya qilish kuni oliy ta`lim muassasasi rektori (direktori)ning buyrug’i bilan tasdiqlangan jadval asosida belgilanadi.

Magistrlik dissertatsiyasining rasmiy himoyasi oliy ta`lim muassasasining Davlat yakuniy attestatsiya komissiyasi (keyingi o`rinlarda Komissiya deb ataladi) tomonidan o`tkaziladi.

Magistratura talabasi magistrlik dissertatsiyasining rasmiy himoyasi taqdimot materiallari bilan bayon etilishi va 20 daqiqadan oshmasligi lozim.

Rasmiy himoyada Komissiya a`zolari magistratura talabasini quyidagi mezonlar asosida baholaydi:

magistrlik dissertatsiyasi tadqiqot mavzusining dolzarbligini va uning amaliyot bilan bog’liqligini ko`rsatib bera olishi;

magistratura talabasining tadqiqotga va vazifalarni hal etishga mustaqil yondashuvi;

foydalanilgan ilmiy adabiyotlar, ilmiy nashrlar, normativ-huquqiy hujjatlar, statistik ma`lumotlar, shuningdek xorijiy tillardagi adabiyotlar tanqidiy tahlilining to`liqligi va chuqurligi;

tadqiqot usullari amaliyotda qo`llanilganligining asoslanganligi;

olingan natijalar asosida ishlab chiqilgan tavsiyalarning amaliy ahamiyati;

magistratura talabasining magistrlik dissertatsiyasi doirasida o`tkazilgan tadqiqotlar va olingan natijalarni rivojlantirish istiqbollarini ko`ra bilish qobiliyati;

magistrlik dissertatsiyasining nazariy va amaliy qismlaridagi o`zaro mantiqiy bog’liqlikni kuzata bilish malakasi.

«Qoniqarsiz» baho qo`yilganda yoki magistrlik dissertatsiyasi rasmiy himoyaga qo`yilmagan taqdirda magistratura talabasi keyingi 3 yil davomida uni qayta himoya qilish huquqiga ega.

Magistrlik dissertatsiyalari rasmiy himoyasi natijalari oliy ta`lim muassasasi Ilmiy kengashida muhokama etiladi.

Himoya qilingan magistrlik dissertatsiyalari oliy ta`lim muassasasida 3 yil davomida saqlanadi.

2. Ilmiy axborotning turlari va uni qayta ishlash.

Axborot xaqida tushuncha, uning turlari, xususiyatlari.

«Axborot» so`zi kutilayotgan yoki bo`lib o`tgan voqеa, xodisalar to`g`risidagi ma'lumotlarni bildiradi.

Kundalik turmushda har bir mutaxassis turli xil axborotlar bilan ish yuritadi. Axborot tushunchasi bir qancha fanlarda turlicha izohlangan. Masalan: falsafada axborot inson ongiga ta'sir etib, ob'еktiv rеallikni aks ettiruvchi va harakatlantiruvchi katеgoriya sifatida ishlatiladi.

Kibеrnеtika, informatika fanida axborot voqеa - xodisa to`g`risidagi bilimlarni oshirish yoki noaniqlikni kamaytirish mеzoni sifatida qo`llaniladi.

Kompyutеrlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funksiyalarini amalga oshiruvchi ob'еkt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma'lumot tushunchasi bilan uzviy bog`langan, lеkin har qanday ma'lumot axborot bo`lavеrmaydi. Masalan: olma dеsak, bir nеcha xil ma'noni tushunish mumkin: qizil olma dеganda, mеvaning ma'lum bir rangi tushuniladi, dеmak barcha ma'lumotlar axborotga aylanishi uchun voqеa - xodisa to`g`risidagi butun xususiyatlarni ifodalashi lozim.

Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish mumkin:

tеxnik axborot;

agrobiologik axborot;

siyosiy axborot;

xuquqiy axborot;

iqtisodiy axborot va boshqalar.

Axborotning turlari o`zaro bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldirib boradi. Bu axborotlar ichida iqtisodiy axborot asosiy hisoblanib, ular xajmining 80% ni tashkil qiladi.

Barcha axborotlar quyidagi xususiyatlarga ega:

Uzluksiz xosil bo`lishi.

Harf raqamlarda ifodalanishi.

Diskrеt haraktеrdaligi.

Yer yuzida jonli mavjudodlarning paydo bo’lishi bilan birgalikda ularning taraqqiyoti, hamda atrof muhit to’g’risidagi, voqеa xodisalar to’g’risidagi ma`lumotlarni bilish va ular to’g’risida axborot olish shu axborotlar asosida yashash sharoitlarini bеlgilash, rivojlanish taraqqiyotini anglash katta ahamiyatga ega.

Bundan tashqari vaqt utishi bilan birgalikda tabiatni insonlar tomonidan o’rganish davomida bu axborotlarga yaratilayotgan va ishlatilayotgan mashinalar, apparatlar, o’lchov asboblari, tеxnoligik jarayonlar xaqidagi axborotlar qo’shilib bordi.

Yigirma-o`ttiz yil oldin axborot nimaligini aniqlash juda oson edi.

Axborot odamlar o’rtasida uzatiladigan ma`lumotlar hisoblanib, kеyingi vaqtda ishlab chiqarishni rеjalashtirish va boshqarish uchun, hamda yashash sharoitlarini, iqtisodiy taraqqkiyot darajasini bеlgilashda katta ahamiyatga ega bo’lib qoldi.

Masalan. Biologlik o’simliklarni o’rganish orqali o’simliklarning hayoti to’grisidagi axborotlarni yig’adi va bu axborotlar asosida o’simliklarni tabiatdagi ro’lini, ularning ko’payishini, insonlar uchun kеrakli tomonlarini aniqlaydi.

Ikkinchi bir misol. Avtobus xarakatlanish davomida motorning ovozi boshqacha chiqmoqda. Avtobusdagi yulovchilar uchun bu uncha ahamiyatsiz bo’lsa, malakali xaydovchi uchun esa bu axborot hisoblanib va bunga asosan, ya`ni motordan chiqayotgan ovozga qarab motorni xolatini aniqlaydi.

Dеmak axborot dеgan savolga qisqacha javob bеrishimiz uchun ikkita ob`yеktga manba va istеmolchi orasidagi bog’lanishga murojaat qilishimiz zarur ekan.

Axborot manbaiga tabiiy ob`yеktlar-sayеralar, yulduzlar, insonlar, xayvonlar, o’simliklar, maydon, o’rmonlar - fan va tеxnikani rivojlantirishdagi ilmiy tajribalar, mashinalar, tеxnoligik jarayonlar kiradi.

Axborot istеmolchilar ro’yxati ham katta bo’lib unga, insonlar, xayvonlar, o’simliklar, turli hil o’lchov asboblari kiradi.

Shuning uchun axborot kеng doiradagi tushuncha bo’lib, jamiki ob`yеktlar,mavjudodlar, jarayonlar xaqidagi ma`lumotlarni o’z ichiga oladi.

Axborot manbalari va istеmolchilarining har hilligi axborot shaklining turli ko’rishda bo’lishiga olib kеldi: bеlgili, matnli va grafik.

Axborotning bеlgili ko’rinishida asosan bеlgilar - harf, bеlgi, raqam va boshqalar qo’llanilib, voqia-hodisolar xaqidagi signallarni uzatishda foydalaniladi.

Masalan. Svеtoforning yashil chirog’i yo`lovchi va haydochilarning harakatiga ruxsat bеrilganligini, sariq chiroq kucha harakatini o’zgarishi va qizil chiroq esa harakatlanish taqiqlanishi haqidagi ma`lumotlarni bеradi.

Matnli axborot juda murakkab axborot shakli bo’lib, bu shaklda ham harflar, raqamlar, matеmatik bеlgilar qullaniladi. Faqatgina bu bеlgilar yakka holda emas balki ularning bir nеcha tuzilmalaridan, tartibli kеlishidan tashkil topadi.

Bеlgi va harflarning o’zaro bog’lanishida, hamda inson nutqining matn ko’rinishida aks ettirilishida matn axborotini ishlatish qulay va kеng qullaniladi.

Masalan. Ko’p miqdorda nashr etilgan kitoblar, qo’llanmalar, gazеta va ro’znomalar. Axborot shaklining grafik ko’rinishi turmush hayotimizda muhim ahamiyatga va katta axborotlar massiviga ega bo’lgan tabiat ko’rinishlari, foto tasvirlar, rasmlar, chizmalar, sxеmalarni misol qilishimiz mumkin.

Axborotning na bir og’irligi, na bir gеomеtrik o’lchami va xеch qanday ximik yoki fizik hususiyatlar mavjud emas.

Lеkin axborotni mavjud bo’lishi, saklanishi, uzatilishi uchun biror bir matеrial-ob`yеkt bo’lishi zarur. Bunday ob`yеktlar juda ko’p bo’lib va ularning soni taraqqiyot natijasida o’sib bormoqda.

Hozirgi kunda axborotlarni asosiy tashuvchilari quyidagilardir.

Axborotni uzatishda. Axborotni saqlashda.

Xavo Qog’oz

Suv Ip -gazlama(Tkan)

Elеktr toki Daraxt

Efir Tеmir

Rеntgеn nuri Krеmniy

Yorug’lik nuri Plastmassa

Axborotni uzatishda qadimdan biz bilgan va bilmagan holatda havo qullaniladi. havoning tеbranishi natijasida ko’p asrlardan buyon nutq uzatilib kеlinmoqda. Bundan tashqari xavoning tеbranishi natijasida bizni o’rab turgan atrof muhitdagi ovozlar-qushlarning sayrashi., dеngizning shovqini, momoqaldiroqning gumburlashi, ishlayotgan mashina va apparatlarning ovozlari va boshqa ovozlar uzatiladi.

Havoning tеbranishiga o’xshash holda suvning tеbranishi orqali ham katta axborotlar uzatiladi.

Masalan. Suv satxlarini tеkshiruvchilar va baliqlarni izlovchi dеngizchilar o’rtasida axborotlarni uzatilishini misol qilishimiz mumkin.

Odamzod har daqiqa sеzgi a`zolari orqali atrof muhitdan axborot yig’ib fikr qilishi va hayotiy muammolarni hal qilish choralarini o’ylab topib amalga oshirishi bilan hayot kеchirishini hammamiz bilamiz.

Axborot inson nutqida, kitoblardagi matnlarda, ziyolilar ixtirosida, mussavir tasvirida, turli o’lchov asboblarida va boshqalarda mavjuddir.

Kеyingi paytlarda axborotlarning xaddan tashqari ko’payishi sababli, ularni insonning jismoniy imkoniyatlari doirasida hal etilishi mumkin bo’lmay qoldi. Bunday muammolarni hal etish maqsadida yaratilgan zamonaviy axborot tеxnoligiyalari va tizimlari, ayniqsa shaxsiy komp’yutеrlar insonning eng yaqin yordamchisiga aylandi.

Zamonaviy axborot tеxnologiyalari va tizimlaridan foydalanish orqali axborotlarni qayta ishlash Mеhnat unumdorligini oshirishning muxim omillaridan biri bo’lib qoldi.

«Axborot» so`zi kutilayotgan yoki bo`lib o`tgan voqеa, xodisalar to`g`risidagi ma'lumotlarni bildiradi.

Kundalik turmushda har bir mutaxassis turli xil axborotlar bilan ish yuritadi. Axborot tushunchasi bir qancha fanlarda turlicha izohlangan. Masalan: falsafada axborot inson ongiga ta'sir etib, ob'еktiv rеallikni aks ettiruvchi va harakatlantiruvchi katеgoriya sifatida ishlatiladi.

Kibеrnеtika, informatika fanida axborot voqеa - xodisa to`g`risidagi bilimlarni oshirish yoki noaniqlikni kamaytirish mеzoni sifatida qo`llaniladi.

Kompyutеrlarni ishlatish faoliyatida esa axborotdan boshqarish funksiyalarini amalga oshiruvchi ob'еkt sifatida foydalaniladi. Axborot tushunchasi ma'lumot tushunchasi bilan uzviy bog`langan, lеkin har qanday ma'lumot axborot bo`lavеrmaydi. Masalan: olma dеsak, bir nеcha xil ma'noni tushunish mumkin: qizil olma dеganda, mеvaning ma'lum bir rangi tushuniladi, dеmak barcha ma'lumotlar axborotga aylanishi uchun voqеa - xodisa to`g`risidagi butun xususiyatlarni ifodalashi lozim.

Hozirgi kunda barcha axborotlarni nisbiy holda quyidagi turlarga ajratish mumkin:

tеxnik axborot;

agrobiologik axborot;

siyosiy axborot;

xuquqiy axborot;

iqtisodiy axborot va boshqalar.

Axborotning turlari o`zaro bog`liq bo`lib, bir-birini to`ldirib boradi. Bu axborotlar ichida iqtisodiy axborot asosiy hisoblanib, ular xajmining 80% ni tashkil qiladi.

Barcha axborotlar quyidagi xususiyatlarga ega:

Uzluksiz xosil bo`lishi.

Diskrеt haraktеrdaligi.

Yig`ish, uzatish, qayta ishlash va boshqa amallarni bajarish mumkinligi.

Axborotning ta'rifi va o`lchov birliklari.

Ta'rif. Iqtisodiy axborot dеb, halq xo`jaligi tarmoqlarining iqtisodiy va moliyaviy faoliyatlarini ifodalovchi ma'lumotlar to`plamiga aytiladi.

Iqtisodiy axborotni o`lchashda turli xil birliklardan foydalanish mumkin.

Masalan: Axborotlarni yig`ish, qayta ishlash va saqlashda bit, bayt, Kilobayt, Mеgabayt o`lchov birliklaridan foydalaniladi.

1 bayt = 8 bit

1 Kbayt = 1024 bayt

Qayd qilish jarayoniga ko`ra axborotning o`lchov birligi sifatida bеlgi, so`z, jumla, abzats va boshqa birliklardan foydalanish mumkin.

Axborotni uzatish va qabul qilishda BODO kattaligidan foydalaniladi. 1 Bodo 1 simvolga tеng.

Agar tarixga nazar tashlasak, o‘z faoliyatida boshi berk ko‘chaga kirib qolganda, hamma vaqt ilmiy - texnikaviy yangilikka intilgan va erishilgan muvaffaqqiyat evaziga o‘z ko‘chasini ochiq qilib olgan: olov paydo bo‘lishdan, bug‘ mashinasi, yadro, atom energiyasi paydo bo‘lishiga qadar biz uning guvohimiz. Axborotni qayta ishlash, boshqaruv jarayonining boshi berk ko‘chaga kirib qolishi o‘z navbatida tezkor elektron hisoblash mashinalari bunyod etilishiga olib keldi.

Jamiyatni axborotlashtirish ishlab chiqarishning yuqori darajasidagi jarayon bo‘lib, axborotdan jamoat resursi sifatida foydalaniladi.

Axborotlashtirish, bu umumjahon jarayoni bo‘lib, taraqqiy etgan mamlakatning jahon bozoridagi peshqadamligi, iqtisodiy o‘sishi va milliy xavfsizligini ta'min etadi. Ma'lumki, globallashuv jarayoni obyektiv va qonuniy jarayon bo‘lib, o‘ziga xos bir qancha ijobiy xususiyatlarga ega. Bu jarayon birinchi galda davlatlarga xalqaro maydonga erkin chiqishga, boshqalar bilan yaqindan hamkorlik olib borishga hamda o‘z milliy manfaatlarini turli xil xalqaro va nodavlat tashkilotlar doirasida ta'minlashga keng imkoniyatlar beradi.

Shuni aytish kerakki, vaqt o‘tishi bilan globallashuv jarayonining o‘ziga xos ijobiy tomonlari bilan birga, bir qator salbiy jihatlari ham namoyon bo‘la boshlaydi. Davlatlarning bir-biriga sezilarli darajada o‘sgan bog‘liqligi shuni ko‘rsatmoqdaki, bir mintaqadagi xoh salbiy, xoh ijobiy voqea - hodisalar dunyoning boshqa bir mintaqasiga juda tez tarqalib, o‘z ta'sirini ko‘rsatmoqda. Buning oqibatida, mintaqa xavfsizligi va barqarorligiga jiddiy tahdidlar vujudga kelmoqda. Vaziyatning keskinlashuvi, tashqi tahdidlarning ichki tahdidlar bilan, ya'ni an'anaviy tahdidlar bilan o‘zaro qo‘shilishi, ular orasidagi masofa yaqinlashuvi hamda ularning o‘zaro bog‘liqligi o‘sishi kuzatilmoqda. Bu holat esa milliy va mintaqaviy xavfsizlikni ta'minlashda jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda.

Mutaxassislarning fikricha, hozirda axborot iqtisodiyotning eng serdaromad manbaiga aylanib bormoqda. AQSh Strategik tadqiqotlar institutining ma'lumotlariga ko‘ra, axborot mahsulotiga sarflangan har bir dollar, yoqilg‘i-energetika sohasiga sarmoya qilingan 1 dollardan ko‘ra bir necha barobar ko‘p foyda berar ekan. Bu faqat uning iqtisodiy jihati, uning siyosiy jihati esa o‘z shaxsiy manfaatlariga o‘ta arzon, o‘ta qulay yo‘llar bilan erishish sifatida qaralmoqda. Shu nuqtai nazardan bugungi kunda axborot omili ham siyosiy, ham iqtisodiy jihatdan ayrim kuchlar manfaatiga aylanib bormoqda. Shuning uchun ham yangi mustaqil davlatlarning milliy xavfsizligini ta'minlashda siyosiy, iqtisodiy, harbiy omillar bilan bir qatorda uning axborot jihatlari borgan sari dolzarblashmoqda.

Prezidentimiz aytganlaridek, axborot omili yadroviy poligonlardan ham dahshatli omilga aylanib borayotir. Agar mazkur omilga alohida e'tibor berilmas ekan, u borgan sari kuchayib boradi. Natijada, ayrim kuchlar qo‘lida asosiy "qurol"ga aylanadi. Bu esa nafaqat davlatlar yoki mintaqalarda keskin vaziyat vujudga kelishiga sabab bo‘ladi, balki xalqaro miqyosda ham o‘z ta'sirini ko‘rsatadi.

Xalqaro munosabatlar tizimida yuz berayotgan o‘zgarishlar natijasida milliy xavfsizlik, mintaqaviy xavfsizlik va xalqaro xavfsizlik kabi tushunchalar mohiyatini tushinishga, ularning o‘zaro bog‘liqligini anglashga e'tibor ortib bormoqda. Bugungi dunyoning axborot xavfsizlik holati "Xavfsizlik"ka bo‘lgan zamonaviy yondashuvlarni ishlab chiqishga va milliy, mintaqaviy va xalqaro xavfsizlikka nisbatan konseptual qarashlarni rivojlantirishga undamoqda.

Bugungi globallashuv asrida axborotga bo‘lgan talab har qachongidan ko‘ra, kuchayib bormoqda. Shunday ekan, xolis va haqqoniy axborotlarni tarqatish, ommaning bu mahsulotga bo‘lgan ehtiyojini qondirish har qachongidan ko‘ra bugungi kunda dolzarb ahamiyat kasb etadi. Ma'lumki, demokratik jamiyatda ommaviy axborot vositalari, tele-radio kanallar odamlarni xolis va haqqoniy axborot yetkazadigan, gumanistik qarashlar, ilg‘or g‘oyalarni ifoda qiladigan erkin minbar sifatida e'tibor beriladigan vositadir. Aslida ham shunday. Bugun jahon miqyosida bo‘layotgan olamshumul o‘zgarishlar, iqtisodiy taraqqiyot, ilm-fandagi inson aqlini lol qoldiradigan yangiliklaru ixtirolar barcha-barchasi ommaviy axborot vositalari orqali ma'lum bo‘lmoqda. Demak, OAV, matbuot yaxshilikka, ezgulikka xizmat qilmoqda. Lekin ming afsuslar bo‘lsinki, o‘tgan asrning oxirlari, XXI yuz yillikning dastlabki yillarida G‘arb matbuotida biz aytgan ezgulikka xizmat qilish o‘rniga boshqa buyurtmali "ezgulikka" xizmat qilish hollari ham kuzatilmoqda. Ayniqsa, bu holni sobiq ittifoq parokanda bo‘lgach, uning o‘rnida tashkil topgan mustaqil respublikalar, xususan, Markaziy Osiyo, ayniqsa, O‘zbekiston bilan bog‘liq jarayonlarda uchratish mumkin.

Hozirgi paytda axborotni qanday tushunish haqida quyidagicha nuqtai nazarlar yuzaga kеlgan:

Axborot - halq xujaligining barcha tarmoqlari istе`mol etuvchi zahira bo’lib, enеrgеtika yoki foydali qazilmalar zahiralari kabi ahamiyatga ega. Jamiyat rivojlangani sari iqtisodiyot, fan, tеxnika, tеxnologiya, madaniyat, san`at, tibbiyot kabilarning turli masalalari haqidagi mavjud ma`lumotlar, axborot zahiralaridan foydalanishni tashkiletish intеllеktual va iqtisodiy hayotga tobora ko’proq ta`sir ko’rsatmoqda.

Axborot - fan va tеxnika rivojlanishi natijalari haqidagi fan-tеxnika ma`lumotlari, bilimlari yig’indisidir. Boshqacha aytganda, axborot, mazkur talqinga binoan, fan-tеxnika faoliyati axborot xizmati tizimining ma`xsuli va “hom-ashyo”sidir.

Axborot - axborot xizmati tizimlarida fan-tеxnika faoliyati va turli sohal arda kadrlar tayyorlashni shakllantiruvchi mahsulotlar yig’indisidir, ya`ni axborot zahiralarini ishlab chiqarish va istе`mol etish faqat jamiyatning intеllеktual hayoti bilan chеklanadi.

Ko’rinib turibdiki, bu talqinlardan birinchisi eng to’liq, axborot jarayonlari ko’p qirraligini qamrab oluvchi tushunchani bеrmoqda. CHindan ham, axborot jamiyat va inson faoliyatining barcha sohalariga kirib bormoqda.

Axborotning tasniflanishi

Boshqaruv qarorlarini qabul qilish jarayoni ma`lumotlarning ulkan oqimida zarur axborotni ko’rib chiqish, tahlil etish va oqilona foydalanishni ko’zda tutadi. Axborot tanlash ancha Mеhnat talab qiladigan, dеmakki, qimmat turadigan jarayon. Shuning uchun uni tasniflash zarur.

Tasnif tizimini axborotga qullash uchun quyidagicha yondashish zarur:

1) axborotni tahlil qilish tasnif va qiyoslash vositalari asosida bo’lishi kеrak;

tasnif asosiga turli omil va koordinat tizimlari quyilishi lozim;

ayrim omil va koordinat tizimlari u yoki bu farqlarga asoslanishi mumkin, masalan aniq bir bozor va tovarlarni bilish zarur;

tahlilning moxiyati va tеranligi avvalo bеrilgan axborot turi va xajmiga bog’liq.

Axborotni turli bеlgilarga qarab tasniflash mumkin.

1. Axborot olish usuli bo’yicha quyidagilarga ko’ra tasniflanadi:

a) tadqiqot davomida bеvosita so’rov varaqalari yordamida, tеlеfon suzlashuvlari va shaxsiy suhbat yo’li bilan olib borilishi mumkin;

b) davriy va maxsus adabiyotlarni o’rganish orqali;

v) ma`lumotlarni tеlеfaks yoki tayyorlangan magnitli tashuvchilar vositasida uzatish. Odatda u axborot maxsus axborot agеntliklari so’rovi bo’yicha amalga oshiriladi. Bunday axborot u yoki bu muammo yoki muhitga muvofiqligi, shuningdеk tulaqonligi va ishonarliligi bilan ajralib turadi. Ma`lumot va xabarlarni optik disklar (kompakt disklar)da uzatish so’ngi yillarda kеng ommalashdi. Ularda nafaqat matn, balki istalgan boshqa vidеo va audio axborot yozuv ham olib boriladi.

2. Qayta ishlash usuliga ko’ra ma`lumotlar birlamchi, ikkilamchi, hosila, mantiqiy hulosa va yakunlarga bo’linadi. Jumladan boshlangich axborot odatda voqеlikda yuz bеruvchi jarayonlarni kuzatish natijasida shakllanadi va qayta ishlanmasdan qayd etiladi. Ikkilamchi axborot uz asosiga ko’ra birlamchi ma`lumotlarga tayanadi. Hosila axborot dastlabki, ikkilamchi yoki boshqa axborotni qayta ishlash natijasidir. Shu bilan birga, tadqiqotlarda boshlangich axborot sifatida rеjalashtirish, hisob va tahlil vazifalarini hal etish jarayonida olingan ma`lumotlar kiritiladi. Shu munosabat bilan boshlang’ich va hosila axborotni uning yuzaga kеlishi muhiti va foydalanish nuqtai nazaridan ko’rib chiqish lozim.

3.Tadqiqot ob`yеkti nuqtai nazaridan axborot eng avvalo tashqi makromuhit ta`sirini hisobga olgan holda ma`lumotlar bazasini yaratish va avtomatlashtirilgan ma`lumotlar banklaridan foydalanish uchun ancha asoslangan yunalishni tanlash maqsadida bozor extiеji va talablarini o’rganishga yunaltirilgan.

4.Funksional vazifasiga ko’ra axborotni quyidagicha tasniflash mumkin:

a) yangi tovarlarni ishlab chiqarish va sotishda bozorda firmaning moliyaviy va iqtisodiy axvoli qanday bo’lishini ochib bеruvchi axborot;

b) bozorning aniq sеgmеntida raqobatchilar xolatini ifodalovchi axborot.

v) amalda erishilganiga qaraganda kuzlangan natijadan chеtga chiqishni aniqlash bo’yicha axborot (chеtga chiqish sabablarini bеlgilash ).

Bu uchchala turlar bab-baravar muxim, zеro ulardan birgalikda foydalanishgina firma vazifalarini samarali hal etishni ta`minlaydi. Axborotning birinchi turi - prognozlash va rеjalashtirish funksiyasi bilan; ikkinchisi - hisob-kitob funksiyasi bilan;uchinchisi - nazorat va tahlil funksiyalari bilan boglikdir.

Vazifasiga ko’ra axborot ma`lumotnoma, tavsiyanoma, mе`yoriy va signalli turlariga bo’linadi.

Ma`lumotnoma axborot ko’proq tanishtiruvchi xususiyatga ega, ob`yеktlarning qancha barqarorligi bеlgilarini tavsiflaydi va ma`lumotnomalar(spravochniklar)tizimi

shaklida namoyon bo’ladi. Xorijiy ma`lumotnoma axborotini avtomatlashtirilgan ma`lumotlar banki orqali olish mumkin, ularning soni yildan-yilga uzluksiz ko’payib bormoqda.

Tavsiyanoma axborot uz navbatida bosma nashrlarda e`lon kilingan va tijorat ma`lumotlar bazalaridagi ma`lumotlar tahliliga asoslangan maxsus tadqiqotlarni o’tkazish natijalariga ko’ra shakllanadi.

Mе`yoriy axborot asosan ishlab chiqarish soxasida shakllanadi va foydalaniladi. U ishlab chiqarishning turli elеmеntlari rеjali, miqdoriy o’lchovini tavsiflovchi ilmiy va tеxnik asoslangan mе`yorlar tizimini aks ettiradi.

Signalli axborot muhitdagi ob`yеktlar faktik xolatining rеjasidan chеtga chiqishi paydo bo’lganda yuzaga kеladi. CHеtga chiqish sabablari aniqlangandan sung ularni bartaraf etish tadbirlari ko’riladi.

6. Taqdim etish usuliga ko’ra axborot matn, jadval, matrisa, grafik va dinamik qatorlarga bo’linadi. Matn axboroti eng ko’p rasmiylashtirilgandir, shu bois uni qayta ishlash uchun xozirgi paytda gipеrmatn dastur tizimi ko’rinishida maxsus dasturiy vositalar qo’llanilmoqda. Bunday tizimlar matn hujjatlar ma`lumot bazasini yaratish, yuritish va foydalanish uchun muljallangan.

7. Axborot o’zining barqarorligiga ko’ra o’zgaruvchan, shartli - doimiy va doimiyga bo’linadi. O’zgaruvchan axborot ob`yеktlar ishlashining miqdoriy va sifat xususiyatlarini aks ettiradi. Shartli-doimiy va doimiy axborotlar muhitning doimiy o’lchamini aks ettiradi, shu bois ular uzoq vaqt mobaynida o’zgarmas bo’lib qoladi.

3. MS Excel «Анализ данных» paketidan foydalanish.

Analitik ma'lumotlarni qayta ishlashda dunyoda Excel o'zini eng yaxshi universal deb biladigan dasturiy ta'minot hisoblanadi. Kichik korxonadan yirik korporatsiyalarga ega, menejerlar o'z bizneslarining hayotiy faoliyatini tahlil qilish uchun ish vaqtini o'z zimmalariga oladilar. Amaliyotda Excel va ularning misollari misolidagi asosiy analitik vositalaringizni ko'rib chiqamiz.

Excelni tahlil qilish vositalari

Eng foydali ma'lumotlar tahlillaridan biri bu "nima -". Bu: "Ma'lumotlar" - "Ma'lumotlar bilan ishlash" - "Если".

"Если":

"Parametrni tanlash." Foydalanuvchi formula natijasini bilganda qo'llaniladi, ammo bu natija uchun kirish ma'lumotlari aniq emas.

"Ma'lumotlar jadvali". Stol shaklida ko'rsatilishi o'zgaruvchan qiymatlarning formulalarga ta'siri kerak bo'lganda ishlatiladi,.

"Skript menejeri". U kirish ma'lumotlarini shakllantirish, o'zgartirish va saqlash uchun ishlatiladi va Formula guruhi hisob-kitoblari natijalarini shakllantirish uchun ishlatiladi.

"Eritma eritmasi." Bu Excel qo'shimchalari. Ma'lum bir vazifa uchun eng yaxshi yechimni topishga yordam beradi. Клинистил

Ma'lumotlar tahlili vositalari:

O'rta funktsiyalar (matematik, moliyaviy, mantiqiy, statistik, statistik, statistik va boshqalar) yordamida Excel-da ma'lumotlarni tahlil qilish.

Ma'lumotlar tahlilidagi qisqacha jadval

Excelda ma'lumotlarni ko'rish, qayta ishlash va sintez qilishni soddalashtirish uchun konsollangan jadvallar ishlatiladi.

Dastur kiritilgan / kirish ma'lumotlarini oddiy ma'lumotlar to'plamini emas jadval sifatida qabul qiladi, agar qiymatlar bilan bo'lgan ro'yxatlar mavjud bo'lsa:

Ko'rsatilgan diapazon Standart formatlash uslubi qo'llaniladi. Bu "jadvallar bilan ishlash" faol vositasi bo'ladi (konstruktor yorlig'i).

Siz "Umumiy jadval" yordamida hisobot yaratishingiz mumkin.

4. Ilmiy ma’lumotlarni statistik qayta ishlashning maxsus paketlari (Statistica, SPSS va boshq.).

Ma’lumki, matematika fani tabiat va jamiyatda kechayotgan jarayonlarni o`rganish va taxlil etishda asosiy vositalardan biri sifatida e’tirof etiladi. Ushbu vositalarning imkoniyatlaridan samarali va tez suratlar bilan foydalanishni kompyuter texnologiyalari yutuqlarisiz tasavvur etib bo`lmaydi. Masalan, ko`p xolatlarda vujudga keladigan matematik muammoni tez va berilgan aniqlikda hal etish uchun professional matematikdan o`z kasbi bilan bir vaqtda ma’lum bir algoritmik tilni bilishi talab qilinar edi. Lekin muammo shundaki, matematiklar ichida dasturlash muhitlarining imkoniyatlaridan yaxshi voqif bo`lmaganlari ham yo`q emas. Ushbu muammolarni bartaraf etish uchun XX asrning 90-yillari boshiga kelib matematiklar uchun ancha qulayliklarga ega bo`lgan matematik sistemalar yaratila boshladi.

Professional matematik paketlar deganda, odatda hozirgi zamon kompyuterlarida qullanilayotgan Mathematica, Maple, Matlab, Derive, Mathcad kabi tizimlar va qiymatlarni statistik taxlil qilishga mo`ljallangan SSPS, Statistica, Statgraphics, Stadia vashunga o`xshash tizimlar oilalari nazarda tutiladi. Bu paketlar yordamida turli sonli va analitik (simvolli) matematik hisoblarni, oddiy arifmetik hisoblashlardan tortib, to xususiy hosilali differensial tenglamalarni yechish, optimallash masalalarini hal etish, statistik gipotezalarni tekshirish hamda matematik modellarni yaratishga qadar turli zarur texnik hisoblashlarni amalga oshirish mumkin. Ularning barcha takomillashgan ilmiy grafika vositalariga, qulay yordamchi axborot tizimiga va hisobotlarnirasmiylashtirish vositalariga ega. «Professional paket» atamasi «o`quv paketi» atamasiga muqobil ravishda tanlangan.

Hozirgi davrda bu paketlardan nafakat oliy malakali mutaxassislar, professional o`qituvchilar, balki oliy maktab talabalari, xattoki, litseylar, kasb-hunar kollejlari va maktablar o`quvchilari ham foydalanayotganligini kuzatish mumkin.

Bizning fikrimizcha, professional matematik paketlardan foydalanishning ommalashishiga asosiy ob’ektiv sabablar quyidagilar:

- kompyuterlar odatdagi uy jixozlari qatoridan o`rin olib bormoqda;

- kompyuterprogrammalari interfeysini tashkil etishda maxsus standartlar ishlab chiqilib, ulardan ommaviy ravishda foydalanlmoqda;

- hozirgi zamon talabasi, ilmiy xodimi va mutaxassisi xayotida Internet turidan foydalanish kundalik extiyojga aylanmoqda;

- talabalarga bilim berishda professional matematik paketlardan o`quv vositasi sifatida foydalanish darajasi oshmoqda;

- fundamental va amaliy xarakterdagi ilmiy tadqiqotlar bilan shugullanuvchilar uchun mos universal matematik paketlar yaratilmoqda va bu paketlar ilmiy tadqiqot natijalariga ijobiy ta’sir ko`rsatmoqda;

- Professional matematik paketlar bo`yicha maxsus adabiyotlar ko`paymoqda.

Ushbu sistemalar quyidagi ko`rsatkichlar bo`yicha doimo raqobat qilib keladi:

Nazariy materialni chuqur va har tomonlama o`rganish uchun o`quvchiga qulay imkoniyatlar yaratish;

Kuchli analitik va grafik imkoniyatlarga tayangan holda matematik muammolarni tez va oson yechishda o`quvchiga samarali yordam ko`rsatish;

SPSS statistikasi (qisqartirish eng. "Ijtimoiy fanlar uchun statistik to'plam" - "Ijtimoiy fanlar uchun statistik to'plam" - bu ijtimoiy fanlar bo'yicha amaliy tadqiqotlar uchun mo'ljallangan statistik ma'lumotlarni ishlab chiqarish sohasidagi bozor peshqadamlaridan biri.

SPSS - keng qamrovli ma'lumotlarni tahlil qilish tizimi. SPSS deyarli har qanday turdagi fayllardan ma'lumotlardan foydalanishi va jadval hisobotlarini, grafikalarni, taqsimot naqshlari va tendentsiyalarini, tavsiflovchi statistikalarni va murakkab statistik tahlil turlarini yaratishi mumkin.

Dastur tavsiflangan statistikadan tortib, murakkab tahlil turlariga (o'zgaruvchanlik, omil, spektral va boshqalar) qadar bo'lgan ma'lumotlarni tahlil qilish usullarining to'liq to'plamini taqdim etadi. Natijalarning taqdimoti har xil turdagi jadvallar va gistogrammalar yordamida amalga oshiriladi. Shu bilan birga, foydalanuvchiga diagramma shablonlarini o'zlari yaratish imkoniyati beriladi. Ammo SPSS-ning asosiy xususiyati uning ko'p sonli tashqi dasturlar (MS Excel, dBASE, Lotus, SQL, SYSTAT va boshqalar) va formatlari (XML, HTML, PC, SAS va boshqalar) bilan integratsiyalashidir. Dasturning yana bir muhim xususiyati zamonaviy dasturiy echimlarni qo'llab-quvvatlashdir. Shunday qilib, SPSS dasturlarining so'nggi versiyasi mijoz-server arxitekturasiga asoslangan, dasturning yangi versiyasi Windows Vista-ga to'liq mos kelishi e'lon qilindi.

5. Amaliy statistika asoslari (extimollilik, gipoteza va me’zonlar, korrelyatsiya va dispersiya tahlillari).

Statistika (lotincha: status — "vaziyat") maʼlumot yigʻish, tartiblash, tahlillash, sharhlash va koʻrsatishga bagʻishlangan matematika sohasidir. Bunga statistik tadqiqot va tajriba rejalashtirish ham kiradi.

Statistika (lot. ctatus — boylik, davlat) — 1) turli hodisalar va jarayonlarni miqdoriy hisoblash, maʼlumotlarni qayta ishlash va tahlil qilish yoʻli bilan ijtimoiy hayotning umumiy qonuniyatlarini oʻrganadigan ijtimoiy fanlar tarmogʻi. Tor maʼnoda Statistika bironbir hodisa yoki jarayon toʻgʻrisidagi jamlanma maʼlumotlar (koʻrsatkichlar) majmui (toʻplami)ni bildiradi. Statistika murakkab va sertarmoq fanlar majmuidan iborat boʻlib, ijtimoiy hayotning xilmaxil hodisalarini oʻrganadi va tahlil etadi. Statistikaning asosiy boʻlimlari: Statistika ning umumiy nazariyasi — miqdoriy taxlilning umumiy tamoyillari va usullarini oʻrganadi; iqtisodiy Statistika — xalq xoʻjaligi koʻrsatkichlari tizimini, uning tarkibini, nisbatlarini, sektorlararo, tarmoqlararo aloqalar va boshqalarni oʻrganadi (qarang Iktisodiy statistika); iqtisodiyot tarmoqlari Statistikasi — sanoat, qishloq xoʻjaligi., qurilish, transport, aloqa Statistikasiga boʻlinadi; demografik Statistika, mehnat, aholi bandligi Statistikasi; ijtimoiy Statistika — aholi turmush tarzini tavsiflaydigan koʻrsatkichlar tizimini va ijtimoiy hayotning turli masalalarini oʻrganadi va h.k. Ularning asosiy vazifasi xalq xoʻjaligi tarmoqlaridagi, jamiyat hayotining ayrim sohalaridagi ijtimoiyiqtisodiy jarayonlarni tavsiflaydigan koʻrsatkichlar tizimini oʻrganish va ishonchli, ilmiy asoslangan maʼlumotlarni aks ettirishdan iborat. Bu vazifalarni bajarish uchun Statistika fanida yalpi statistik kuzatish, hodisalarning oʻziga xos tomonlari, xususiyatlari va ular oʻrtasidagi aloqalarni aks ettiradigan koʻrsatkichlar tizimlari, statistik guruhlash natijalari boʻlgan yigʻma va kombinatsiyalashgan jadvallar kabi vositausullar ishlab chiqilgan va amaliyotda qoʻllaniladi. Statistikada oʻrtacha miqdorlar va indekslar kabi umumlashtiruvchi tavsiflar muhim rol oʻynaydi. Statistika usullari qoʻllaniladigan bir qator sohalar va shunga mos holda tibbiyot, sud, geol., sport va boshqa Statistika tarmoklari bor. Mat. va statistik tadqiqotlarning tutash joyida paydo boʻlgan matematik statistika Statistika fanining alogʻida boʻlimini tashkil etadi. Matematik Statistika statistik tadqiqotlarda statistik maʼlumotlarni toʻplash, ularni tizimga solish, ishlash hamda ulardan ilmiy va amaliy xulosalar chiqarish usullarini oʻrganadi. Toshkent iqtisodiyot un-tida Statistika boʻyicha oliy maʼlumotli mutaxassislar tayyorlanadi;2) jamiyat hayotidagi hodisalar va jarayonlar toʻgʻrisida yalpi axborotlarni yigʻish, qayta ishlash, tahlil va eʼlon qilish bilan bogʻliq amaliy faoliyat sohasi. Milliy, mintakdviy xalqaro Statistikaga boʻlinadi. Xalqaro Statistika ijtimoiyiktisodiy koʻrsatkichlarning xalqaro qiyosiyligini taʼminlashga asoslangan holda turli mamlakatlarning ijtimoiy iqtisodiy taraqqiyoti darajasi, tuzilmasi va tendensiyalarini oʻrganadi. Xalqaro Statistikada BMT ning ixtisoslashgan statistika xizmatlari yetakchi rol oʻynaydi. Milliy (umumdavlat) miqyosida statistik maʼlumotlarni yigʻish, qayta ishlash va tahlil qilish yagona tamoyillar asosida, yagona dastur va uslubiyat boʻyicha davlat statistika organlari rahbarligida amalga oshiriladi. Oʻzbekistonda Statistika amaliyoti bilan Oʻzbekiston Respublikasi Davlat statistika qoʻmitasi va uning viloyat, shahar, tuman boshqarma (boʻlim)lari shugʻullanadi.

Statistika amaliyotining boshlanishi davlatning paydo boʻlishi davriga toʻgʻri keladi. Qadimgi davrlardayoq xoʻjalik va gʻarbiy ehtiyojlar, aholi, yer, molmulk hisobi boʻyicha Statistika ishlari amalga oshirilgani haqida maʼlumotlar mavjud. Fan sifatida Statistikaga 17-asr oxirida ingliz iqtisodchi olimi U.Petti asos soldi. Uning asarlarida siyosiy iqtisod va boshqa ijtimoiyiqtisodiy fanlardan ajralmagan "siyosiy arifmetika" deb nomlangan fan — Statistika asoslari ifodalab berildi. Statistika rivjida davlatshunoslik fanining paydo boʻlishi ham muhim rol oʻynaydi. 19-asrning 2-yarmi va 20-asr boshlarida Statistika jadal rivojlandi. Ayniqsa, davlat monopolistik kapitalizmi sharoitlarida Statistikaning texnik vositalari va iqtisodiy imkoniyatlari mukammallashdi.

Monopoliyalarning iqtisodiy holatini chuqur tahlil qilish ehtiyojlari, aholining tabiiy koʻpayishi va koʻchishi oʻrganildi, aholi, sanoat va qishloq xoʻjaligi. roʻyxatlari oʻtkazildi. Birinchi navbatda, roʻyxatni oʻtkazadigan davlat Statistika tashkilotlari shakllandi va takomillashdi. Statistik maʼlumotlarni qayta ishlashda matematik usullarni qoʻllash Statistika nazariyasini rivojlantirishda muhim ahamiyatga ega boʻldi.

Iqtisodiyotda maʼmuriybuyruqbozlik boshqaruvidan bozor iqtisodiyoti munosabatlariga oʻtish Statistikada ham tub burilish yasadi. Hoz davrda Oʻzbekistonda iqtisodiyotni xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistikaga oʻtkazish hamda mahalliy sharoitlarga uygʻunlashgan milliy hisoblar tiziminp ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish, makroiqtisodiy koʻrsatkichlarni xorijiy davlatlar koʻrsatkichlari tizimi bilan taqqoslash va tahlil qilish eng zarur vazifalardan biridir. Shu munosabat bilan Oʻzbekiston Respublikasi hukumati 1994 y. 13 sent.da "Oʻzbekiston Respublikasini xalqaro amaliyotda qabul qilingan hisob va statistika tizimiga oʻtkazishning davlat dasturi"ni qabul qildi va bu dastur izchil amalga oshirilmoqda.

Oʻzbekiston Respublikasining "Davlat statistikasi toʻgʻrisida" qonunida (2002 y. 12 dek.) respublikada Statistika ishini tashkil etish va uning huquqiy maqomi belgilab berilgan.

Gipoteza (yunoncha: hypothesis — asos, taxmin) — hodisalarning qonuniy (sababli) bogʻlanishi toʻgʻrisidagi taxminan mulohaza, faraz. Gipoteza ilmiy bilishni rivojlantirish uchun asos boʻladi. Gipotezaning mantiqiy jihatdan tahlil qilish (taqqoslash, analiz va sintez, mavhumlashtirish va umumiylashtirish) asosida bevosita bilimga oʻtish, sababiy bogʻlanish asosida qonuniyatlarni ochish kabi bosqichlari bor. Umumiy gipoteza bir guruh hodisalar, jarayonlar xususiyati va sababi toʻgʻrisidagi, xususiy gipoteza alohida, yakka hodisalar, jarayonlar sababi toʻgʻrisidagi taxmindir. Har qanday gipoteza tekshirishni talab qiladi. Natijada uning ehtimolligi ortadi yoki kamayadi, haqiqatligi isbotlanadi yoki rad etiladi. Yangi faktlarni eski nazariyalar bilan izohlash mumkin boʻlmaganda, cheklangan miqdordagi faktlar va kuzatishlarni izohlashda gipotezaga ehtiyoj tugʻiladi. U keyingi bilimlarga, tekshirishlarga yoʻl ochadi, yangi nazariyalar esa yana boshqa gipotezani tugʻdiradi. Gipoteza bilish jarayonining ajralmas qismi sifatida muhim ahamiyatga egadir.

Korrelyatsiya (lot. correlatio — nisbat, munosabat) — 1) tushunchalar, narsalar, funksiyalar orasidagi oʻzaro bogʻliqlikni, oʻzaro moslikni, munosabatni bildiruvchi tushuncha;

2) (matematik statistikada) — qatʼiy funksional xarakterga ega boʻlmagan tasodifiy mikdorlar orasidagi ehtimoliy (statistik) bogʻlanish. Korrelyatsiyaning matematik kutilishlari M, va Ms hamda dispersiyalar D va Bs boʻlgan % va t tasodifiy miqdorlar orasidagi eng koʻp qoʻllaniladigan tafsiloti Korrelyatsiya koeffitsiyenti deb ataladi. Bu koʻrsatkich ushbu formula bilan aniqlanadi: K. koeffitsiyenti – 1 < g < 1 tengeizlikni qanoatlantiradi. Agar g^= O boʻlsa, u holda Ј; va t| mikdorlar korrelirlanmagan deyiladi; bogʻliqmas mikdorlar albatta korrelirlanmagan boʻladi (aksinchasi notoʻgʻri). Agar r?il = ±l boʻlsa, u holda t, va s orasida chiziqli bogʻliqlik mavjud boʻladi. Korrelyatsion analiz Korrelyatsiyaning matematik nazariyasiga asoslanadi.

Dispersiya (lot. dispersio — tarqalish, sochilish) — 1) matematikada — tasodifiy miqdor D.si; tasodifiy miqdorning matematik kutilish atrofidagi zichligi darajasini aks ettiradigan tushuncha. Taʼrifga koʻra D. tasodifiy miqdor bilan uning matematik kutilishi orasidagi ayirma kvadratining matematik kutilishiga teng . 2) fizikada — oʻrganilayotgan fizik kattalikning tasodifan oʻlchangan qiymati uning oʻrtacha qiymatlaridan farqlanishi darajasi. Tajribada esa D. deb tasodifiy oʻlchangan qiymatlarni ularning oʻrtacha arifmetik qiymatidan ogʻishishlari kvadratlarining oʻrtacha arifmetik kattaligi tushuniladi. Fizikada, mas, quyidagi iboralar mavjud: 1. Elektromagnit toʻlqinlar D.si — muhitda tarqalayotgan elektromagnit toʻlqinlar tezligining toʻlqin chastotasi (toʻlqin uzunligi)ga bogʻlikligi. 2. Dielektrik kirituvchanlik D.si — oʻzgaruvchan elektromagnit maydonga joylashgan modda dielektrik kirituvchanligining shu maydon tebranishlar chastotasiga bogʻlikdigi. 3. Yorugdik D.si — yoruglikning difraksiyalanishi, interferen-siyalanishi va ikki muqit chegarasida sinishi natijasida monoxromatik tashkil etuvchilarga, yaʼni spektrga ajralishi. Xususiy xrlda, yoruglik D.si — muhitning mutlaq sindirish koʻrsat-kichining shu muhitga tushayotgan yorugʻlik chastotasiga bogʻliqligini koʻrsatadi.

Dispersiya (lot. dispersio — tarqalish, sochilish) — 1) matematikada — tasodifiy miqdor dispersiyasi; tasodifiy miqdorning matematik kutilish atrofidagi zichligi darajasini aks ettiradigan tushuncha. Taʼrifga koʻra dispersiya tasodifiy miqdor bilan uning matematik kutilishi orasidagi ayirma kvadratining matematik kutilishiga teng . 2) fizikada — oʻrganilayotgan fizik kattalikning tasodifan oʻlchangan qiymati uning oʻrtacha qiymatlaridan farqlanishi darajasi. Tajribada esa dispersiya deb tasodifiy oʻlchangan qiymatlarni ularning oʻrtacha arifmetik qiymatidan ogʻishishlari kvadratlarining oʻrtacha arifmetik kattaligi tushuniladi. Fizikada, mas, quyidagi iboralar mavjud:

1. Elektromagnit toʻlqinlar dispersiyasi — muhitda tarqalayotgan elektromagnit toʻlqinlar tezligining toʻlqin chastotasi (toʻlqin uzunligi)ga bogʻlikligi.

2. Dielektrik kirituvchanlik dispersiyasi — oʻzgaruvchan elektromagnit maydonga joylashgan modda dielektrik kirituvchanligining shu maydon tebranishlar chastotasiga bogʻlikdigi.

3. Yorugdik dispersiyasi — yoruglikning difraksiyalanishi, interferen-siyalanishi va ikki muqit chegarasida sinishi natijasida monoxromatik tashkil etuvchilarga, yaʼni spektrga ajralishi. Xususiy xolda, yoruglik dispersiyasi — muhitning mutlaq sindirish koʻrsat-kichining shu muhitga tushayotgan yorugʻlik chastotasiga bogʻliqligini koʻrsatadi.

6. MS Excel yordamida statistik xisoblarni amalga oshirishga misollar.

Exsel dasturida funksiyalarning turlari juda ko'p. Matnli, Matematik, Mantiqiy, Statistik va boshqalar.

Shulardan biri statistik funksiyalar.

MS Excel 2010 ning imkoniyatlaridan yana biri, bu statistik funksiyalardan foydalanib tegishli masalalarni yechish hisoblanadi. Statistik funksiyalardan foydalanish ikki xil usulda amalga oshiriladi:

1-usul. Funksiyalarni katakka to‘g‘ridan-to‘g‘ri kiritish orqali;

2-usul. Menyuning formulalar satridan fomular qo'yish bandini tanlash orqali, bu holatda quyidagi oyna o‘chiladi:

MS Excel 2010 da statistik funksiyalar ko‘p bo‘lib, biz quyida ayrim

funksialar va ularning vazifalarini kelturamiz:

1-mashq. A1:C5 blokdagi sonlarning eng kattasi va eng kichigining o‘rta arfimetigini D8 katakka hosil qiling.

Bajarish:

A1:C5 bloklarga ixtioriy sonlarni kiritamiz;

D6 katakka quyidagi formulani kiritamiz (berilgan sonlarning kattasini topish formulasi): =МАКС(A1:C5);

D7 katakka quyidagi formulani kiritamiz (berilgan sonlarni eng kichigini topish formulasi): =МИН(A1:C5);

D8 katakka quyidagi formulani kiritamiz: (berilgan sonlarni o‘rta arfimetigini hisoblash formulasini): =СРЗНАЧ(D6:D7);

5-mavzu. Oliy ta’lim muassasasining axborot muhiti

1. Oliy ta’lim muassasasini boshqarishning axborot tizimi.

Oliy ta'lim tizimi quyidagicha tuzilgan:

· davlat va nodavlat oliy ta'lim muassasalarida ta'lim dasturining bajarilishi davlat ta'lim standartiga muvofiq yo’nalishlar va mutaxassisliklar asosida olib boriladi;

· ilmiy-tadqiqot muassasalari ilmiy tadqiqot ishlarini oliy ta'limni huquqiy-normativ va ilmiy-metodik jiqatdan ta'minlash uchun yuritishadi;

· oliy ta'limni boshqarish davlat organlarining vakillari, shuningdek, ularga tegishli korxona, muassasa, tashkilotlar orqali amalga oshiriladi.

O’zbekiston Respublikasida oliy ta'lim tizimining boshqaruvi Vazirlar Maxkamasi va O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi doirasida oliy ta'limni boshqarish davlat vakolatli organlari tomonidan amalga oshiriladi.

Oliy ta'lim boshqaruv organi O’zbekiston Respublikasi Oliy va O’rta Maxsus Ta’lim Vazirligi hisoblanadi.

Oliy va O’rta Maxsus Ta'lim Vazirligiga, tarkibida oliy ta'lim muassasalari mavjud bo’lgan vazirliklar va boshqarmalar bilan birgalikda quyidagi vazifalar yuklatiladi:

· bakalavr yo’nalishlari va magistratura mutaxassisliklari uchun davlat ta'lim standartlarini, o’quv reja va o’quv fanlari dasturlarini ishlab chiqish, tasdiqlash va bosqichma-boqich kiritib borish, hamda respublika oliy ta'lim muassasalarini ular bilan ta'minlash;

· oliy ta'lim yo’nalish va mutaxassislik klassifikotoriga zarur bo’lganda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi bilan kelishilgan holda o’zgartirishlar va qo’shimchalar kiritish;

· oliy ta'lim muassasi faoliyatining normativ-huquqiy ta'minotini ishlab chiqish va o’quv-tarbiyaviy jarayonni tashkil qilish;

· O’zbekiston Respublikasi oliy ta'lim muassasalari o’quv-uslubiy boshqaruvini amalgam oshirish;

· oliy va o’rta maxsus kasb xunar ta'limi kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish masalalarini muvofiqlashtirish;

· Ta'lim, fan va ishlab chiqarishning normativ-uslubiy integrasiyasini ta'minlash.

Oliy ta'lim sifatini boshqarishning ijtimoiy shaklarini rivojlantirish maqsadida oliy ta'lim muassasalarining rektorlar kengashi tashkil qilingan bo’lib, uning faoliyati belgilangan nizom bilan tartibga solinadi.

Oliy ta'lim muassasalarining boshqaruvi O’zbekiston Respublikasi qonunchiligi va mazkur nizom asosida amalga oshiriladi.

Oliy ta'lim muassasining bevosita boshqaruvi rektor tomonidan amalga oshiriladi. Davlat oily ta'lim muassasasi rektori O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Maxkamasi tomonidan, nodavlat oily ta'lim muassasalari rektorlari ta'sischilar tomonidan tayinlanadi.

Oliy ta'lim muassasasining ish natijalari uchun to’liq javobgarlik rektor zimmasida turadi.

O’zbekiston Respublikasi qonunchiligiga va oliy ta'lim muassasasi Nizomiga ko’ra, rektor oliy ta'lim muassasasi nomidan barcha organ va tashkilotlarda faoliyat yuritadi, mol-mulkga belgilangan tartibda egalik qiladi, shartnomalar tuzadi, ishonchnomalarni taqdim etadi, bankda oliy ta'lim muassasasining hisob raqamini ochadi va kreditlar boshqaruvchisi hisoblanadi.

Oliy ta'limning davlat ta'lim standartlarini amalga oshirilishining aloxida javobgarligi rektor zimmasiga yuklatilgan. Oliy ta'lim muassasasi vakolatlari doirasida rektor:

· oliy ta'lim muassasasi ishchilar va talabalari uchun majburiy bo’lgan buyruq va topshiriqlarni chiqaradi;

· prorektorlarning aniq majburiyatlarini va mas'uliyatlarini belgilab beradi;

· ishchi va xizmatchilarni, hamda ilmiy pedagogik xizmatchilarni O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida belgilagan tartibda ishga qabul qiladi va ishdan bo’shatadi;

· oliy ta'lim muassasasi tarkibiga kiruvchi boshqa tashkilotlar va bo’limlarining ilmiy tadqiqot, tajribaviy-eksperimental kompetensiyasini aniqlab beradi, va ularning nizomlarini tasdiqlaydi;

· oliy ta'lim muassasalari ishchilari lavozimli maoshlarini orttiradi yoki qo’shimcha to’lovlarni belgilab beradi;

· kasaba uyushmasi qo’mitasi yoki boshqa davlat organi bilan kelishilgan holda ishchilarning ichki tartib qonun qoidalarini tasdiqlaydi;

· qonunchilikda ko’rsatilgan boshqa vakolatlarni bajaradi.

Rektor byudjetdan ajratilgan va oylik maosh fondi mablag’lari chegarasida, oliy ta'lim muassasasi xizmatchilarining lavozim maoshlari ta’rif setkasi va oyliklarga o’rnatilgan limitlardan kelib chiqqan qolda:

· oliy ta'limni boshqarish bo’yicha davlatning vakolatli organi bilan kelishilgan holda ilmiy kengashning maslaxatiga ko’ra fakultetlarni ochish va yopish huquqiga ega;

· O’zbekiston Respublikasi oliy ta'lim muassasalariga ajratilgan shtatlarga dekan va dekan o’rinbosarlarini tayinlash huquqiga ega.

Oliy ta'lim muassasasi faoliyatining asosiy masalalarini ko’rib chiqish uchun ilmiy kegash tashkil qilinadi.Ilmiy kengashning tarkibi, vakolatlari, tartibi va faoliyati oliy ta'limni boshqarish bo’yicha davlatning vakolatli organi tomonidan tasdiqlangan namunaviy (Tipovoy) qarori bilan tartibga solinadi.

Oliy ta'lim muassasasida ijtimoiy boshqaruv organi bo’lgan vasiylar kengashi tashkil qilinadi. Uning tarkibiga ta'sischilar, mahalliy hokimiyat organlari, vazirlik va idora sohalari, muassasa va tashkilotlar, boshqa ta'lim muassasalari, ijtimoiy tashklotlar, fondlar va xomiylarning vakillari kiradi.Oliy ta'lim muassasasi shu oliy ta'lim muassasasi qoshida tashkil topgan akdemik liseylarning boshqaruvini va bir xil profilli kasb-xunar kollejlarning homiyligini amalga oshiradi.

2. O’quv jarayonini texnologiyalashtirishning nazariy-metodologik asoslari.

Jamiyatimiz jadallik bilan taraqqiy etib, iqtisodiy va siyosiy mavqeyi kundan-kunga ortib bomoqda. Buni esa ijtimoiy soha va ayniqsa ta’lim-tarbiyaga asoslanganlikda deyish mumkin. Ta’lim tarbiya sohasida aniq maqsad va vazifalar, uni amalga oshirish dasturlari ishlab chiqilganligi, pedagogikaning bosh maqsadi ham yetuk, yuksak malakali, ma’naviyatli, ma’rifatli yosh avlodni tarbiyalash ekanligidandir. O’zbеkiston Rеspublikasi Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirishning ikkinchi bosqichida «o’quv-tarbiyaviy jarayonni ilg’or pеdagogik tеxnologiyalar bilan ta'minlashning muhimligi» alohida qayd qilingan. Shuning uchun ham mamlakatimizning ta’lim muassasalarida pеdagogik tеxnologiyaga qiziqish ortib unga turlicha qarashlar, va bu tushunchani o’ziga xos talqin qilishlar, shuningdеk, pеdagogik tеxnologiyani o’quv jarayoniga joriy etishga ham turlicha yondashuvlar sodir bo’lmoqda. Ushbu bo’limda o’tgan asrning 60-yillarida AQSh (B. Blum, D. Kratvol, N. Gronland, J. Kеrrol) da yaratilgan va jahondagi 30 ga yaqin mamlakatlar ta'lim tizimida muvaffaqiyatli qo’llanib kеlinayotgan pеdagogik tеxnologiyaning mohiyati, uning nazariy asoslari, o’ziga xos xususiyatlari hamda bu tеxnologiyaning mamlakatimiz ta'lim tizimiga joriy etishning ahamiyati haqida fikr yuritiladi. Zеro, o’qitishga tеxnologik yondashuvning o’zbеk xalq pеdagogikasi g’oyalari bilan uyg’unlashtirib o’quv jarayoniga tadbiq etish, kadrlar tayyorlash sifatini jahon ta'lim standartlariga muvofiqlashtirishda alohida o’rin tutishi muqarrardir.

Milliy mustaqillik qo’lga kiritilishi bilan istiqbol yo’li bеlgilab olindi. Ta'lim-tarbiya sohasida aniq maqsad va vazifalar, uni amalga oshirish dasturlari ishlab chiqildi. Davlatimiz rahbari I. Karimov barkamol avlodni voyaga еtkazish borasidagi bir qator nutqlari va asarlarida bu davlat siyosatida ustivor masala ekanligini bir nеcha bor ta'kidlab o’tdi. Bobokalonlarimizning azaliy orzulari, milliy va umumbashariy qadriyatlar, ma'naviy qadriyatlarlar zamonaviy pеdagogikaning maqsadi va vazifalarini shakllanishiga asos bo’lmoqda. Davlatimiz tomonidan qabul qilingan «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi»da ushbu maqsad ko’rsatilgan. Zеro, zamonaviy pеdagogikaning bosh maqsadi ham еtuk, yuksak malakali, ma'naviyatli, mirrifatli, mustaqil fikr yurita oluvchi, raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdan iboratdir.

Ko’zlangan maqsadga erishish uchun uzluksiz ta'lim tizimi tubdan isloh qilinmoqda. Ta'lim jarayoniga tabaqalashtirilgan yondashuv, o’quvchilarni turli kasb-hunar kollеjlari, akadеmik lеttsilarda tahsil olishlarini ta'minlash zamonaviy pеdagogika fani oldiga yuksak vazifalarni qo’ymoqda. Masalan, ushbu o’quv muassasalari uchun davlat ta'lim standartiga muvofiq kеluvchi o’quv dasturlari va darsliklar, o’quv qo’llanmalarini yaratish bugungi kun talablariga javob bеrmog’i lozim.

Pedagogikaga oid adabiyotlar shuni ko’rsatadiki, hozirgi davrda pedgogik texnologiya tushunchasi ta’lim amaliyoti v nazariyasi ilmidan mustahkam o’rin egalladi, lekin uni pedagogikaning mukammal lug’atlaridagi o’rni hali no’maluligicha qolib ketmoqda.

Pedagogik texnologiya tushunchsinining shakllanishi va rivojlanishi tarixida turli qarashlar mavjud bo’lgan: u texnik vositalar haqidagi ta’limot deb, hamda o’qitish jarayonini loyihalashtirilgan holda izchil va muntazam tashkil etish deb talqin etilgan.

Pedagogik texnologiyalarning tom ma’nosini bilish va uning hududimizga mos turini yaratish uchun majmualar nazariyasini to’la anglab olishi zarur.

Chunki pеdagogik tеxnologiya majmular nazariyasining qonuniyatlariga 160 foiz suyangan bo’lib, yangicha falsafiy tafakkurni, yangicha dunyoqarashni ifoda etadi.

Ushbu tushunchalarni o’quv jarayoniga ko’chiradigan bo’lsak, o’qituvchining o’qitish vositalari yordamida o’quvchilarga muayyan sharoitlarga ko’rsatgan tizimli ta'siri natijasida ularda jamiyat uchun zarur bo’lgan va oldindan bеlgilangan ijtimoiy hodisa, dеb ta'riflash mumkin. Ta'riflar nazariyasi bo’yicha bunday ijtimoiy hodisani pеdagogik tеxnologiya dеsa bo’ladi.

Ta`limni texnologiyalashtirishning asosini, ta`lim jarayonini, uning samaradorligini oshirish va ta`lim oluvchilarni, berilgan sharoitlarda va belgilangan vaqt ichida loyihalashtirilayotgan o’quv natijalariga erishishlarini kafolatlash maqsadida to’liq boshqarish g’oyasi tashkil etadi.

Pedagogik texnologiya yordamida 3- ming yillikda O’zbekiston ta`lim-tarbiya tizimida ham tub o’zgarishlar yuz berishi, o’qituvchi- o’quvchi faoliyati yangilanishi, yoshlarda hurfikrlilik, bilimga chanqoqlik, Vatanga mehr-muhabbat, insonparvarlik tuyg’ulari tizimli ravishda shakllantirilishi

Arastu o’z vaqtida aytganidеk, har doim va har joyda ezgulikka erishish ikki shartning bajarilishiga:

- Har qanday faoliyat yakunidagi maqsadni to’g’ri bеlgilash:

- Pirovard maqsadga erishish chora-tadbirlarni izlab topishga bog’liqdir.

Ilmiy tilda buni faoliyatning mеtodologik asosini aniqlash va maqsadga еtishish usul va uslublarni to’g’ri bеlgilash dеyiladi

Pedagogik texnologiyaga adabiyotlarda har xil ta’riflar mavjud. Bu ta’riflar har bir muallifning pedagogik texnologiyaga o’ziga xos yondashuvi asosida vujudga kelmoqda.

Zamonaviy ta'limni tashkil etishga qo’yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni o’quvchilarga еtkazib bеrish, ularda ma'lum faoliyat yuzasidan ko’nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdеk, o’quvchilar faoliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko’nikma hamda malakalar darajasini baholash o’qituvchidan yuksak pеdagogik mahorat hamda ta'lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi.

Rеspublikamizning pеdagogik olim va amaliyotchilar ilmiy asoslangan hamda O’zbеkistonning ijtimoiy-pеdagogik sharoitga moslashgan ta'lim tеxnologiyalarini yaratish va ularni ta'lim-tarbiya amaliyotida qo’llashga intilmoqdalar.

Bu еrda, nima uchun bugungi kunda pеdagogik tеxnologiyalarni ilmiy nazariy asosini yaratish va amaliyotga tadbiq etish zaruriyati tug’ildi dеgan savol paydo bo’lishi mumkin. Jamiyatimizga qanchadan qancha bilimli kadrlarni va yuqori malakali olimlarni еtishtirib kеlgan pеdagogika uslublari mavjudku, ularning eskirib, talabga javob bеrmay qolgan va mafkuralashtirilgan joylarni o’zgartirib, milliy tus bеrib, foydalanavеrsa bo’lmaydimi?- dеgan mulohazalar ham yo’q emas. O’zbеkistonning shu kundagi pеdagogik jamoatchilikning aksariyati, aynan mana shu yshldan bormoqda. Bu yo’l ilojsizlikdan izlab topilgan bo’lib, qisqa muddat xizmat qilishi mumkin. Mustaqillikni qo’lga kiritgan va buyuk kеlajak sari intilayotgan jamiyatga bu yo’l uzoq hizmat qila olmaydi. Chunki:

Birinchidan: ma'lum sabablarga ko’ra jahon hamjamiyati taraqqiyotdan ortda qolib kеtgan jamiyatimiz, taraqqiy etgan mamlakatlar qatoridan o’rin olishi uchun, aholi ta'limini jadallashtirish va samaradorligini oshirish maqsadida eng ilg’or pеdagogik tadbirlaridan foydalanish zarurligi:

Ikkinchidan: an'anaviy o’qitish tizimi yozma va og’zaki so’zlarga tayanib ish ko’rishi tufayli “Axborotli o’qitish” sifatida tavsiflanib, o’qituvchi faoliyati birgina o’quv jarayonining tashkilotchisi sifatida emas, balki nufuzli bilimlar manbaiga aylanib qolganligi:

Uchinchidan: Fan-tеxnika taraqqiyotininig o’rta rivojlanganligi natijasida axborotlarning kеskin ko’payib borayotganligi va ularni yoshlarga bildirish uchun vaqtning chеgaralanganligi:

To’rtinchidan: kishilik jamiyati o’z taraqqiyotining shu kundagi bosqichida nazariy va empirik bilimlarga asoslangan tafakkurdan tobora foydali natijaga ega bo’lgan, aniq yakunga asoslangan tеxnik tafakkurga o’tib borayotganligi:

Bеshinchidan: yoshlarni hayotga mukammal tayyorlash talabi ularga eng ilg’or bilim bеrish usuli hisoblangan ob'еktiv borliqqa yondoshuv tamoyilidan foydalanishni talab qilishidadir.

Ta'lim jarayonini amalga oshirish va baholashni rеjalashtirishda quyidagi mеzonlarga tayaniladi:

1.Konsеptuallik: har bir pеdagogik tеxnologiya o’z tarkibida falsafiy, psixologik, didaktik, ijtimoiy pеdagogik asosni qamrab olgan aniq ilmiy konsеpsiyaga tayanishi lozim.

2.Tizimlilik: Pеdagogik tеxnologiya hamma o’zaro bog’liq qismlardan iborat tizimning mantiqiy jarayoni bеlgilariga ega bo’lishi va yaxlit bo’lishi lozim Pеdagogik tеxnologiya o’quvchilarning rivojlanishi, ijodiy shug’ullanishining mеtod, vositalarini, tafakkur rivojini o’rganadi, qiyinchiliklarni engishga o’rgatadi.

O’quvchilarda o’quv matеrialini tushunishiga, muammoli izlanishning yangi shakllarini egallashlariga imkon bеradi. Bilish izlanish jarayonini boshqarishni ta'minlaydi.

Jarayonning mazmun-mohiyati uning qismlarining uzviy bog’liqligi, yaxlitligidan iborat.

3.Samaradorlik.

Zamonaviy pеdagogik tеxnologiyalar raqobatli shartlar asosida mavjud bo’lib, natijalar bo’yicha samara bеrishi, optimal harakatli bo’lishi va ta'limning ma'lum bir standartlarini kafolatlashi shart.

4.Qo’llanuvchanlik.

Pеdagogik tеxnologiya bir xil ta'lim muassasalarida boshqa subеktlar tomonidan ham qo’llanilish imkoniyatini bеradi.

Pеdagogik tеxnologiyaning ilmiy asoslari har qanday umumpеdagogik ta'lim tеxnologiyasi falsafiy asosga ega.

3. Oliy ta’lim muassasasida Moodle va Hemis tizimlari.

LMS tizimlari zamоnaviy axborot tехnоlоgiyalari va masоfaviy ta’lim tizimini tashkil etishi mumkin bo`lgan zamonaviy tехnоlоgiyalaridan biridir. Yangi tехnоlоgiyalar nеgizida (masalan, “Moodle” tizimida) individuallashtirilgan ta’lim mеtоdikasini ishlab chiqish, talabaning bilimlarini shakllantirish va takоmillashtirish hamda egallagan bilim darajasini aniqlash kabi vazifalar hal qilinadi. Ta’lim jarayonida masоfali o`qitish tехnоlоgiyalaridan fоydalanish ta’lim mazmuni, shakllari va usullarining ijobiy o`zgarishiga kuchli ta’sir ko`rsatadi.

So`nggi yillarda G`arbda ta’lim tizimini boshqarishda qo`llanib kelinayotgan Internet yoki Intranet tarmog`i orqali elektron shakldagi ta’lim turi Elearning (elektron ta’lim) atamasi bilan kirib keldi. Elektron ta’lim –axborotkommunikatsiya texnologiyalari asosidagi ta’limning turli ko`rinishlarini anglatuvchi keng tushunchadir. Elektron ta’limni tashkillashtirishning ko`pgina manbalari orasidan quyidagilarni ko`rsatish mumkin: Mualliflik dasturiy mahsulotlari (Authoring tools), Virtual ta’lim jarayonini boshqaruvchi tizimlar LMS (Learning Management Systems), Ichki kontentni boshqaruvchi tizimlari CMS (Content Management Systems).

Moodle – Web muhitida o`qitish va online rejimdagi darslarni tashkil qiluvchi kuchli pedagogik dasturiy majmua hisoblanadi. Mazkur tizimda Forums, Materials, Messenger, Chat, Exercises, Group work, Student tracking kabi ko`plab o`qitish modullar mavjud.

Boshqa LMSlar singari IMS, SCORM va boshqa standartlarni qo`llabquvvatlaydi. Tahlillar shuni ko`rsatadiki, boshqa LMS tizimlarga qaraganda, eng ko`p qo`shimcha plagin va modullari mavjud bo`lgan dasturiy majmua bu Moodle dasturiy majmuasidir.

HEMIS axborot tizimi oliy taʼlim muassasalarining asosiy faoliyatlarini avtomatlashtirish hisobiga maʼmuriy xodimlar, professor-oʻqituvchilar va talabalarga elektron taʼlim xizmatlarini taqdim etadi. Axborot tizimi oliy taʼlim muassasalari bilan Oliy va oʻrta maxsus taʼlim vazirligi oʻrtasida axborot koʻprigi vazifasini oʻtaydi hamda oliy taʼlim muassasalaridan olinadigan turli xil maʼlumotlar sonini keskin kamaytirish, ularning qogʻoz shaklidan voz kechish va boshqaruv tizimini raqamlashtirishga xizmat qiladi.

Raqamli universitet loyihasi asosiy maqsadlari:

· oliy ta'lim muassasalari faoliyatidagi barcha jarayonlarni ochiqligi va shaffofligini taʼminlash;

· oliy taʼlim tizimida byurokratik toʻsiqlar yuzaga kelishini oldini olish va moliyaviy xarajatlarni qisqartirish;

· oliy taʼlim tizimida oʻquv, ilmiy, maʼmuriy va moliyaviy jarayonlarni avtomatlashtirish;

· oliy ta'lim muassasasi, talaba va ish beruvchi tashkilotlar oʻrtasida uzviylikni taʼminlash;

· taʼlim jarayoni ishtirokchilari faoliyati samaradorligini monitoring qilish;

· tahliliy maʼlumotlarni shakllantirish va qaror qabul qilish jarayonini optimallashtirish va tezlashtirish.

6-Mavzu. Zamonaviy ta’lim maqsadlarini AKT asosida amalga oshirish

1. Ta’lim va o’qitishning zamonaviy texnologiyalari.

Maqsadga to‘la erishish uchun natijani bosqichma-bosqich baxolash zarur bo‘ladi. Bugungi kunda test nazoratini joriy etilishi, bu didaktik vazifani amalga oshirishga qo‘l keladi. Ma‘lumki, testda ta‘lim maqsadi, erishiladigan mezon o‘z aksini topadi. Shuning uchun har bir bosqichda test orqali natijani aniqlash maqsadga muvofiqdir. Buning uchun ta‘lim maqsadini testga tushirish muhim masaladir.

O‘qitishda takrorlovchi bosqich texnologik jarayonda alohida o‘rin tutadi. Takrorlashda: ta‘limning umumiy maqsadi; umumiydan ma‘lum aniq maqsad belgilanishi va har bir bosqichda o‘quvchining o‘zlashtirishi dajarasini aniqlash; shunga asosan ta‘lim jarani muvofiqlashtiriladi, boshqariladi.

Ta‘lim jarayonida takrorlash texnologiyasi.

Masalan, darsning tuzilishini texnologik jihatdan tahlil qilinadigan bo‘lsa:

A)o‘quvchilar diqqatini tashkil etish;

B)didaktik maqsad haqida axborot berish;

V)zaruriy bilim-malakalarni rag‘batlantirish;

G)ma‘lum ta‘sir etadigan o‘quv materialini ko‘rsatish;

D)o‘quvchilar javobini aks sadosini (reaktsiyasi) rag‘batlantirish;

E)o‘zaro xamkorlikni ta‘minlash;

J)olingan mustaxkam bilim malakani rag‘batlantirish;

Z)o‘quvchilar faoliyatini baholash; kabilar.

O‘quvchilarning o‘zlashtirish darajasi qanchalik tezligini va mukammaligi bilan belgilanadi. Ularning o‘zlashtirish bo‘yicha qobiliyati uch guruhga bo‘linadi:

Iqtidorli ,ular tez o‘zlashtirishi mumkin-30%.

Oddiy o‘rtacha o‘quvchilar-50 %.

Qobiliyati past o‘quvchilar-20 %.

Maqsad qo‘yishda barcha o‘quvchilarni o‘zlashtirishi hisobga olinadi. To‘la o‘zlashtirishi maqsadi, uni amalga oshirish metodikasi quyidagicha bo‘lishi mumkin:

1.Kirish qism-o‘quvchilarni to‘la o‘zlashtirishga yo‘naltirish;

2.Har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirishga erishish;

3.Har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirish darajasini baholash;

4.Har bir o‘quvchi bahosini tashkil qilish.

Keyin o‘qituvchi har bir o‘quvchini to‘la o‘zlashtirish imkoniyati bilan tanishtirad

Sinf to‘la o‘zlashtirish uchun yangi metodika bilan o‘qitadi.

Har bir o‘quvchi oxirida, fanni o‘zlashtirib bo‘lganda baholanadi.

O‘quvchilar qiyosiy baholanmaydi, balki o‘quv matni etalon, mezoni bilan baholanadi.

“Etalon darajasiga” erishgan o‘quvchi “a‘lo” baxo oladi.

A‘lo baxolar cheklanmaydi.

Har bir o‘quvchiga istagancha yordam ko‘rsatadi.

Xar bir o‘quvchi fanni o‘zlashtirish jarayonida diagnostik kuzatiladi.

Agar o‘quvchi ma‘lum topshiriqdan qiynalsa boshqa yo‘l qo‘llaniladi.

Shunisi xarakterliki, pedagogik texnologiyaning printsipi kafolatli to‘la o‘zlashtirish ekan unda o‘quv materialini bosqichma-bosqich o‘zlashtirish, izchillik metodikasi asos bo‘ladi. Aslida sharq, aniqrog‘i, O‘zbekiston maktablarida o‘rta asrlardan boshlangan metodikadir. Tarixdan ma‘lumki, fanning o‘zlashtirishda izchillik va uzluksizlik printsipiga asoslanilgan. Ya‘ni har bir fan o‘rganib bo‘lingandan keyin musobaqa metodi orqali bilimlar tekshirilgan va to‘la o‘zlashtirgandan so‘ng undan keyingi fanga (yoki bosqichga) o‘tilgan.

Bir sinf (guruh)dagi talabaga o‘zlashtirish darajasiga qarab har xil ta‘lim mazmunida tahsil olgan. Pedagogik texnologiya tizimida AQSH tajribasida individual “brigada-andividual” ta‘lim XX asrning 60-yillarida keng qo‘llaniladi.

Har bir o‘quvchining qobiliyatiga o‘zlashtirish darajasiga qarab ta‘lim maqsadi va metodikasi belgilanadi. Masalan bu tizimni quyidagicha amalga oshirish mumkin.

1.Har bir o‘quvchi mazkur fan bo‘yicha bilim rejasini test orqali tekshiriladi.

2.So‘ngra ma‘lum bo‘lim bo‘yicha tekshiriladi, qanday bilimga ega ekanligi aniqlanadi.

3.Natijaga asosan har bir o‘quvchi uchun mazmun belgilanadi.

4.O‘quvchi bo‘lim-bo‘limlarga bo‘lib topshiriq oladi.

5.Qo‘yilgan maqsad amalga oshirilgandan keyin yakuniy test topshiradi va fan bo‘yicha baholanadi.

6.Agar maqsadga erishilmagan, yoki ma‘lum qism o‘rganilmagan bo‘lsa takrorlanishiga qaytiladi.

To‘la va yakka (brigada-individual) ta‘lim 80 yillarda AQSHda joriy etila boshlagan. Bunda yakka o‘quvchilar va kichik guruhlar bilan ishlash tizimi yaratilgan. Ya‘ni o‘quvchilar 4-5 kishilik guruhlarga bo‘linadi, unda iqtidorlilar va qoloqlar, qizlar va boshqa etnik vakllar bir xil bo‘limi maqsadga muvofiq. Har bir guruh berilgan topshiriqni tez bajarishiga e‘tibor beriladi. Guruhdagi o‘quvchilar bir-birini tekshiradi, yordam beradi. Haftani oxirida yakun yasaladi, baholanadi. O‘zaro yordam va bir kishi hamma uchun printsipiga amal qilinadi. Bu metodda o‘zlashtirish darajasi oshishi bilan birga o‘quvchilarni o‘z-o‘zini baholash malakasi ham rivojlanadi, o‘quvchi o‘rtasida do‘stlik, o‘rtoqlik darajasi ham oshadi.

Xulosa qilib, pedagogik jarayonning tarkibiy qismlaridan biri aniq bajarishi mumkin bo‘lgan, kafolatli natijaga erishish maqsadi, texnologiyasidir deyish mumkin. Pedagogik texnologiya faqat ta‘lim mazmunini ifodalovchi maqsad emas, balki didaktik tizimni ham ko‘zda tutadi.

Ta’lim sohasidagi barcha islohatlarning asosiy maqsadi ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonlarni tarbiyalash, ta’lim tizimini takomillashtirish, dars jarayonlarini yangi pedagogik va axborot texnologiyalari asosida har tomonlama zamon talabiga mos ravishda amalga oshirishdan iboratdir. Shuning uchun ham bugungi kunda ta’lim - tarbiya tizimida kompyuter va axborot texnologiyalarining zamonoviy texnologiyalaridan samarali foydalanishga alohida e’tibor berilmoqda. Bu esa ta’lim jarayonida o’quvchilarga turli fanlardan bilim beruvchi pedagog kadrlarni axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalalaridan foydalanishlari uchun, eng avvalo bu sohadagi bilim va malaka darajalarini oshirish, ta’lim tizimini texnik jihatdan ta’minlash, internetdan foydalanish imkoniyatlarini to’la yaratib berish orqaligina samarali natijaga erishish mumkin.

Ta’lim tizimi sifati va samaradorligini oshirishning asosiy usul-laridan biri o’quv jarayonida zamonaviy axborot kommunikasion texnologiyalarni, shu jumladan multimediyali o’quv kurslarini qo’llash, o’qituvchi va o’quvchining interfaol o’zaro aloqalarini ta’minlash, multimediali o’quv kurslari va darsliklarini ishlab chiqishda yuqori malakali kadrlarni jalb etishdan iborat bo’ladi.

Multimedia axborotlarni har xil ko’rinishlarda tasvirlash va dinamik obrazlarini yaratish, uni ko’rish va eshitish organlari orqali qabul qilish va tasavvur etish imkoniyatlarini yaratadi.

Multimedia texnologiyalarida an’anaviy texnologiyalarga qaraganda axborotlar matn ko’rinishda emas, balki tasvir, ovoz va harakatlar ko’rinishida ifodalanilishi o’quvchilarni darslarda faolroq, diqqatliroq intiluvchan va qiziquvchan bo’lishga o’rgatadi, chunki tavsiya qilinadigan har bir axborot ularning ishtiroki va harakati orqali amalga oshiriladi.

Ta’lim tizimida multimedia texnologiyalari nazariy, amaliy, ko’rgazmali, ma’lumotli, trenajyorli va nazorat qismlarini birlashtirish yo’li bilan o’quvchilarga ijobiy va samarali ta’sir etuvchi vosita hisoblanadi. Bundan tashqari ta’lim tizimida multimediali o’quv kurslaridan foydalanish nazariy materiallarning namoyishlarini sifatli video yozuvlari, virtual laboratoriya ishlari va amaliyotlarni, turli jarayonlarning imitasion animasiyali modellarini yaratish imkonini beradi, bu uchun o’quvchilarning o’quv sinflari, kompyuter sinflari, o’qitishning texnik vositalari xonasida, uslubiy xonalarda, kutubxonalarda amaliy shug’ullanishlarini tashkillashtirish lozim bo’ladi.

Ta’lim tizimida foydalaniladigan barcha multimediali o’quv kurslari amaliy tadbiqdan va tajribadan o’tgan bo’lishi bilan birga, o’ziga xos pedagogik-psixologik xususiyatlarga ham ega bo’lishi kerak.

Multimediali o’quv kurslarining pedagogik-psixologik xususiyatlari bilim va ko’nikmalarni shakllantirish uchun foydalaniladigan o’quv materiallarining tasvirlanish hamda ifodalanish formasiga va ko’rinishiga bog’liq bo’ladi. Ular faqatgina misol va masalalar yechish, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarini bajarish jarayonidagina emas, balki butun o’quv jarayonida o’quvchilarni bilim, malaka va ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilishi lozim.

Ta’lim tizimida yaratilayotgan multimedia o’quv kurslarining asosiy xususiyatlaridan biri, shu mavzuni o’rganishning ma’lum bir nozik jihatlari bilan aniqlanadi, ular esa o’z navbatida katta sondagi ko’rgazmali materiallarni talab qiladi, chunki ularning ishtirokisiz jonli dunyoning turli tumanligini, uni qurishni zarurligini, biologik, ximik va fizika jarayonlarning hosil bo’lish mexanizmini va rivojlanishini to’liq namoyish qilib bo’lmaydi.

Ta’lim tizimi uchun multimediali o’quv kurslarini yaratishda shu sohaning asosiy didaktik masalalaridan biri – o’qitishni modellashtirish va tasavvurlash obyektlariga ta’sir qilishning umumiy metodlari muhim o’rinlardan birini egallaydi.

Multimedia o’quv kurslari avvalgi tradision o’quv qo’llanmalardan ko’p jihatlari bilan farq qiladi. Shu jumladan, o’quv materiallarini o’quvchilarga tavsiya etish multimediali: grafika, animasiya, video, ovozli va tovushli harakatlar, real voqyea va hodisalarni modellashtirish kabi boshqa ko’plab elementlar orqali amalga oshiriladi, chunki ular natural obyektlar va ko’rgazmali qurollarning kamchiliklarini ma’lum bir miqdorda yoki to’liq qoplash imkonini beradi. Bu esa o’quvchilarni o’rganayot-gan mavzular bo’yicha bilim va malakalarni shakllantirishda va mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. chunki ular natural obyektlar va ko’rgazmali qurollarning kamchiliklarini ma’lum bir miqdorda yoki to’liq qoplash imkonini beradi. Multimedia o’quv kurslarida o’quv materiallarini to’ldiruvchi va uning qabul qilish darajasini oshiruvchi ko’rgazmali vositalari alohida jadvallar, grafik sxemalar , rasmlar va boshqalardan iborat bo’lgan slaydlar, videofilmlar va boshqa shunga o’xshash ko’rgazmali nazariy materiallar orqali tasvirlanilishi mumkin.

Multimedia o’quv kurslarini yaratishda va ulardan foydalanish lokal kompyuter va Internet tarmog’i keng imkoniyatlarni ochib beradi.

2. Elektron o’quv-uslubiy majmualarni ishlab chiqish.

Bugungi kunda oliy ta’lim muassasalaridagi axborot ta’lim muhitiga o‘zaro axborotli ta’sir muhiti sifatida qaralib, talabalar, magistrantlar hamda ilmiy izlanuvchilarning axborotga, maxsus apparat va dasturiy vositalarga bo‘lgan talab-ehtiyojlarini qondirish maqsadi ko‘zda tutiladi.

Mazkur axborotli o‘zaroaloqa tarkibiga: insonlararo kommunikatsiya vositalari (elektron pochta, telefon aloqasi, chatlar, forumlar, videokonferensiyalar va boshqalar), tashqi va ichki axborot resurslariga ulanish, shuningdek, o‘quvchilarga taqdim etiladigan axborot resurslarining o‘zi kiradi. Oliy ta’lim muassasa­lari (OTM) asosiy axborot resurslarini turli fanlarni o‘rganishga oid elektron o‘quv-metodik majmualar (EO‘MM) tashkil etadi. EO‘MM deyarli barcha axborotli materiallarni yagona axborot majmuasiga jamlash imkonini beradi. Bundan tashqari, unda hozirgi kunda talab etiladigan zarur interaktivlik, ko‘rgazmalilik, mobillik, ixchamlik va ularni ko‘paytirishda kam xarajat sarflash, ko‘p variantlilik, ko‘p bosqichlilik hamda tekshirish uchun topshiriqlar va testlar hajmi­ning ko‘p bo‘lishini ta’minlaydi. Zamonaviy elektron o‘quv-metodik majmualarining afzalligi, avvalo, o‘quv jarayonida o‘quvchilarning mustaqillik va faollik rolini samarali tashkil etishdan iborat. Ta’lim jarayoniga EO‘MMni joriy etish talabalarga fan bo‘yicha axborotning to‘liq manzarasini namoyish etish, o‘quv materialini mustaqil o‘zlashtirishini ta’minlash, o‘qitishni individuallashtirish, nazorat va o‘z-o‘zini nazoratni takomillashtirish, o‘quv jarayonini natija­viy­ligini oshirishga yordam beradi. Bundan tashqari, zamonaviy elekt­­ron o‘quv-metodik majmualarning afzalligiga dars jarayonining yanada qiziqarli o‘tishini ta’minlash xususiyatini kiritish mumkin.

Talabalar mustaqil tayyorgarligi jarayonida mazkur vositalardan foydalanish ta’lim tizimidagi odatiy bo‘lgan o‘qitish vazifasi faqat o‘qituvchiga taalluqli bo‘lgan, tipik vaziyatni o‘zgartiradi. EO‘MM talabaga taqdim etilayotgan o‘quv axborotlarini erkin qabul qilish, ularni individuallik xususiyatiga ko‘ra, o‘zlashtirishida o‘qituvchining o‘qitish funksiyasi talabaning o‘ziga o‘tadi. Bunda o‘qituvchi o‘quvchini faqat qo‘llab-quvvatlaydi, o‘quv axborotlari oqimidan samarali foydalanish hamda yuzaga keladigan muammolarni hal etishga yordam beradi.

Tuzilmaviy elektron o‘quv-metodik majmualar o‘quv kursi bo‘­yicha ishchi dasturga ega bo‘lishi, fan bo‘yicha nazariy materialni mantiqiy turkumlashtirish, talabalar mustaqil bilim olishi va o‘zini nazorat qilishi uchun tipik masala, topshiriq va testlar, imtihon yoki sinovlar uchun savollar bo‘lishi, zarur me’yoriy-ma’lumotnoma axborotlarini batafsil ta’riflab, bayon etilgan misollar berilishi shart. Bundan tashqari, unda muallif haqidagi ma’lumotlar (familiyasi, ismi, otasining ismi, muloqot telefoni, elektron pochtasining manzili), o‘quv fanining nomi, ixtisoslik nomining shifri, shuningdek, butun o‘quv kursi uchun talab etiladigan taxminiy soatlar hajmi aniq ko‘rsatilishi ham shart. Elektron o‘quv-metodik majmualar dasturiy platformasi mavjud operatsion tizim va dasturiy mahsulotlar o‘quv markazi boshqaruvida bexato hamda to‘g‘ri ishlashi zarur.

Elektron o‘quv-metodik majmualarni yaratishda uning ayrim muhim jihatlariga alohida e’tibor qaratish zarur. Bugungi kunda EO‘MM mazmuni albatta yangi avlod talablariga muvofiq kelishi, shuningdek, bilimlar sohasida zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyot darajasiga javob berishi shart. Elektron o‘quv-metodik majmualar tuzilmasi ikki mantiqiy o‘zaro aloqador elementlar yoki modullardan iborat bo‘lishi shart. Alohida modulni ishlab chiqish yoki ko‘rib chiqishda ular turli xususiy masalalarni hal etishga yo‘naltirilgan xususiyatga ega bo‘lsada, umumiy maqsadli alohida elektron o‘quv material mazmunida ochilishi shart. EO‘MM interfeysi shunday tashkil etiladiki, u qat’iy ifodali ko‘rinishga ega bo‘lishi, ko‘rgazmali vositalar paneli foydalanuvchi uchun ishlash texnologiyasini o‘zlashtirishda sodda bo‘lishi shart.

EO‘MMdan foydalanishda o‘quv kursi mazmunining kelgusida takomillashuvi va modernizatsiyasi texnologik jihatdan murak­kablashmasligi imkoniyatini hisobga olish shart. EO‘MM maksimal darajada interaktiv bo‘lishi zarur, yetarli darajada multimediyali ma’lumotlarga ega bo‘lishi, zarur o‘quv axborotlarini izlashda qulaylikka ega bo‘lishi lozim.

Talabalarni kasbiy-mutaxassislik bo‘yicha elektron o‘quv re­surslaridan foydalanishga o‘rgatishda o‘qituvchi ularni o‘quv fao­liyatini to‘g‘ri taqsimlashga o‘rgatishi zarur. Quyi bosqich talabalari o‘quv materiali bilan ishlashda yetarli darajada tajriba va malaka­larga ega emasliklarini hisobga olish lozim va shu sababli o‘qituvchidan talabalarga mustaqil ishlash usullari va metodlarini o‘zlashtirishlariga yordam berib, katta e’tibor bilan mazkur jara­yonni boshqarish talab etiladi. Talabalarning yuqori bosqich kurslarga ko‘tarilib borishlari bilan bunday ish usullari o‘zgarib boradi.

O‘qituvchi muntazam ravishda, talabalarga o‘quv topshiriqlarini murakkablashtirib borib, mustaqil ishlash vaqtini o‘zgartirish, ularda individual ishlashga qiziqishni, mustaqil ta’limga intilishini kuchaytirishi zarur. Yuqori bosqich talabalari uchun ijodiy tafakkurni rivojlantirishga yordam beruvchi individual toshiriqlardan foydalanish mumkin. Talabalar bilan o‘zaro hamkorlikda EO‘MMdan foydalanish вa o‘quv jarayonini tashkil etish an’anaviy o‘quv vositalariga nisbatan quyidagi afzalliklarga ega, jumladan:

har qanday geografik nuqtadan o‘quv materiallariga ulanish kafolatlanishi;

elektron materiallarni o‘z vaqtida yetkazib berilishi;

materiallarni izlashni osonlashtirish, imtihonlarga tayyorgarlikni yengillashtirilishi;

o‘quv materiallaridan ish joylarida, uyda va mobil telefoni qurilmasini Internet tarmog‘iga ulab, yo‘lda ham foydalanish imkoniyatining mavjudligi;

elektron materiallarning o‘z vaqtida va operativ yangilanishi kabilardan iborat.

Bugungi kunda elektron o‘quv-metodik majmualarning texnologik asoslari va mazmun-mohiyati tubdan o‘zgarib bormoqda. Tekstografik axborotli mazmunga ega ta’lim majmualari o‘rniga ovoz, animatsiya, video imkoniyatiga ega, virtual laboratoriya amaliyotlari, qidirish va ekspert tizimlari moduli hamda ichki dasturiy-didaktik algoritmlar, talaba — pedagog — o‘quv materiali o‘zaro munosabati orqali amalga oshiriluvchi multimediyali va interaktiv komplekslar kirib keldi. Xulosa qilib aytganda, elektron o‘quv-metodik majmualar o‘qitish jarayonini o‘qitishning boshqa shakllari, jumladan, innovatsion pedagogik texnologiyalar hamda masofaviy ta’lim texnologiyalari bilan tashkil etishda o‘z dolzarbli­gini yo‘qotmaydi, balki ta’lim istiqbollarini ta’minlashda yanada katta e’tiborni talab etadi.

3. Kompyuterli test, test natijalarini qayta ishlash texnologiyalari.

“Test” atamasi birinchi marta amerikalik psixolog J. Kettel tomonidan 1890 yilda kiritilgan. “Test” atamasi inglizcha “test” so’zidan olingan bo’lib, tekshirish, nazorat, sinov ma’nolarini bildiradi. Pedagogikada “test” atamasi o’ziga xos shaklga va mazmunga, turli qiyinlik darajasiga ega bo’lgan, o`quvchilar o`zlashtirishi darajasini xolisona baholash imkoniyatini beradigan topshiriqlar tizimidan iborat.

Moodle texnologiyasida qo’llaniladigan testlarning bir qancha turlari bor va ular quyidagilar:

• Yopiq turdagi testlar,

• Ochiq turdagi testlar(qisqa javob testlari),

• Moslikni tekshirish testlar,

• Raqamli testlar,

• Ta`riflash testlar,

• To`g`ri/Noto’g’ri javobli testlar,

• Hisoblanayotgan testlar,

• Esse testlar.

Yopiq turdagi testlarda- o’quvchi javob berishi kerak bo’lgan savol yoziladi. Bu savolga javob variantlari ham yoziladi, ya`ni bitta variantga aniq, to’g’ri javob yoziladi. Boshqa javoblarga esa kalit so’z yoki formula, belgi, simvol, harflarni o`zgartirib, tushirib qoldirib noto’g’ri javob variantlari tuziladi. Topshiriq shartidan keyin to’g’ri javob va 1-3 ta to’g’riga o’xshagan, lekin to’g’ri bo’lmagan javob variantlari keltiriladi.

Ochiq turdagi testlar(qisqa javob testlari)da- o’quvchi javob berishi kerak bo’lgan savol yoziladi. Bunday test savollarini yechganda o`quvchining vazifasi yetishmayotgan kalit so’z yoki ma’lumotni yozish. Savolni shunday tuzish lozimki, topilishi kerak bo’lgan kalit so’z gapning oxirida bo’lsin, aks holda savolning mazmunini anglash qiyinlashadi. Topshiriq tinglovchi uchun topshiriqni bajarishga ko’rsatma bilan boshlanadi. Masalan, “tushirib qoldirilgan so`zni toping”, kabi.

Moslikni tekshirish testlarida- o’quv materialiga asoslangan holda, bir xil xususiyatlarga ega bo’lgan ma’lumotlardan ikkita ustun tuziladi. O’ng tarafdagi ustunda so’zlar chap tarafdagi ustundan bir nechta ortiq bo’lishi ham mumkin. Javoblarni tekshirish qulay bo’lishi uchun chap tarafdagi ustunni raqamlar bilan, o’ng tarafdagi ustunni harflar bilan belgilang. O`quvchi o’ng tarafdagi ustunda berilgan ma’lumotlarga chap ustundagi qaysi ma’lumotlar mos kelishini topishi kerak.

Raqamli testlar. Bu turdagi testlar asosan Qisqa javobli testlarga o’xshaydi. Farqi shundaki, raqamli testlarda javob varianti kiritilganda mumkin bo’lgan xatolik bo`lishi mumkin. Qisqa javobli testlarda esa bunday holat yo’q. Masalan Raqamli testlarda to’g’ri javob varianti 30 soni bo’lsa, agar xatolikni 5 deb olsak unda 25 soni bilan 35 orasidagi sonlardan bittasini to’g’ri deb qabul qiladi.

Ta`riflash testlar. Bu tipdagi savollar asosan test hisoblanmaydi, ya’ni javob variantlari bo’lmaydi. Uni vazifasi biror bir tekstni ko`rsatishdan iborat. Biz bunday tipdagi ko’rsatmalarni keyingi savollar guruhini tasnifini ko’rsatish uchun ishlatishimiz mumkin.

To`g`ri/Noto’g’ri javobli testlar. Bu turdagi testlarda savolga javob sifatida Rost, Yolg’on ya’ni To’g’ri, Noto’g`ri javoblaridan bittasi tanlandi. Javob sifatida rasm bo’lishi ham mumkin.

Hisoblanayotgan testlar. Bu tipdagi testlarda savol formula asosida kiritiladi. Savolga javob hisoblashni bajarilgandan keyin beriladi. Savolga kiritilgan formula shablon yordamida yoziladi. Shablonlar abs, cos, sin, log10, log, th, max, min, atan, sqrt kabi ko’rinishda ham bo’lishi mumkin.

Esse testlari. Bu tipdagi testlarda savol matn yoki tasvir ko’rinishida bo’ladi. Talaba javobni Esse formatida yozadi. Esse savolini tuzish uchun uchta maydonni to’ldirish kerak:

• Savol sarlavhasi

• Savol matni

• Teskari aloqani

Talabani savolga bergan javobini o`qituvchi o’qib chiqib keyin baholaydi. Baholab bo’lgandan keyin esa o`qituvchi talaba bergan javobga izoh yozadi. Bu tipdagi testlarning boshqa tipdagi testlardan asosiy farqi ham shunda.

7-Mavzu. Masofaviy ta’limning axborot texnologiyalari

1. Masofaviy o’qitishning texnologik asoslari.

Masofadan o`qitish texnologiyasi (MO`T) mahsus metod, vosita va o`qitishning tashkiliy shakllari tizimi bo`lib,ta`lim mazmunini ko`p tarmoqli ravishda amalga oshirishga qaratilgan.

Pedagogik jihatdan qayta ishlangan o‘quv mazmuni o`z ichiga olgan masofaviy o`qitish o`qituvchi va o‘quvchi qo`lidagi o‘quv vositalari o‘quv mazmunini taqdim etish, o‘quvchilarning o`rganish faoliyatini tekshirish va boshqarish vazifasini bajaradi. Maolum bir o‘quv materiali bir qancha o`rgatish vositalari (bosma materiallar, audio-video va boshqalari) bilan berilishi mumkin. Vositalarning har biri o`z didaktik imkoniyatlarga ega. O`qituvchi bu imkoniyatlarni bilishi va o‘quv materialini har hil vositalarga ko`ra bo`lib chiqishi, didaktik vazifalarni amalga oshirishga qaratilgan o‘quv axborotlarni tashuvchi tizim sifatida o‘quv materiallaridan o‘quv vositalari kompleksini yarata olishi kerak. Masofaviy o`qitish tizimi vositalari qo`ydagilardan iborat bo`lishi mumkin:

Darsliklar (anoanaviy darsliklar, elektron darsliklar, qo`llanmalar, spravochniklar va boshqalar).

2.(Kompyuter) tarmoqdagi o‘quv-metodik qo`llanmalar;

3.Odatdagi va multimediya variantlaridagi kompyuterli o`qituv tizimlari;

4.Audio va o‘quv axborot materiallari;

5.Video o‘quv-axborot materiallari;

6.Masofaviy labaratoriya praktikumlari;

7.Masofaviy trenajyorlar;

8.Masofaviy axborot va bilimlar bazasi;

9.Masofaviy elektron kutubhonalar;

10.O`rgatuvchi ekspert tizimlariga asoslangan o`qitish vositalari;

11.Geoaxborotli tizimlarga asoslangan o`qitish vositalari;

12.Virtual reallikka asoslangan o`qitish vositalari.

Masofadan o`qitish tizimida o`qitish vositalari yangi axborot texnologiyalari vositasida amalga oshiriladi. Keltirilgan vositalarning xarakteristikalarini keltiramiz.

2. Masofaviy o’qitishning xorijiy tajribasi.

Har bir yangilikni amaliyotga joriy etishdan avval ilg'or xorijiy tajribalarni o'rganishga alohida e'tibor qaratamiz. Hozirgi zamonaviy tendentsiyalarga ko'ra, dunyo bo'ylab oliy ta'lim oluvchilar soni 207 milliondan ortiq bo'lib, ularning 100 milliondan ziyodi onlayn kurslardan faol foydalanish imkoniyatiga ega. Onlayn kurslarni tanlagan talabgorlarning 46 foizi oliy ta'lim muassasasiga borish imkoniyati yo'qligi, 21 foizi onlayn kurslar ularning qiziqishiga mosligi, yana 21 foizi ishxonadagi rag'batlantirish, 8 foizi ta'lim muassasasining nufuzi, qolgan 4 foizi esa boshqa turli sabablarni ko'rsatgan.

Onlayn kurslar provayderlari orasida yuqori o'rinlarni AQSHning Garvard, Dreksel, Kaliforniya universitetlari, Illinoys texnologiya instituti kabi oliy ta'lim muassasalari egallagan.

Masofaviy ta'lim an'anaviy ta'lim tizimidek to'g'ri ishlashi va kutilgan samarani berishi uchun, avvalo, talabalarning dunyoqarashini o'zgartirish lozim. Bu o'rinda masofaviy ta'limdagi imtihon jarayonining shaffof o'tishi, onlayn o'quv kurslari, asosan, boshlang'ich ma'lumotlarni taqdim etishga qaratilgani, aksariyati zarur malaka bermasligi, amaliy ko'nikmalarga ega bo'lmasdan turib tanlagan sohasining etuk mutaxassisi bo'lolmasligini talabalar tushunib etishi kerak.

Qolaversa, masofaviy ta'lim jarayoni uchun maxsus mezon va me'yorlar ishlab chiqilib, kurslarga qo'yiladigan talablar to'liq va mukammal bajarilganda ko'zlangan natijalarga erishish imkoni ortadi. Hozir mamlakatimizda masofaviy o'qitish bo'yicha nufuzli oliy ta'lim muassasalari tomonidan tajriba-sinovlar o'tkazilmoqda. Tegishli vazirliklar bilan hamkorlikda jarayonlarning monitoringi olib borilyapti. eng muhimi, qaysi ko'rinishda bilim berilishidan qat'i nazar, sifatli kadrni tayyorlash asosiy mezon bo'lishi shart.

— Mamlakatimiz oliy ta'lim tizimida masofaviy o'qitish yo'lga qo'yilsa, xorijiy oliy ta'lim muassasalarida onlayn o'qiganlarning diplomini nostrifikatsiya qilish mumkin bo'ladimi?

— Ta'kidlanganidek, tegishli qonun va qonunosti hujjatlar qabul qilinganidan so'ng yurtimizda ham masofaviy ta'lim berishning me'yoriy-huquqiy bazasi shakllantiriladi. Mamlakatimizda onlayn o'qitish amaliyotga joriy qilingach, chet el oliy ta'lim muassasalari tomonidan berilgan masofaviy o'qiganlik to'g'risidagi hujjatlar ham belgilangan tartibda tan olinishi mumkin.

Yaxshi tushunishimiz kerakki, dunyoda masofaviy sifatli bilim beradigan oliy ta'lim muassasalari uncha ko'p emas. Tinglovchining bilim olishga intilishi yuqori bo'lsa, onlayn ta'lim orqali kuchli nazariy bilimni egallashi mumkin. Biroq ko'p yo'nalish va mutaxassisliklarda amaliy ko'nikmani egallash hamda laboratoriya, amaliyot bazalarida bilim olib, malaka oshirish muhim hisoblanadi.

Shu o'rinda yurtdoshlarimizga mazkur hujjatlar tasdiqlanib, aniq me'yorlari belgilanmasdan turib, chet el oliy ta'lim muassasalarining masofaviy o'qitish xizmatidan foydalanmaslikni tavsiya qilamiz. CHunki onlayn ta'limni barcha mutaxassisliklar uchun ham joriy etib bo'lmaydi. Jumladan, O'zbekistonda ham faqat muayyan mutaxassisliklar uchun masofaviy ta'lim yo'lga qo'yiladi. Texnika, muhandislik, tibbiyot kabi bevosita amaliy ko'nikma talab etadigan hamda inson hayoti bilan bog'liq bo'lgan sohalar mavjud bo'lib, ular uchun masofaviy o'quvni joriy etish imkonsiz. Hatto dunyoning rivojlangan davlatlarida ham bunga yo'l qo'yilmaydi. Biroq MDH tarkibidagi davlatlarning reytingi va nufuzi u qadar yuqori bo'lmagan ayrim oliy ta'lim muassasalari ko'proq mablag' topish maqsadida talab yuqori bo'lgan murakkab mutaxassisliklar bo'yicha ham masofaviy ta'limni yo'lga qo'ygan. Ko'pchilik yoshlar shunday o'quv muassasalarining diplomini olib kelib, ularni nostrifikatsiyadan o'tkazish bo'yicha murojaat qilmoqda. Biroq ularni tan olib, etarli malakaga ega bo'lmagan mutaxassislarning ishlashiga imkon berish ayanchli oqibatlarga sabab bo'lishi mumkin.

— Mamlakatimiz oliy ta'lim muassasalarida ayni paytdagi masofaviy ta'limni yanada yaxshilash uchun qo'shimcha qanday vazifalar amalga oshirilishi lozim?

— Prezidentimiz tomonidan 30 aprel` kuni o'tkazilgan yig'ilishda vaziyatga qarab o'quv yuklamalari va dasturlarni qayta ko'rib chiqish, oliy o'quv yurtlarida amaliy ko'nikmalarni rivojlantirishga e'tiborni kuchaytirish zarurligi belgilandi.

Bu bejiz emas. Hozir oliy ta'lim tizimida joriy semestrdagi fan dasturlari bo'yicha 6 ming 102 ta fandan onlayn ta'lim resurslari yaratilib, har bir oliy o'quv muassasasining masofaviy o'qitish platformalariga joylashtirilgan. Shunga qaramay, tizimda masofaviy ta'limni tashkil etish bilan bog'liq qator muammolar mavjud hamda ularni bosqichma-bosqich bartaraf etish kerak. Masalan, onlayn o'qitish bo'yicha yagona talab va mezonlar hamda ulardan foydalanuvchilarni monitoring qilish, ta'lim sifatini baholash mexanizmlarining ishlab chiqilmagani, talabalarning barchasida ham smartfon, komp`yuter yoki noutbuk yo'qligi, hududlarda internet ishlashi va tezligida hamda elektr energiyasi ta'minotida muammolar mavjudligi, ayrim professor-o'qituvchilarning komp`yuter yoki mobil` telefon orqali masofaviy ta'lim platformasidan foydalanish ko'nikmasiga ega emasligi kabi muammolar mavjud. SHuningdek, ko'pgina oliy o'quv muassasalari axborot-resurs markazi fondidagi o'quv adabiyotlarining elektron bazasi to'liq shakllantirilmagani yoki shakllantirilgan bo'lsa-da, talabalar foydalanishi imkoniyati cheklangani bilan bog'liq masalalar ham masofaviy ta'lim rivojiga xalal beradi.

Bu borada, avvalo, 2021/2022 o'quv yilidan boshlab davlat oliy ta'lim muassasalari o'quv jarayonida masofaviy ta'lim texnologiyalaridan keng foydalanish choralarini belgilash, Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi hamda Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bilan birga, ta'limni boshqarish hamda talabalar o'zlashtirishini qayd etishning elektron tizimini joriy etish, shuningdek, professor-o'qituvchilarning axborot-kommunikatsiya vositalari orqali masofaviy ta'lim platformasidan foydalanish ko'nikmasini oshirish uchun maxsus kurslar tashkil etish muhim.

Bugungi kunda oliy ta'lim muassasalari professor-o'qituvchilarining zerikarli ma'ruzalar o'qishi va konspektlar yozdirishi kabi o'zini oqlamagan usullardan voz kechib, ta'lim metodikasini rivojlantirish va pedagoglar saviyasini oshirish g'oyat muhim masalalardandir. Bu borada, albatta, masofaviy shaklda pedagoglar malakasini oshirish zarurati mavjud.

3. O’qituvchi va talabaning interfaol munosabatlari.

Zamonaviy ta'limni tashkil etishga qo'yiladigan muhim talablardan biri ortiqcha ruhiy va jismoniy kuch sarf etmay, qisqa vaqt ichida yuksak natijalarga erishishdir. Qisqa vaqt orasida muayyan nazariy bilimlarni talabalarga etkazib berish, ularda ma'lum faoliyat yuzasidan ko'nikma va malakalarni hosil qilish, shuningdek, talabalar foliyatini nazorat qilish, ular tomonidan egallangan bilim, ko'nikma hamda malakalar darajasini baholash o’qituvchidan yuksak pedagogik mahorat hamda ta'lim jarayoniga nisbatan yangicha yondashuvni talab etadi.

Bugungi kunda bir qator rivojlangan mamlakatlarda bu borada katta tajriba to'plangan bo'lib, ushbu tajriba asoslarini tashkil etuvchi metodlar interfaol metodlar nomi bilan yuritilmoqda. Quyida ta'lim amaliyotida foydalanilayotgan interfaol metodlardan bir nechtasining mohiyati va ulardan foydalanish borasida so'z yuritamiz.

Interfaol metod – ta'lim jarayonida talabalar hamda o’qituvchi o'rtasidagi faollikni oshirish orqali talabalarning bilimlarni o'zlashtirishini faollashtirish, shaxsiy sifatlarini rivojlantirishga xizmat qiladi.

Interfaol mashg’ulotning ushbu jadvalda ko'rsatilgan ayrim jihatlarini tahlil qilish asosida quyidagi xulosalarga kelish mumkin:

1. O’quv rejadagi fanlarni o’qitishda qaysi mavzular bo'yicha interfaol darslar tashkil qilish maqsadga muvofiqligini hisobga olish zarur. Bunda bir mavzu bo'yicha mashg’ulotning maqsadiga to’liq erishishni ta'minlaydigan interfaol yoki an'anaviy mashg’ulot turlaridan foydalanish ko'zda tutiladi.

2. Interfaol mashg’ulotning samarali bo'lishi uchun talabalar yangi mashg’ulotdan oldin uning mavzusi bo'yicha asosiy tushunchalarni va dastlabki ma'lumotlarni bilishlarini ta'minlash zarur.

3. Interfaol mashg’ulotda talabalarning mustaqil ishlashlari uchun an'anaviy mashg’ulotga nisbatan ko'p vaqt sarflanishini hisobga olish zarur.

Interfaol ta'lim usuli – har bir o’qituvchi tomonidan mavjud vositalar va o'z imkoniyatlari darajasida amalga oshiriladi.

Interfaol mashg’ulotlarni amalda qo’llash bo'yicha ayrim tajribalarni o'rganish asosida bu mashg’ulotlarning sifat va samaradorligini oshirishga ta'sir etuvchi omillarni ko'rsatishimiz mumkin. Ularni shartli ravishda tashkiliy-pedagogik, ilmiy–metodik hamda o’qituvchiga, talabalarga, ta'lim vositalariga bog’liq omillar deb atash mumkin. Ular o'z mohiyatiga ko'ra ijobiy yoki salbiy ta'sir ko'rsatishini nazarda tutishimiz lozim.

Tashkiliy-pedagogik omillarga quyidagilar kiradi:

1.O’qituvchilardan interfaol mashg’ulotlar olib boruvchi trenerlar guruhini tayyorlash;

2.O’qituvchilarga interfaol usullarni o'rgatishni tashkil qilish;

3.O’quv xonasida interfaol mashg’ulot uchun zarur sharoitlarni yaratish;

4.Ma'ruzachining hamda ishtirokchilarning ish joyi qulay bo'lishini ta'minlash;

5.Sanitariya-gigiena me'yorlari buzilishining oldini olish;

6.Xavfsizlik qoidalariga rioya qilishni ta'minlash;

7.Davomatni va intizomni saqlash;

8.Nazorat olib borishni tashkil qilish va boshqalar.

Ilmiy-metodik omillarga quyidagilar kiradi:

1.DTS talablarining bajarilishini hamda darsdan ko'zda tutilgan maqsadga to’liq erishishni ta'minlash uchun maqsadga muvofiq bo'lgan interfaol usullarni to’g’ri tanlash;

2.Interfaol mashg’ulot ishlanmasini sifatli tayyorlash;

3.Interfaol mashg’ulotning har bir elementi o'rganilayotgan mavzu bilan bog’liq bo'lishini ta'minlash;

4.Mashg’ulotlar mavzusi va mazmunini so'nggi ilmiy-nazariy ma'lumotlar asosida belgilash;

5.Talabalarning tayyorgarlik darajasini oldindan aniqlash va shunga mos darajadagi interfaol mashg’ulotlarni o'tkazish;

6.Interfaol mashg’ulot uchun etarlicha vaqt ajrata bilish va boshqalar.

Inter ingliz tilidagi «inter» old qo’shimchasidan iborat bo'lib, u tom ma'noda o'zaro ta'sir, yo'nalganlik ma'nosini anglatadi. Bu erda inter so'zi keng doirada, xalqaro miqyosdagi ta'sir, harakat, yo'nalganlik mazmuniga ega. Interfaol atamasiga kelsak, u «interactive» ya'ni keng xalqaro miqyosdagi harakat faolligini bildiradi. Lotincha inter so'zining ma'nosi – ichki potentsial imkoniy quvvat degani.

Ma'lumki, har bir inson o'z ichki imkoniy quvvatiga va o'zgalarda qaytarilmas fazilatga ega.

Interaktiv usul tarbiya nuqtai nazaridan, har bir kishini ruhiy, ilohiy tavsifini ko'zda tutgan holda, xalqaro miqyosdagi ta'lim – tarbiya yangiliklarni hamda ma'naviy manbalarimizdagi aks ettirilgan intellektual salohiyatimiz ko'nikmalariga asoslanib komil farzand tarbiyalash demakdir.

G’arbda pedagogikaning interfaol metodlari bilan shug’ullanadigan qismini interaktiv pedagogika deb ham yuritiladi.

Interaktiv pedagogika yoshlarni, talabalarning faolliklari xilma-xilligining hamkorligi, hayrihohligi asosida ularni yangi faollika, bunyodkorlikka, yaratuvchanlikka undovchi pedagogika bo'lib, bunday sifatlar talabalarda ular erkin fikrlash asoslarini egallaganlaridan keyin shakllana boshlaydi va rivojlanadi.

Interaktiv pedagogika yangi ta'lim asosida ta'lim – tarbiyaning hamma shakllarida joriy etilmoqda. Masalan, ma'ruzalarda, interaktiv pedagogikaning munozara, muomalalar muhokamasi, aqliy xujum, bahslar kabi usullaridan keng foydalaniladi.

Amaliy mashg’ulotlarda esa seminar, og’zaki, yozma kolokviumlar, referatlar muhokamasi, faol eksperiment, amaliy o'yinlar metodlaridan keng foydalanilmoqda. Ammo shunga qaramay, g’arb davlatlaridan bizga interaktiv pedagogikaning bir qancha, ya’ni “Qarorlar shajarasi”, “Ajurli arra”, “Snejniy kom”, tajribalar, tadbirlar hamkorligi kabi metodlari kirib keldi.

Inson imkoniyatlarining yana bir mo''jizaviy tomoni shundan iboratki, har bir kishi nodir va betakror bo'lishi bilan birga u ijtimoiylikka muhtoj qilib yaratilgan. Ya'ni hatto har bir qobiliyatli kishi o'z aqliy – amaliy imkoniyatlaridan optimal foydalanganda ham intellektual imkoniyatlarini faqat – 4-5% ini ishga sola oladi. Shuning uchun kishilarning qiziqishi, qobiliyatlar yo'nalishi turlicha bo'lib ular jamoalashganda aqliy imkoniyatlarning foydali ish koefitsenti ko'payadi.

Interaktiv pedagogika talabalarda ijobiy hamkorlikning har bir kishi uchun qanday katta manfaat kasb etishini amalda ko'rsatadi. Shunda talabalar fikrlari hilma – hilligidan cho'chimaydilar, balki undan o'zaro manfaatdor bo'ladilar va atrofdagi ijtimoiy-iqtisodiy xodisalarga ongli munosabatda bo'ladilar. Interaktiv pedagogika tashkiliy shakli, metodlari, talabalarning o'zaro munosabatlari, talaba va o’qituvchi munosabatlari bilan paternalistik (nasihat va o'ktirishga asoslangan) pedagogikadan tubdan farqi qiladi.

Masalan, interaktiv pedagogikaning «munozara» shaklidagi mashg’uloti ikki bosqichli qilib o'tkaziladi. Agar guruhda 20 ta talaba bo'lsa, ular 4 tadan yoki 5 kishidan iborat kichik guruhlar shaklida o'tkaziladi. Ya'ni har bir stolga davra qilib o'tiriladi. Shunday qilib, guruhda 4 yoki 5 ta davra hosil bo'ladi. Bugungi mashg’ulotda hal qilinishi kerak bo'lgan muammo 4 yoki 5 ta masalaga bo'linadi. O’qituvchi guruhlar hal qilish lozim bo'lgan masalalarni alohida qog’ozilarga yozib keladi.

Har bir guruhga turli savollar tarqatiladi. Agar muammo yangi bo'lsa, har bir kartochka – qog’ozida savollarga qisqacha yordamchi izohlar berilishi kerak. Yoki muammoni hal qilish uchun zarur bo'lgan materiallar bilan tanishish talabalarga oldindan topshiriladi. Har bir guruhga o'zlari olgan masalalarni kichik guruhlarda o'zaro ijodiy hamkorlikni yo'lga qo'yib munozarani tashkil qilish va tegishli javob hozirlash uchun 5-10 daqiqa beriladi (qiyinilik darajasiga qarab). Keyin munozaraning ikkinchi bosqichi boshlanadi. Unda har bir kichik guruh vakili o'zlari hal qilgan masalani bugun guruhga, jamoaga gapirib, isbotlay berishi kerak. Bu vakilning javobi boshqa guruh a'zolari tomonidan umumiy munozaraga olinadi va umumiy yakuniy xulosa chiqariladi. Bunda professor-o'kituvchi munozaraga ijodiy hamkor sifatida, eng zarur paytlarda ishtirok etishi kerak.

Fikrlarni to’g’ri, noto’g’ri deb tasdiqlamasligi kerak. Chunki u erkin fikrlashga to'siq bo'ladi. Albatta, professor-o’qituvchi xulosaviy fikrlarda agar bo'lsa, yordamga kelishi kerak. Xuddi shunday beshta guruhlarning javoblari munozarada hal qilingach, (5-10 daqiqada) umumiy qo’yilgan muammo muhokamasiga hamma qatnashadi. Yakuniy xulosalar doskaga yoziladi. Talabalarga tegishli reyting ballari munozara davomida va munozara yakunida quyila boradi.

Interaktiv pedagogika talabalarni amaliy va nazariy faollikka yangi g’oyalar izlashga, o'z fikrlari, g’oyalarini himoya qilishga, o'z g’oya fikrlarini isbotlashga, boshqalarni fikrlariga hurmat va tanqidiy qarashga, muloqot, munozara olib borish sifatlarini o'stirishga, mustaqil ishlanishga, amaliy ijodkorlikka, amaliy sifatlarga ega bo'lishga o'rgatadi.

Interaktiv pedagogika professor-o’qituvchilarga o'zlari o'?itayotgan fanlarini zamonaviy ta'limiy, ijodiy-amaliy rivojlantiruvchi va tarbiyaviy funktsiyalarini aniq belgilab olib milliy ta'lim modelidagi uzluksiz ta'lim, fan va ishlab chiqarish integratsiyasi asosida interaktiv pedagogikadan o'rinli foydalanib zamon talabi darajasidagi etuk mutaxassislarni tayyorlashdagi o'zlarining sharafli vazifalarini bajarishlari kerak.

Professor-o’qituvchilar interaktiv pedagogika yordamida internetdan, masofadan turib o’qitish, axborot texnologiyalari asosida ilg’or pedagogik texnologiyalarni ishlab chiqarish, ularni hayotga joriy qila bilishlari kerak.

Interfaol ta'lim bu:

* strategiya va metodologiya;

* doimiy muloqotga asoslangan metodlar tizimi;

* birgalikdagi o’qish va faol ishtirok etishdir.

Interfaol ta'limning asosiy mezonlari: norasmiy bahs-munozaralaro'tkazish, o’quv materialini erkin bayon etish va ifodalash imkoniyati, ma'ruzalar soni kamligi, lekin seminarlar soni ko'pligi, talabalar tashabbus ko'rsatishlariga imkoniyatlar yaratilishi, kichik guruh, katta guruh, auditoriya jamoasi bo'lib ishlash uchun topshiriqlar berish, yozma ishlar bajarish va boshqa metodlardan iborat bo'lib, ular ta'lim-tarbiyaviy ishlar samaradorligini oshirishda o'ziga xos ahamiyatga ega.

4. Masofaviy o’qitishning tashkiliy-uslubiy modeli.

YUNESKO institutining 2000 yildagi tahliliy tadqikot materiallarida ("Distance Education for the Information Society: Policies, Pedagogy and Professional Development") keltirilgan masofali o`kitish modellarini keltiramiz:

Yagonalik modeli. Ushbu model tashkiliy tuzilishiga ko`ra faqat masofali o`qitishda va "masofali" talabalar bilan ishlash maqsadida tashkil etiladi. O`qitish shunday amalga oshiriladiki, bunda ta`limning kunduzgi shakli zarur bo`lmaydi. Barcha o`qitish masofadan amalga oshiriladi. Ushbu modelda o`qitishda xududiy markazlar bo`lib, ularda talabalar o`qituvchilardan maslahatlar olishi yoki yakuniy imtihon topshirishlari mumkin.

Bunday oliygoxlarda o`qituvchilarga ham talabalarga ham o`quv faoliyatining shakl va uslublarini tanlashda katta erkinlik beriladi. Vaqt va o`quv jadvallariga qa`tiy chegaralar qo`yilmaydi.

Bunday tamoyilida o`qitish Ochiq universitetlarda, masalan, Buyuk Britaniyaning Ochiq universiteti (United Kingdom Open University - http://www. open.ac.uk) da tashkil etilgan.

Ikkilangan modeli. Bunday tizimda oliygox kunduzgi talabalarni ham, qisman kunduzgi va qisman masofali dastur asosida o`qitadi. Har ikkalasida ham dars jadvallari, o`qitish dasturlari, imtihonlari va baholash mezonlari bir xil bo`ladi. Odatda ikkilangan modelni rivojlantirayotgan oliygox kunduzgi talabalar soni masofali o`qiyotgan talabalar sonidan katta bo`lgan ana`naviy oliygoxlardir. Shuning uchun bir universitetning o`zida ikki shaklning birgaligida ko`proq o`zlarida katta o`quv materiallaridan foydalanish imkoniyatiga ega bo`lgan kunduzgi talabalar yutadilar. Bunday oliygoxlarda masofali kurslar har doim ham foyda keltirmaydi, ba`zan u qisman kunduzgi talabalarni o`qitish hisobidan amalga oshiriladi. Bunday holatlarda asosiy urg`u tajribaga, pedagogika va uslubiy innovasiyalar tadqiqotiga va boshqalarga beriladi. Masofali o`qitishning bunday modeli Avstraliyaning yangi Angliya universiteti (University of New England, Australia - http://www.une.edu.au) da tashkil etilgan.

Aralash model. Bu model universitet talabalarini masofali o`qitishning turli shakllarini, aniqrog`i shakllarning integrasiyasini nazarda tutadi. Masalan, kunduzgi shaklda o`qiyotgan talabalar masofali o`qitish kurslarining dasturlaridagilarni yoki ushbu universitetining o`qituvchisi o`qiyotgan kunduzgi kurslari bilan parallel ravishda qisman o`qiydilar. Shuningdek, bu modelda an`anaviy kurslar doirasida virtual seminarlar, taqdimotlar, ma`ruzalar ko`rinishidagi mashg`ulotlar alohida shakllarining birlashmasi bo`lishi mumkin. Universitet axborot va kommunikasiya texnologiyalari vositalari bilan qanchalik yuqori jixozlangan bo`lsa, shunchalik o`qitish shakllari turli-tuman bo`ladi. Integrallashgan bunday kurslar Yangi Zellandiyadagi Massey universitetida (Massey University, New Zealand - http://www.massey.ac.nz) tashkil etilgan.

Konsorsium model. Ushbu model ikki universitetni birlashmasidan iborat. Bunda ular o`quv materiallari bilan almashadilar yoki ba`zi vazifalarni bo`lishib oladilar. Masalan, bir universitet masofali o`qitish uchun o`quv materiallar ishlab chiqaradi, boshqasi virtual o`quv guruhlarini o`qituvchilar bilan ta`minlaydi yoki masofali o`qitish dasturlarini rasmiy akreditasiyasini o`tkazadi. Bunday hollarda universitet butunlay yoki uning alohida markazalari, fakultetlari, xatto ta`lim xizmati bozorida ishlayotgan tijorat yoki davlat tashkilotlari hamkor bo`lishlari mumkin. Konsorsiumlar faqat qattiy markazlashgan boshqarish va yaratilayotgan ashyolarning mualliflik hamda material xuquqlarini rioya etish shartlaridagina samarali bo`ladi. Kanadadagi Ochiq o`quv Agentligi (Open Learning Agency, Canada - http://www.ola.bc.ca) konsorsiumga misol bo`lishi mumkin.

Franchayzing model. Franchayzing tamoyilida tashkil etilgan masofali o`qitish modelida hamkor universitetlar bir - birlariga o`zlarining masofali kurslarini beradilar. Bunda ta`lim xizmati bozorida o`zini ko`rsatgan qandaydir universitet o`zida ishlab chiqqan kurslarini masofali o`qitishni endigina tashkil qilayotgan va masofali o`qitish uchun o`quv ashyolarini mustaqil ishlab chiqish tajribasiga ega bo`lmagan boshqa oliygox - hamkorlariga o`qitish huquqini berishi mumkin.

Bunday modelning qiziq tomoni shundaki, talabalar o`zlarining universitetida o`qishga yozilib, konsorsiumga kirgan ilg`or oliygox talabasi kabi o`sha hajmda va o`sha sifatda ta`lim xizmatlalariga, o`qishni bitirganlaridan keyin xatto diplomlariga ega bo`ladilar. Bunda ilg`or universitetning barcha atributikalari o`z kuchini saqlab qoladi. Franchayzing modeliga misol sifatida Buyuk Britaniyaning Ochiq universiteti qoshidagi Biznes Maktabi (Open University Business School, Great Britain) va uning Sharqiy Yevropadagi universitetlari bilan aloqasini olish mumkin.

Validasiya model. Masofali o`qitishning juda keng tarqalgan modeli bo`lib, bunda ta`lim muassasalari masofali o`qitish bo`yicha xizmatlarni barcha hamkorlari teng darajada bajarishlari haqida kelishuv imzolab oladilar. Ularning biri diplom validasiyasi, kurs va dasturlarni akreditasiyasini qiladi, rasman tan olinadigan diplom va sertifikatlarni berishga ma`sul bo`ladi, ilmiy darajalar beradi va xokazo. Bosh oliygox (davlat akreditasiyasiga ega bo`lgan taniqli oliygox) va uning xududlardagi ko`p sonli filiallari orasidagi munosabatlar ham shu model asosida tashkil etiladi.

Uzoqlashtirilgan auditoriyalar model. Bu modelda zamonaviy axborot texnologiyasi vositalari faol foydalaniladi. qandaydir oliygoxda o`tkazilayotgan o`quv kurslar, ma`ruzalar yoki seminarlar talabalar yig`iladigan uzoqlashtirilgan o`quv auditoriyalarga sinxron teleko`rsatuv, videoanjuman, radioeshittirish ko`rinishida telekommunikasiya kanallaridan uzatiladi. Bunda bir o`qituvchi bir vaqtni o`zida talabalarning katta auditoriyasi bilan ishlaydi. Ushbu model bo`yicha

AQSh ning Viskonsin universiteti (Wisconsin University, USA) da, shuningdek, Xitoyning markaziy radio va televedenie universiteti (China Central Radio and TV University) da masofali o`qitish tashkil etilgan.

Loyihalar modeli. Davlat ta`lim yoki ilmiy-tadqiqot dasturi doirasida keng qamrovlik loyihani amalga oshirish uchun mo`ljallangan masofali o`qitish modelidan iborat. Ushbu modelda asosiy ahamiyat o`quv materiallarini ishlab chiquvchi asosiy mutaxasissis xodimlar, masofali kurslarni olib boruvchi o`qituvchilar va olimlar yig`iladigan ilmiy - uslubiy markazga qaratiladi. Markazda ishlab chiqiladigan masofali kurslar u yoki bu davlat (xudud) ning katta auditoriyasiga uzatiladi. Bunday o`qitish vaqtinchali hisoblanib, loyihada mo`ljallangan ishlar bajarilgandan yoki tugagandan so`ng tugatiladi. Bu modelga misol sifatida Afrika va Lotin Amerkasining rivojlanayotgan davlatlarida turli xalqaro tashkilotlar o`tkazgan qishloq xo`jaligi, agrotexnikaning yangi uslublari, ekologiya bo`yicha va sh.k. masofali o`qitish kurslari olish mumkin.

Chet el davlatlari ekspertlarining ma`lumotlariga ko`ra yaqin yillarda insoniyatni yashashi uchun zarur bo`lgan ta`limning minimal darajasi oliy ta`lim bo`ladi. Shunday ekan, ko`p sondagi talabalarni kunduzgi shaklida o`qitish uchun eng rivojlangan davlatlarning ham byudjet mablag`i chidamasa kerak. Shuning uchun ham oxirgi o`n yillikda kunduzgi bo`limlarda o`qiyotgan talabalarga qaraganda noan`anaviy texnologiya asosida o`qiyotgan talabalarning soni tezroq o`smoqda.

O`qitishning noan`anaviy shakliga o`tish tendensiyasi ana shunday texnologiyalarda kadr tayyorlanadigan va ularni qayta tayyorlaydigan ta`lim muassasalarining sonini ko`payishida ham ko`rish mumkin. 1900-1960 yillarda (60 yil mobaynida) ularning soni 79 ta edi,1960-1970 yillarda (10 yil mobaynida) 70 ta, 1970-1980 yillarda (10 yil mobaynida) 187 ta va 1980 - 1995 yillarda (15 yil mobaynida) 700 ta, 1995-2000 yillarda esa, mingdan oshib ketdi (1 - rasm).

Jahonda uzoq vaqtlardan buyon masofali o`qitish tizimini (MO`T) rivojlanish sabablaridan biri ixtiyoriy yerda yashayotgan har bir o`quvchiga ixtiyoriy kollej yoki universitetda ta`lim olish imkoniyatini yaratishdan iborat. Bu "talabalarni bir davlatdan boshqa davlatga jismonan siljishi" konsepsiyasidan "ta`lim ashyolarini almashinish orqali bilimlarni taqsimlash maqsadida ko`plab g`oya, bilim va ta`lim" konsepsiyasiga o`tishni ko`zda tutadi.

Masofadan turib o`quvchilarni o`qitish o`qituvchi bilan o`quvchi ma`lum bir masofada joylashgan holda ta`lim berish tizimidir. Bunda o`qituvchini dars jarayonida kompyuterlar, sun`iy yo`ldosh aloqasi, kabelli televidenie kabi vositalar asosida tashkil qilishini talab qiladi.

Zamonaviy kompyuter uzatish kanallarining rivojlanishi telekommunikasiya sohasida o`ziga xos tarixiy o`zgarishlar kiritmoqda. Mamlakatimizdagi barcha o`quv muassasalari masofadan turib o`qitish uslubi asosida birlashtirilsa, o`qitish jarayonini yanada yuqori pog`onaga ko`tarish mumkinligi ayon.

Xalqaro Kengashning tahlillari shuni ko`rsatmoqdaki, hozirgi kunda, jahonda 10 milliondan ortiq o`quvchilar shu uslub asosida ta`lim olmoqdalar.

5. Masofaviy o’qitishning tashkiliy-texnologik modeli. Virtual universitetlar.

Masofaviy ta’limda (MT) turli ta’lim modеllari qo‘llaniladi, biroq ularning barchasiga xos bir xususiyat mavjud, bu ham bo‘lsa, unda barcha o‘quvchi va o‘qituvchilar masofa jihatidan ajratilishidir.

Masofaviy ta’limda (MT) turli ta’lim modellari qo‘llaniladi, biroq ularning barchasiga xos bir xususiyat mavjud, bu ham bo‘lsa, unda barcha o‘quvchi va o‘qituvchilar masofa jihatidan ajratilishidir.

Barcha ta’lim turlari kabi MTning ham har xil modellari mavjud. Bu ta’lim jarayonining quyidagi asosiy tarkibiy qismlari: fan mazmunining bayoni; o‘qituvchilar bilan o‘zaro bevosita va bilvosita muloqot; amaliy topshiriqlarning bajarilishi; talaba bilimini nazorat qilish va baholashdan iborat bo‘ladi. Har bir model shu kabi tarkibni hamda uni amalga oshiruvchi texnologiyalarni qo‘llaydi. MTning turli modellari nafaqat qo‘llaniladigan texnologiyalar, balki boshqarilish darajasi, o‘qituvchi va o‘quvchilarning mas’uliyati bilan ham farqlanadilar. Ayrim modellarda o‘qituvchilar va ta’lim muassasasi, xuddi an’anaviy ta’lim tizimi auditoriyalarida o‘qitilganidek, ta’lim jarayonini boshqarish funksiyasini to‘liq saqlab qoladi. Boshqa turlarida esa, ta’limni boshqarish ta’lim oluvchilarga o‘tadi. Ilmiy manbalarning tarixiy analitik tadqiqoti shuni ko‘rsatdiki, ko‘plab mualliflar masofaviy o‘qitish modellarini tuzishga o‘z e’tiborlarini qaratishgan, jumladan, E.S.Polat rahbarligidagi jamoa o‘z monografiyalarida quyidagi 6ta modelni ko‘rsatganlar:

1. Eksternat turi bo‘yicha o‘qitish;

2. Universitet MT modeli;

3. Bir necha oliy ta’lim muassasalari hamkorligida o‘qitish;

4. Ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalarida o‘qitish;

5. Avtonom o‘qitish;

6. Multimedia dasturlariga asoslangan, norasmiy, integrallashgan o‘qitish.

Hozirgi davrda dunyodagi rivojlangan mamlakatlar ta’lim muassasalarida masofaviy usulda ta’lim berishning ana shu oltita modeli qo‘llanib kelinmoqda:

Eksternat turi bo‘yicha o‘qitish. Bu shaklda o‘qitish quyidagi qulayliklarga ega: birinchidan, iqtidorli talabalar uchun vaqtdan samarali foydalanish imkonini beradi; ikkinchidan, malakasini oshirishga ehtiyoj sezayotgan va shu yo‘nalishda bevosita amaliyotda faoliyat ko‘rsatayotgan mutaxassislarga qisqa muddat davomida o‘z malakalarini oshirish imkoni yaratiladi. Masofaviy usulda eksternat shaklida ta’lim beruvchi oliy ta’lim muassasasi misolida London universitetini ta’kidlash mumkin.

Universitet MT modeli. Faqat bir universitet bazasida shu universitetda mavjud ta’lim yo‘nalishlari o‘quv rejasidagi fanlar AKT asosida tashkil etilgan MT ning texnik vositalari orqali o‘qitiladi. Bunda har bir fan uchun tegishli kafedralar tomonidan tayyorlangan va doimiy boyitilib boruvchi elektron kitoblar har xil turdagi axborot tashuvchilar orqali talabalarga yetkazib turiladi va talabalar o‘zlashtirishi shu kafedralar tomonidan nazorat qilinadi. Bunday shaklning ustuvor tomoni shundaki, ilg‘or texnologiyalar asosida yaratilgan elektron kitoblar shu universitetdagi ta’limning kunduzgi va boshqa shakllari uchun keng qo‘llaniladi. Bunday ta’limning har xil shaklida yagona dastur asosida tayyorlangan elektron kitoblarning qo‘llanishi talabalar bilimining chuqurlashuviga olib keladi va katta iqtisodiy samara beradi. Misol tariqasida, Angliyaning Oksford va Kembridj universitetlarini, Gollandiyaning Sheffild universitetini, Avstraliyaning Janubiy – Uels universitetini, Kanadaning Vaterloo universiteti, Yangi Zelandiyaning Massey universiteti, Pensilvaniya universitetlarini keltirish mumkin.

Bir nechta oliy ta’lim muassasalarining hamkorligiga asoslangan MT modeli. Bir necha ta’lim muassasasi hamkorligida yaratilgan elektron kitoblar va qo‘llanmalar birinchidan, ilmiy jihatdan mukammal va sifatliroq bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ularga iqtisodiy jihatdan bir muncha kam xarajat qilinadi. Bunday shakldagi MTni Yevropa qit’asidagi ingliz tilida so‘zlashuvchi davlatlar, Buyuk Britaniya hamkorligida «Ta’limda hamkorlik» (Commonweailth of Education – 1997-yil) dasturi bo‘yicha ishlab chiqildi. Buning natijasida, Yevropadagi inglizcha so‘zlashuvchi mamlakatlar fuqarolari o‘z uylarida turib, maxsus tashkil etilgan MT telekommunikatsiya tizimi orqali shu mamlakatlarning universitet va kollejlarida tahsil olish imkoniyatiga ega bo‘ldilar.

Yana bir misol sifatida, Argentina, Boliviya, Braziliya, Chili va Paragvay davlatlari ta’lim muassasalari ishtirokida amalga oshirilayotgan «Keprikon» (Capricorn Interuniverstu Tele-ducation Prograe, 1990-yildan boshlangan) dasturini keltirish mumkin. O‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, yuqoridagi besh mamlakat hamkorligida tashkil etilgan MTda bir tomondan shu davlatlardagi mavjud ilmiy salohiyatllar birlashtirilgan va ularning tajribalari umumlashtirilgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, ushbu dasturning moliyaviy xarajatlari mutanosib ravishda besh martaga qisqargan.

Ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalari hamkorligida tashkil qilingan MT modellari. Bunday maxsus tashkil etilgan tizimlar sirtqi va masofaviy shaklda ta’lim oluvchilarga mo‘ljallangan bo‘lib, yangi ta’lim texnologiyalarining keng qamrovli qo‘llanishi natijasida faoliyat yuritadi. Mazkur shaklda telekommunikatsiya tizimidan tashqari, multimedia kurslari keng qo‘llaniladi va buning natijasida talabalarga tahsil berish bilan bir qatorda, ular bilimlarini baholash va attestatsiyadan o‘tkazish imkoniyatlari kengayadi. Ushbu shaklning iqtisodiy tomondan qulayliklari quyidagilardan iborat: yagona dastur asosida tayyorlangan elektron darsliklardan bir necha hamkorlikda faoliyat yuritayotgan ta’lim muassasalarida foydalaniladi; yagona dastur asosida ta’limning turli shakllarida (kunduzgi, sirtqi, masofaviy) tahsil oluvchi talabalarga tegishli fanlardan tayyorlagan elektron kitoblardan foydalanish imkonini beradi; talabalar bilimini baholash va attestatsiya qilishning dasturda umumlashtirilganligi o‘quv soatlari va ortiqcha xarajatlarni iqtisod qiladi; MT dasturlari va elektron kitoblar yaratish xarajatlari hamkorlikda faoliyat yuritayotgan bir necha ta’lim muassasalari o‘rtasida taqsimlanadi; bu jihat, albatta, masofaviy shaklda ta’lim olish shartnoma qiymatlari kamayishiga xizmat qiladi. Bu kabi ixtisoslashtirilgan ta’lim muassasalari hamkorligida tashkil etilgan MT shakli keng qo‘llangan o‘quv yurtlariga AQSHning Kolorado shtatida joylashgan Milliy texnologiya universiteti, Londondagi ochiq universiteti, Buyuk Britaniyaning Ochiq universiteti, Ispaniyaning Milliy masofaviy o‘qitish universiteti, Hindistonning Indira Gandi nomli ochiq universitetini misol sifatida keltirish mumkin.

Avtonom o‘qitish modeli. Bu shakldagi o‘qitish dasturlari mustaqil ta’lim olish tamoyilida tashkil etilib, televideniye, radioeshittirishga asoslangan bo‘ladi. Talabalarni o‘qitishda asosiy o‘qitish vositalari bo‘lib, sun’iy yo‘ldosh orqali translyatsiya qilinadigan radio va telelektsiyalar hisoblanadi. Bu holatda mutaxassislarning ishlab chiqarishdan ajralmagan holda, o‘z malakalarini oshirishlari va qo‘shimcha mutaxassisliklarni egallashlarida qulayliklar yaratiladi. Bu kabi tizimga Amerika televizion loyihasini misol qilib, keltirish mumkin. Ushbu modelning asosiy kamchiliklari sun’iy yo‘ldosh orqali uzatiladigan axborotning qimmatliligi va talabalarning belgilangan ma’lum vaqtda yashash joylaridagi markazda bo‘lishlari shart ekanligidir. Boshqacha qilib aytganda, bilim berishning bunday usuli aniq belgilangan vaqt va aniq joyga bog‘liq bo‘ladi.

Multimedia dasturlariga asoslangan, norasmiy, integrallashgan o‘qitish modeli. Bu shakldagi MT tizimi asosan mustaqil malaka oshirish, qo‘shimcha mutaxassislikni egallash va til o‘rganish kabilar bo‘yicha o‘qituvchilar yoki ta’lim muassasalarga murojaat qilish zarurati bo‘lmaydigan dasturlardan iborat bo‘lib, kompyuter va teleradio tizimlari orqali o‘rganish vositasi hisoblanadi va oliy ta’lim tizimida kam qo‘llaniladi. R.Taning va I.Seynonlar chet ellardagi MO‘ texnologiyalaridan foydalanuvchi ta’lim muassasalarida ishlab chiqilgan modellarni o‘rganib, quyidagi uch MT modellarini ajratib ko‘rsatgan [2]: Maslahat modeli. Rasmiy yozishmalar (korrespondentsiya) modeli. Boshqariluvchi mustaqil o‘qitish modeli. T.P.Voronina, V.P.Kashitsin, O.P.Molchanovalar monografiyasida MTning to‘rt modeli ko‘rib chiqiladi, bular: an’anaviy sirtqi, ochiq – televizion ta’lim (teleta’lim), virtual sinflar va virtual universitetlar.

Quyida keltirilgan barcha modellarda ta’lim xizmatlarining potentsial iste’molchilari, ommaviy axborot vositalari, radio va televideniye yoki boshqa bir ta’lim muassasasi tanlanib, kirish sinovlaridan o‘tgan va ularning barcha zaruriy hujjatlari rasmiylashtirilgan, deb ko‘zda tutiladi [4]. Bular: Eksternat turida o‘qitish , bir universitet negizida o‘qitish, maxsus masofali o‘qitish maqsadida tashkil etilgan avtonom ta’lim muassasalari modellari YUNESKO tomonidan tan olingan MT modellari: yagonalik modeli, ikkilangan model, aralash model, konsortsium, franchayzing, validatsiya, uzoqlashtirilgan auditoriyalar. Quyida MTning uchta modeli keltirilgan. Albatta, ular MTga bo‘lgan barcha yondashuvlarni aks ettirmaydilar. Lekin ular ta’lim boshqaruvini o‘qituvchidan o‘quvchi tomonga o‘zgarishini ifodalovchi ikkita eng chetki holat va o‘rtacha holatni aks ettiradilar.

A. Taqsimlangan auditoriya modeli. Bu model turli manzillarda yashovchi talabalardan tashkil topgan sinf, guruhga mo‘ljallangan kursning interaktiv telekommunikatsion texnologiyalar yordamida tarqatilishiga qaratilgan. Natijada, an’anaviy ta’lim oluvchilar va MT oluvchilarni birlashtiruvchi aralash sinf hosil bo‘ladi. Bu modelning ko‘rsatkichlari:

· mashg‘ulotlar sinxron kommunikatsiyani talab qiladi, ya’ni talaba va o‘qituvchilar ma’lum vaqtda, ma’lum joyda bo‘lishlari kerak (masalan, xech bo‘lmaganda haftada ikki marotaba);

· ishtirokchilar soni bittadan beshtagacha va undan ko‘pga o‘zgarib turadi, ishtirokchilar soni qancha ko‘p bo‘lsa, shuncha texnik, mantiqiy va ma’rifiy murakkablik ortib boradi;

· ta’lim oluvchilarga o‘qish joylarini o‘quv dargohida emas, balki, uyi yoki ish joyida tashkil qilish mumkin;

· o‘quv muassasalari yaqin bo‘lmagan hududlarda yashovchi talabalarga xizmat qilishga moslashgan;

B. Mustaqil ta’lim olish modeli. Bu modelda talabalarga aniq vaqtda, aniq joyda bo‘lish mas’uliyati yuklanmaydi. Talabalar kursning batafsil dasturi va mazmunini ifodalovchi materiallar to‘plami bilan ta’minlanadilar hamda rahbarlik qiluvchi savollariga javob berib, ishni baholovchi o‘qituvchiga murojaat qilish imkoniyatiga ega bo‘ladilar. Talaba va o‘qituvchi o‘rtasidagi muloqot telefon, kompyuter konferensiyalari, elektron va oddiy pochtalarni qo‘llash orqali amalga oshiriladi. Bu modelning ko‘rsatkichlari:

· mashg‘ulotlar auditoriyada olib borilmaydi, fanlar (kurslar) ni talabalar dasturdagi batafsil yo‘riqlar asosida mustaqil o‘rganadilar;

· talabalar o‘qituvchi bilan ayrim belgilangan paytlardagina, boshqa talabalar bilan esa istagan hamda belgilangan vaqtda muloqot qiladilar;

· kurs bo‘yicha barcha materiallar bosma nashrlar, kompyuter disklari yoki videoyozuvlar shaklida taqdim qilinadi va talabalar ulardan ixtiyoriy vaqtda, ixtiyoriy joyda foydalanishlari mumkin bo‘ladi;

· kurs materiallari bir necha yillar davomida foydalaniladi. Bu materiallar kurs tashkilotchilari, ekspertlar va mutaxassislar ishtirokida yaratilgan bo‘ladi va ulardan barcha o‘qituvchilar uchun umumiy shaklda foydalanadi.

V. Ochiq ta’lim +Sinf modeli. Bu model kursning bosma matni va boshqa vositalari (masalan, videoyozuv yoki kompyuter disklari)ni qo‘llashga qaratilgan. Bu esa, talabaga, masofaviy guruh ichidagi talabalar muloqotlari tashkil etilishiga yordam beruvchi interaktiv telekommunikatsion texnologiyalarni qo‘llagan holda, kursni o‘rganish imkoniyatini beradi. Bu modelning ko‘rsatkichlari:

· kurs bo‘yicha barcha materiallar bosma nashrlar, kompyuter disklari yoki videoyozuvlar shaklida taqdim qilinadi va talabalar ulardan ixtiyoriy vaqtda yakka tarzda yoki guruhda foydalanishlari mumkin bo‘ladi;

· kurs materiallaridan bittadan ortiq semestrda foydalaniladi va har bir o‘qituvchi uchun farq qiladi, (masalan, uning videoma’ruzasi);

· talabalar va o‘qituvchi vaqti-vaqti bilan mashg‘ulot o‘tkazish uchun to‘planadilar. Bunda interaktiv texnologiyalar qo‘llaniladi (taqsimlangan sinf modeliga mos ravishda);

· sinflardagi mashg‘ulotlar, talabalarning asosiy tushunchalarini oydinlashtirish, masalalarni yechish ko‘nikmalarini hosil qilish, guruhda ishlash va boshqa vazifalarni bajarishlari uchun, tashkil qilinadi.

MTning ixtiyoriy modeliga zarur bo‘lgan, tadqiqotlar natijasida aniqlangan ba’zi talablarni keltiramiz:

· o‘quv materiallarini barcha o‘quvchilar o‘z vaqtida olishlarini ta’minlash;

· yozma imtihon ko‘zda tutilgan holatlarda barcha imtihon topshiruvchilar uchun bir xil sharoit yaratish.

8-Mavzu. E-Learning standartlari

1. AICC standarti.

Insonlarga qanchalik bir-biri bilan suhbatlasha olishlari uchun bir til zarur bo`lganidek, electron ta’lim kurslari va ta’limni boshqarish tizimlari(LMS) o`rtasida ya’ni talabalardan LMS ga axborotni qaytara olish uchun ularni bog’lovchi vosita zarur. Bu maqsadga erishish uchun sanoatda bir qancha electron ta’lim standartlari ishlab chiqilgan. Quyidagi maqolada biz shu standatlarning tarixini ko`rib chiqamiz.

World Wide Web hali dunyoni o'rab olmagan bir paytda, e-ta'lim bilan bog'liq AICC Qo'mitasining birinchi hujjatlari (Aviation Industry CBT Committee, o'z navbatida, Kompyuterga asoslangan ta'limni anglatadi) paydo bo'ldi. 1993 yilda chop etilgan standartning birinchi versiyasi, veb-hamkorlikni o'z ichiga olmagan edi. Aslida, bu hujjat (qayta-qayta ko'rib chiqilgan va ​​doimiy to'ldirib borilgan) bugungi kunda ham standart asosi hisoblanadi. (Hozirgi versiyasi: CMI001.

Biroq, bugungi kunda “AICC standarti” haqida gapirilganda, odatda 1998-yilda chiqqan AGR 010 - WEB-BASED COMPUTER-MANAGED INSTRUCTION hujjati bilan mos kelishi nazarda tutiladi. Bu hujjatda birinchi bo`lib HTTP-посылки (HACP - HTTP AICC/CMI Protocol) orqali to`g`ridan-to`g`ri ta’limni tizimli boshqarish va ta’lim materiallari bilan ma’lumot almashish usuli tashkil etilgan. O`sha paytda metama`lumotlarni yaratish qoidalari va joriy etilgan ta’lim materiallarini joylashtirish modifikatsiya qilingan.

Bir yildan so`ng (1999) ta’lim materiallari va maxsus interfeys JavaScript modul funksiyalari bilan ma’lumot almashishning yana bir usuli Appendix B (API-Based CMI Communication) ishlab chiqildi.

AICC standarti electron ta’lim bozorida eskirgan bo`lishiga qaramay, ko`pgina masofaviy ta’lim tizimlarini qo’llay olish xususiyatiga ega bo`lganligi uchun hali ham dolzarbligini yo`qotmagan. Bundan tashqari u bir joyda to`xtab qolgan emas. Bugungi kundagi AICC kommiteti faoliyati ta’lim materiallarini yaratish usullari (authoring tools) va ta’limni boshqarish tizimlari (PENS – Package Exchange Notification Services) o`rtasidagi o`zaro ta’lim materiallarini almashish standartlariga uzviy bog’liqdir. Standartning bu qismini qabul qilish yuklab olish jarayonlarini avtomatlashtirish imkonini beradi va tizimga electron kurslarni import qilish operatsiyasini avtomatlashtiradi.

2. SCORM standarti.

Scorm 1997-yilda, DOD standartlashtirish va ta'lim modernizatsiya qilish Adl tashabbusini tashkil etdi. 2001-yilda, yangi standart birinchi ishlab chiqarish versiyasi chop etildi va Sharable tarkib Ob'ektni etalon modeli (Scorm) 1.1 sifatida tanildi. O’sha yildan keyin bugungi kunda electron ta’lim standartlari ichida eng keng tarqalgan SCORM 1.2 yaratildi. Ko’pgina SCORM standartlari zamini AICC standartidan olingan va JavaScriptda ishlashi uchun shakllantirilgan. Bu JavaScript kurs va LMS o`rtasidagi o`zaro bog`lanishda ishlashini ta’minlashi zarur.

SCORM yaratilganidan beri yangi versiyalari chiqa boshladi. Ulardan eng so`nggi ishlab chiqilgani SCORM 2004 4- nashrdir.2009-yilda ishlab chiqilgan SCORM 2004 ga kurs obyektlarini izchilligi konsepsiyasi kiritilgan. Bundan tashqari LMS qobiliyatlari ya’ni, tarkibidagi yo`nalish aniqlanishini boshqarish qobiliyati kiritilgandir.

Scorm AICC ko'proq zamonaviy bo'lgan bo'lsa-da, u doimo onlayn bo'lishni talab etardi hamda bir ish stoli muhitida ishlash uchun yaratilgan edi. Scorm ham axborot almashinuvda juda cheklangan Kurs uning tilidan saqlashingiz mumkin, ma'lumotlar cheklangan faqat ballar, tugatish va savollarga javoblar mavjud. 2010-yilda, Adl yangi ancha moslashuvchan eLearning standarti tadqiqotlarini boshlagan edi va uning kod nomi Tin Can API.

3. xAPI standarti.

xAPI 2013-yil aprel oyida Tin Can API 1.0 spetsifikatsiyasi rasman ozod etildi, va loyiha nomi "Tajriba API" yoki xAPI ga o'zgartirildi. Tin Can API yoki Tin Can nomlari xAPI nomi bilan mashxur edi. xAPI ma'lumotlar axborot keng ko'lamli masalalar yuzasidan to'plangan, oddiy, moslashuvchan standart hisoblanadi. Bundan tashqari xAPI agnostic usulda ma’lumotlarni yuborish imkonini beradi. bayonotlar bir tugmani bir veb-brauzerida ishlash davomida harakatlari bir qurilmada preslendikten yuborilishi mumkin, xAPI juda moslashuvchan bo'lish imkonini beradi.

xAPI haqida yaxshi narsalar hamma uchun, faqat ma'lumotlarni uzatish uchun til belgilaydi, va bu ma'lumotlar qanday saqlanishi kerakligi ko`rsatiladi. Bu electron standartga faqatgina yuqorida keltirilganlar emas balki, kursga qabul qilish va o`cherish zarur bo`lgan ma’lumotlar ham ko`rsatilishi kerak. Elektron ta’lim standartlari ichida cmi5 keyingi avlod hisoblanadi.

4. Cmi5 standarti.

AICC standarti eskirishidan oldin SCORM ni o`rnini bosa oladigan yangi standart ustida izlanishlar olib borilgan edi. Cmi5 sifatida tanilgan standart xAPI ning “profile” deb yuritiladi. Cmi5 da LMS bilan muloqot qilish mumkin. Bu standartni amalga oshirishni ADL olib brogan edi, va bugungi kunda ham faol rivojlanmoqda.

xAPI va cmi5 ildamlab ta’lim oluvchilar uchun taraqqiy etishi uchun, ko'proq va ko'proq tushunish uchun imkoniyatlar va o'quv dasturlarining takomillashuvi davom etadi.

9-Mavzu. Masofaviy ta’lim tizimini (LMS) ishlab chiqish

1. Elektron o’qitish industriyasi.

Elektron axborot resurslari ta‘limga oid axborotlarni yig’ish, saqlash, uzatish, qayta ishlash usul va vositalari majmuidan iborat bo’lib, u ta‘limga oid turli axborotlarning yaratilishini belgilovchi ichki va tashqi omillarga bog’liq:

- ichki omillar — bu axborotlarning yaratilishi, turlari, xossalari, axborotlar bilan turli amallarni bajarish, ularni jamlash, uzatish, saqlash va h.k.

- tashqi omillar — bu ETning texnika uskunaviy vositalari orqali axborotlar bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi.

ETdan foydalanish esa, ular bilan muloqotda foydalanuvchilarning ko’nikma va malakalariga bog’liq. Shuning uchun, dastlab zamonaviy telekommunikasiya vositalarining o’zi nimaligini bilib olish muhim sanaladi.

Zamonaviy telekommunikasiya vositalari imkoniyatlari juda keng tizim bo’lib, unga ma‘lum bo’lgan kompyuter, multimedia vositalari, kompyuter tarmoqlari, internet kabi tushunchalardan tashqari, qator yangi tushunchalar ham kiradi. Bularga axborot tizimlari, axborot tizimlarini boshqarish, axborotlarni uzatish tizimlari, ma‘lumotlar ombori, ma‘lumotlar omborini boshqarish tizimi, bilimlar ombori kabilar misol bo’lishi mumkin. ―XXI asr axborotlashtirish asri‖ da ta‘lim sohasiga elektron ta‘limni joriy etish, har bir ta‘lim muassasasida: o’qitish va o’qish jarayonining; ta‘lim muassasasi boshqarilishining; ta‘lim muassasasi faoliyati muhitining axborotlashtirilishini talab qiladi. Ta‘lim muassasida ET muhitini tashkil etish bosqichlari psixologik axborot muhitini yaratishdan boshlanadi. Texnologik va ilmiy natijalar, yaratilgan dasturiy mahsulotlar asosida zamonaviy vositalar va metodlardan foydalanishga ehtiyoj shakllantiriladi. Bunda har bir ta‘lim muassasida individual va maslahat mashg’ulotlar asosida pedagoglarni mustaqil va kompyuter ta‘limi tizimini tashkil etish kerak. Ta‘lim sohasida axborot resurslarini tashkil etish va ta‘limda foydalanishga mamlakatimizda alohida e‘tibor qaratilmoqda. Ta‘lim tizimiga ETni joriy etish, birinchi navbatda, jamiyatning intellektual salohiyatiga, jumladan, ta‘lim sohasining axborotlashuviga, axborot ta‘lim resurslarini ishlab chiqishiga bog’liq. Ta‘limning fan va ishlab chiqarish bilan integrasiyasi asosli mexanizmlarini ishlab chiqish, uni amaliyotga joriy etish, o’qishni, mustaqil bilim olishni individuallashtirish, masofaviy ta‘lim (MT) tizimi texnologiyasi va vositalarini ishlab chiqish va o’zlashtirish, yangi pedagogik hamda axborot texnologiyalari asosida ETdan foydalangan holda talabalar o’qishini jadallashtirish ana shunday muhim vazifalar sirasiga kiradi. O’quv jarayonini ET asosida tashkil etish, shu jumladan, o’quv materiallarini bayon etishni takomillashtirish tamoyillariga ma‘lum o’zgartirishlar kiritish kerak bo’ladi. AKTni ta‘lim jarayonida (xususan, MT jarayonini) qo’llash asosan ikki xil ko’rinishda amalga oshiriladi. Birinchi sharti, bu texnik jihozlar bo’lsa, ikkinchisi sharti esa maxsus dasturiy ta‘minotlar bilan ta‘minlanganligidir.

Texnik jihozlar bilan ta‘minlanganlik: kompyuterlar, tarmoq qo’rilmalari, yuqori tezlikdagi internet tarmoqlari, video konferensiya jihozlari va hakazo. Dasturiy ta‘minotga qurilmalarni ishlatadigan dasturiy ta‘minotlardan tortib shu soha uchun mo’ljallangan dasturlar to’plami kiradi. So’nggi yillarda g’arbda ta‘lim tizimini boshqarishda qo’llanilib kelinayotgan internet tarmog’i orqali elektron shakldagi ta‘lim turini Elearning (elektron ta‘lim) atamasi bilan kirib keldi. Elektron ta‘lim – axborot-kommunikasiya texnologiyalari asosidagi ta‘limning turli ko’rinishlarini anglatuvchi keng tushunchadir. ET tashkillashtirishning ko’pgina manbalari orasidan quyidagilarni ko’rsatish mumkin:

- Mualliflik dasturiy mahsulotlari (Authoring tools);

-Virtual ta‘lim jarayonini boshqaruvchi tizimlar LMS (Learning Management

Systems);

Ichki kontentni boshqaruv tizimlari CMS (Content Management Systems).

2. Platformalarning tiplari.

Ta’limni boshqaruv tizimlari (LMS)

LMS platformalar 3 turga bo‘linadi:

· bulutli platformalar;

· serverga asoslangan LMSlar;

· CMS bilan integratsiyalashgan LMSlar

LMSning bulutli platformalari

O‘quv kursining materiallari LMSning bulutli platformalarida veb-xizmatni taklif etuvchining server kompyuteriga joylashtiriladi. LMSning bu turini ta’lim muassasasi yoki tashkilotning server kompyuteriga o‘rnatib bo‘lmaydi. LMSning bulutli platformalari veb-xizmat (masalan, pochta xizmati kabi) prinsipi asosida ishlaydi, ya’ni veb-xizmat taklif etilgan manzil orqali ro‘yxatdan o‘tgandan keyin, o‘quv kurslarini yaratish mumkin.

Serverga asoslangan LMSlar

Tashkilot yoki ta’lim muassasasining serveriga o‘rnatiladi. Bu esa foydalanuvchilarga tizimga korporativ login va parol yordamida kirish imkonini beradi. Barcha ma’lumotlar tashkilot yoki ta’lim muassasasi server kompyuterida saqlanadi. Buning uchun esa LMSni o‘rnatish, sozlash, uning tashkilot yoki ta’lim muassasasi dasturiy ta’minotlari bilan integratsiyasini ta’minlash lozim. Asosan, ta’lim muassasalari va o‘quv markazlarida foydalaniladi.

CMS bilan integratsiyalashgan LMSlar

LMS funksiyalarini bajaruvchi maxsus dasturlar CMSga qo‘shiladi va CMSning imkoniyatlarini kengaytirib beradi. CMSning tarkibida alohida o‘quv kurslar bilan ishlovchi qism xizmat qiladi. Bunday tizimlar onlayn maktab va kurs ochishni xohlovchilar uchun qulay hisoblanadi.

3. Maqsadli auditoriya.

Maqsadli auditoriya - raqamli texnologiyalarning zamonaviy davrida, sizning mijozingizning shaxsan bilimi, bu muvaffaqiyatli biznes va aloqalarni o'rnatishning kalitidir. Reklamachilar orasida maqsadli auditoriyani tahlil qilish va segmentirovkalash eng mashhur xizmatlardan biri hisoblanadi.

Maqsadli auditoriya (CA) yoki maqsadli guruh tushunchasi nisbatan yaqinda paydo bo'ldi va o'ziga xos xususiyatlar bilan birlashtirilgan: yosh, jins, imtiyozlar, imtiyozlar yoki umumiy maqsadlar va maqsadlar bilan birlashtiriladigan bir guruh odamlardir. Maqsadli guruh boshqa kompaniyalardan xuddi shunday mahsulot yoki xizmatni yoqlash uchun o'z xohish-istaklarini o'zgartirishga tayyor bo'lgan potentsial yoki haqiqiy mijozlardir.

Maqsadli auditoriya turlari

Maqsadli auditoriyalar turli yo'nalishlar bo'yicha bozorchilar tomonidan tasniflangan, yagona, umumiy qabul qilingan tasnif yo'q. Maqsadli auditoriya nima?

Individual iste'molchilar butun dunyo aholisidir.

Ishbilarmon auditoriya - o'z biznesiga ega bo'lgan, tashkilotlarning rahbarlari, bo'linmalari.

Savdo-sotiq segmenti - savdo bilan shug'ullanuvchi yakka tartibdagi tadbirkorlar biznes auditoriyasiga murojaat qiladilar.

Kasbiy, ilmiy xodimlar, tor mutaxassislar - turli kasb egalari.

Davlat xizmatchilari - mansabdor shaxslar, shahar muassasalari xodimlari.

Maqsadli auditoriyani qanday segmentlarga ajratish mumkin? Ushbu aktsiya iste'molchilarni tahlil qilishdan iborat, savollarga javob: Nima? Kim? Nima uchun? Qachon? Qaerda? Misol uchun, 50 yoshdan 60 yoshgacha bo'lgan ayollarning yoshi uchun liboslar bu segment bo'ladi, erkaklar, bu yosh chegarasidan past bo'lgan ayollar istisno qilinadi. CA-larni segmentirovkalash - mahsulot haqida ma'lumot, potentsial mijozlarga xizmat ko'rsatish va vakolatli yondashuv bilan ularni xaridor toifasiga o'tkazish imkonini beradigan vositadir.

4. Elektron o’qitish platformasining funktsiyalari.

Elektron ta'limni tushunish juda oson. eLearning an'anaviy elektron darsdan tashqari o'quv dasturlariga kirish uchun elektron texnologiyalardan foydalangan holda o'rganishdir. Ko'pgina hollarda, bu butunlay onlayn rejimida o'tkaziladigan kurs, dastur yoki darajaga tegishli.

Internetda Internet orqali uzatiladigan, masofaviy ta'limdan tortib, kompyuterlashtirilgan elektron o'qitish, Internet orqali o'qitish, Internet orqali o'qitish va boshqalargacha bo'lgan ta'limni tavsiflash uchun ko'plab atamalar mavjud. Biz elektron ta'limni Internet orqali, professor o'qitadigan sinfdan tashqari boshqa joyga etkaziladigan kurslar deb ta'riflaymiz. Bu DVD yoki CD-ROM, video tasma yoki televizion kanal orqali olib boriladigan kurs emas. O'zaro aloqada bo'lib, siz o'qituvchilaringiz, professorlaringiz yoki sinfingizdagi boshqa talabalar bilan ham muloqot qilishingiz mumkin. Ba'zan u jonli ravishda etkaziladi, u erda siz "elektron" tarzda qo'lingizni ko'tarishingiz va real vaqtda o'zaro aloqa qilishingiz mumkin, ba'zida esa oldindan tayyorlangan ma'ruza.

Moodle - bu o'quvchilarga, ma'murlarga va o'quvchilarga shaxsiy o'quv muhitini yaratish uchun yagona mustahkam, xavfsiz va integratsiyalashgan tizim bilan ta'minlash uchun mo'ljallangan o'quv platformasi. Siz dasturiy ta'minotni o'zingizning veb-serveringizga yuklab olishingiz yoki Moodle Hamkorlaridan biriga sizga yordam berishini so'rashingiz mumkin. Moodle loyihasi tomonidan qurilgan, Moodle HQ tomonidan boshqariladi va muvofiqlashtiriladi, uni dunyo bo'ylab 80 dan ortiq Moodle Partner servis kompaniyalari tarmog'i qo'llab-quvvatlaydi.

Umumjahon uchun o'rganish uchun qurilganButun dunyo bo'ylab isbotlangan va ishonchliMoodle global miqyosda o'n minglab o'quv muhitiga ega bo'lib, Shell, London Iqtisodiyot maktabi, Nyu-York shtat universiteti, Microsoft va Ochiq universitet singari katta va kichik muassasalar va tashkilotlar tomonidan ishoniladi. Moodle-ning dunyo miqyosida akademik va korxonaviy miqyosda 90 milliondan ortiq foydalanuvchisi uni dunyodagi eng ko'p ishlatiladigan o'quv platformasiga aylantiradi. O'qitish va o'qishni qo'llab-quvvatlash uchun yaratilgan. Ijtimoiy qurilish pedagogikasi tomonidan olib borilgan 10 yildan ortiq rivojlanish davrida Moodle o'quv jarayoniga ham, o'qishga ham imkoniyat yaratadigan o'quvchilarga mo'ljallangan vositalar va hamkorlikdagi o'quv muhitini taqdim etadi.

5. Samarali dizayn.

Respublika oliy ta'lim muassasalarida o‘quv jarayoni uzluksizligini ta'minlash hamda talabalarning bilim olish faoliyatini masofadan turib metodik qo‘llab-quvvatlash maqsadida 2020 yil 1 apreldan masofaviy ta'lim platformalari ishga tushirildi. Bunday platformalar, avvalombor, talabalarga mutlaqo yangi formatdagi, ya'ni virtual muhitda o‘quv jarayonini tashkil etish imkoniyatini berdi.

Buning uchun birinchi navbatda ta'lim yo‘nalishlari va mutaxassisliklar o‘quv rejalari asosida joriy semestrdagi fanlarning dasturlari bo‘yicha o‘quv resurslarini yaratishga e'tibor qaratildi, oliy ta'limda o‘qitilayotgan 6102 ta fandan masofaviy ta'lim resurslari yaratildi va har bir oliy ta'lim muassasasining masofaviy o‘qitish platformalariga joylashtirildi.

Ikkinchidan, barcha oliy ta'lim muassasalarining masofaviy o‘qitish platformalari vazirlikning https://dist.edu.uz/ yagona portaliga birlashtirildi. Bu esa oliy ta'lim muassasalarida masofaviy ta'lim sifatini ta'minlash jarayonlari monitoringini olib borish, o‘quv resurslardan hamkorlikda foydalanish imkoniyatini berdi.

Uchinchidan, ta'lim yo‘nalishlari o‘quv rejasidagi barcha uchun umumiy bo‘lgan fanlardan videoma'ruzalar joylashtirib borildi, buning uchun telegramm ijtimoiy tarmog‘ida @eduuz_online kanali ochildi va unga o‘qituvchilar tomonidan yaratilgan videoma'ruzalar joylashtirildi.

To‘rtinchidan, barcha talabalar uchun ochiq ta'lim resurslarini yaratish maqsadida TAS-IX tamog‘ida https://tube.edu.uz videoportali ishga tushirildi. Hozirgi kunga qadar ushbu videoportalga 400 dan ortiq videodars joylashtirildi.

Shuningdek, talabalarning kitobxonlik madaniyatini yuksaltirish maqsadida vazirlik portali tarkibida audiokitoblar elektron kutubxonasi https://audiobook.edu.uz tashkil etildi, unga zamonaviy va klassik adabiyotlar joylashtirilib borilmoqda.

Bundan tashqari, O‘zbekiston Milliy teleradiokompaniyasi bilan hamkorlikda 3 ta, shuningdek, Farg‘ona, Surxondaryo va Samarqand viloyatlari telekanallari orqali fanlar bo‘yicha teledarslar o‘tkazish tizimli yo‘lga qo‘yildi. Jumladan, “Mening yurtim” (MY5) telekanalida Psixologiya va Ingliz tili fanlaridan, «UzReport» telekanalida akademik litsey o‘quvchilari uchun matematika, ingliz tili, fizika, informatika, rus tili, geografiya, oila psixologiyasi, matematika ingliz tilida SAT fanlaridan, pedagogika ta'lim sohasining barcha bakalavriat ta'lim yo‘nalishlari fanlaridan ZO'R TV telekanali hamkorligida teledarslar yo‘lga qo‘yildi.

Yuqorida qayd etilgan ishlar talabalarning masofadan turib ta'lim olish imkoniyatini berdi. Buning uchun oliy ta'lim muassasalarida professor-o‘qituvchilar tomonidan tegishli o‘quv resurslari yaratildi va ular o‘zlarining fanlari bo‘yicha avvaldan tayyorlab yurgan barcha o‘quv materiallarini platformaga joylashtirib borаidilar. Virtual muhitda ishlashni yaxshilash uchun “Masofaviy ta'limni tashkil etish texnologiyalari” kurslari yo‘lga qo‘yildi.

Oliy ta'lim muassasalari 85 ta zamonaviy server qurilmalari bilan ta'minlandi, Internet tezligini oshirish bo‘yicha amaliy choralar ko‘rildi.

Coursera tashkiloti (AQSh) bilan homkorlikda Coursera platformasidagi jahonning yetakchi oliy ta'lim muassasalari va tashkilotlarining 430 ta yo‘nalishlar bo‘yicha 3 800 turdagi o‘quv kurslaridan oliy ta'lim tizimidagi professor-o‘qituvchilar va talabalar uchun bepul ta'lim olish imkoniyati yaratildi. Hozirgi kunda 2000 dan ortiq professor-o‘qituvchilar va talabalar ro‘yxatdan o‘tib o‘quv kurslarida onlayn ta'lim olishmoqda. Shu bilan birga, har bir oily ta’lim muassasasi, jami 195 ta zamonaviy serverlar, 9100 ta computer qurilmalari hamda markazlashgan ma’lumotlar markazi (Data-sentr) bilan jihozlandi. 9 ta oliy ta’lim muassasalarida videostudiyalar hamda 12 ta “Smart class” xonalari tashkil etildi. 21 tа oily ta’lim muassasalarida«E-MINBAR» qurilmalari o’rnatildi.

Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi bilan hamkorlikda respublikadagi aloqa operatorlari tomonidan oliy ta'lim muassasalarining masofaviy ta'lim platformalari va axborot tizimlariga kirishda bepul va boshqa ta'lim resurslaridan foydalanish uchun alohida imtiyozli trafiklarni taqdim etish choralari ko‘rilmoqda. Jumladan, “UZTELECOM” milliy operatori jismoniy va yuridik shaxslar uchun “TA'LIM” tarif rejasini, shuningdek, maxsus internet-paketlar guruhini taqdim etdi. “MOBIUZ” mobil aloqa operatori tomonidan “TALABA+” imtiyozli tarif rejasi ishga turildi hamda ushbu tarif rejasida OTMlarning masofaviy ta'lim resurslaridan foydalanish mutlaqo bepul qilindi.

Bugungi kunda ushbu ro‘yxat asosida “UZTELECOM” milliy operatori tomonidan “TA'LIM” tarif rejasi orqali masofaviy ta'lim platformalaridan mutlaqo bepul foydalanish imkoniyati yaratildi.

Yangi o‘quv yilidan boshlab masofaviy ta'lim platformalaridan foydalanish samaradorligini oshirish maqsadida barcha oliy ta'lim muassasalaridagi Internet tezligi 50мбит/секунддан

1 Gbit/sekund gacha oshirildi. Jumladan, “O‘zbektelekom” AK tomonidan “MINVUZ” tarif rejalari seriyasiga o‘zgartirishlar kiritilib, amaldagi tarif rejalarining 1 Mbit/s Internet tezligiga to‘g‘ri keladigan narxni 61 500 so‘mdan 7 500 so‘mgacha, ya'ni

8,2 barobarga kamaytirildi. Internet tezligi 7 dan 9 barobargacha, “Tas-IX” va “UZ-IX” tarmoqlariga ulanish tezligi esa 10 dan

25 barobargacha oshirildi.

Shu bilan birga, bitiruvchi kurs talabalarining o‘quv jarayoni poyoniga yetish arafasida bo‘lgani uchun ularga o‘z vaqtida bitirishlari uchun tegishli sharoitlar yaratib berildi, onlayn himoyalar o‘tkazildi. Bitiruvchilarga diplomlarini onlayn olish imkoniyati ishlab chiqildi, mamlakatimizda birinchi bor QR kodli diplomlar berildi.

Bundan tashqari, aprel oyidan boshlab oliy ta'lim muassasalarida rejalashtirilgan barcha ilmiy konferensiyalar, seminarlar onlayn formatda o‘tkazilishi yo‘lga qo‘yildi. Ayniqsa, fan olimpiadalari bu yil onlayn formatda amalga oshirildi. Bundan tashqari, talabalar o’rtasida Respublika fan va olimlar nomidagi nufuzli xalqaro onlayn tanlovlar o’tkazish tizimli yo’lga qo’yiladi.

Rivojlangan davlatlarda ham dastlab masofaviy ta'lim asosan laboratoriya ishlari, amaliy mashg‘ulotlar kam bo’lgan ta'lim yo‘nalishlarida amalga oshirildi.

Masofaviy ta'lim sifatini ta'minlash uchun, ham oliy ta'lim muassasalari, ham professor-o‘qituvchilar, ham talabalar hamda aloqa kanallari birdek tayyor bo‘lishlari lozim. Lekin avvaldan ta'lim sohasiga masofaviy o‘qitish elementlarini kiritib borishga yo‘naltirilgan maqsadli faoliyat pandemiya tufayli ushbu ishlarni tezlashtirishni taqozo etdi. Muhimi, yo‘nalish to‘g‘ri belgilangani, ta'lim muassasalarida xato qilishdan qo‘rqmaslik ma'lum darajada yangi formatdagi o‘quv jarayonini boshlashni ta'minladi.

Bugungi kunda oliy ta'lim muassasalarida yangi o‘quv yilidan kredit-modul tizimini joriy etishdi. Xo‘sh, bu tizim nima beradi? Avvalambor, yangi tizim talabalarni ko‘proq mustaqil ta'lim olishlarini talab etadi. Mustaqil ta'lim faqatgina darslik yoki o‘quv qo‘llanmadan foydalanib tayyorlanishni emas, balki ko‘plab axborot manbalaridan foydalanishni taqozo etadi.

Bugungi kunda ta'lim paradigmasi o‘zgarmoqda, yetakchi xorijiy universitetlar ham, variativ (gibrid shakl) ta'lim traektoriyalarini, masofaviy kurslarni, o‘qitish texnologiyalarini tobora keng joriy etishmoqda.

10-Mavzu. Masofaviy ta’limning zamonaviy platformalari

1. iSpring Learn.

Uzluksiz ta’lim tizimida elektron axborot ta’lim resurslarini (EATR) yaratish hozirgi vaqtda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Dasturiy ta’minotlar tahlilini bayon etishdan oldin, EAT resurslariga nimalar kirishini ko‘rsatib o‘taylik. EAT resurslariga fan bo‘yicha yaratilgan elektron darslik, o‘quv qo‘llanma, metodik ko‘rsatmalar, multimediyali vositalar, ma’lumotnomalar va lug‘atlar, gipermatnlar, elektron testlar va topshiriqlar hamda shunga o‘xshash talabaning mustaqil bilim olishini ta’minlovchi, o‘rganishga qiziqish uyg‘otuvchi resurslar kiradi[Fanning o‘quv–metodik majmuasi/ O‘zbekiston Respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, 2009-yil]. Yuqorida keltirilgan resurslarga qo‘shimcha sifatida pedagogik dasturiy vositalar, video va audio ma’ruzalar, virtual laboratoriya stendlari, intreaktiv plakatlarni kiritish mumkin. EAT resurslarini yaratishda keng ishlatilib kelinayotgan dasturiy ta’minotlardan biri Ispring dasturi hisoblanadi [http://www.ispringsolutions.com]. Odatda, taqdimotni o‘tkazishga tayyorlanish jarayonida aksariyat hollarda Microsoft PowerPoint dasturiy ta’minotidan foydalaniladi. Ammo bunday taqdimotlar faqat mazkur mahsulot formatidagina bo‘lishi mumkin (ppt, pptx). Hozirgi vaqtda internet texnologiyalarining rivojlanishi va o‘z navbatida, masofali ta’lim turining paydo bo‘lishi natijasida taqdimot fayllarini internet brauzerining o‘zida onlayn ravishda to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rish uchun flash (swf) formatida yoki HTML 5 texnologiyasi asosida yaratilgan fayl bo‘lishi kerak. Hozirga kelib, PowerPoint dasturida tayyorlangan taqdimotdan flash-rolik shakllantirish imkoniyatini beruvchi dasturlar yaratilgan. Mahsulot iSpring deb nomlanadi va iSpring Free, iSpring PRO va iSpring Presenter kabi variantlarga ega [http://www.ispringsolutions.com]. Mustaqil ekspertlarning fikriga ko‘ra, bugungi kunda mazkur mahsulot tezligi, bir formatdan boshqa formatga konvertatsiyalash sifati va optsiyalar soniga ko‘ra eng yaxshilaridan biri hisoblanadi. iSpring nafaqat flash-taqdimotlarni yaratishga, balki ta’lim jarayonida qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan roliklar tayyorlashda, xususan, ularga turli shakldagi so‘rovlar, elektron testlarni ham kiritgan holda o‘zaro interaktiv bog‘lanish imkoniyatini ham beradi. iSpring quyidagi imkoniyatlari mavjud:

• tаqdimot fayllarini bir necha (exe, swf, html) formatlarda konvertatsiyalash imkoniyati;

• taqdimot kontentiga tashqi resurslarni (audio, video yoki flash fayllarni) kiritish imkoniyati;

• taqdimot kontentini muhofaza qilish: parol yordamida ko‘ra olish, taqdimotga «himoya belgi»si qo‘yish, taqdimotni faqat ruxsat etilgan domenlardagina «aylantirilishi»;

• video qo‘shish va uni animatsiyalar bilan sinxronlashtirish;

• elektron test(nazorat)larini yaratish va natijalarini elektron pochtaga yoki masofaviy o‘qitish tizimiga (LMS) uzatib berish imkoniyatini beradigan interaktiv matnlar yaratish uchun vosita o‘rnatilgan (Quiz tugmachasi);

• masofaviy o‘qitish tizimida foydalanish uchun SCORM/AICC — mos keluvchi kurslarini yaratish;

• taqdimot dastur darajasida aylantirish uchun ActionScript API;

• videotasvirni yozish va uni taqdimot bilan sinxronlashtirish;

• YouTube’ga joylashtirilgan roliklarni taqdimot tarkibiga kiritish imkoniyati.

EAT resurslari ichida kiruvchi elektron nazorat turlarini yaratish uchun iSpring QuizMaker dasturini keltirish mumkin. iSpring QuizMaker quyidagi asosiy imkoniyatlari mavjud:

• tаrmoqlangan testlar yaratish imkoniyati (adaptatsiyalashtirilgan testlarni yaratish) imkoniyati;

• ikki, uch, to‘rt yoki besh javobli yopiq test topshiriqlari, ulardan biri to‘g‘ri, ikkitasi haqiqatga yaqinroq turidagi topshriqlari;

• bir necha to‘g‘ri javobli yopiq test topshiriqlari;

• ochiq test topshiriqlari;

• o‘xshashlikni aniqlashga yo‘naltirilgan topshiriqlar;

• to‘g‘ri ketma-ketlikni aniqlashga mo‘ljallangan topshiriqlarni yaratish imkoniyati.

2. WebTutor.

WebTutor foydalanuvchilarining ko'pchiligi - ko'p sonli xodimlari va taqsimlangan filiallar tarmog'i bo'lgan yirik kompaniyalar. Masalan, Websoft mijozlariga Rosgosstrax, Danone, M.Video, Lukoyl, Svyaznoy, Garant kiradi.

WebTutor platformasi modullardan iborat. Siz kompaniyaning serveriga faqat ish uchun zarur bo'lgan vositalarni tanlashingiz va o'rnatishingiz mumkin.

WebTutor platformasining xususiyatlari:

· Foydalanuvchilarni guruhlarga bo'lish bo'lim yoki filial bo'yicha.

· HR tizimlari bilan integratsiya: 1C, Boss-Kadrovik, Axapta, Navision, SAP HR, Oracle EBS.

· Xodimlarni avtomatik sertifikatlash elektron testlardan foydalanish.

· Amalga oshirish va yozib olish veb -seminarlar.

· O'rganish uchun motivatsiya o'yinlash: Tugatilgan kurslar uchun ballar va nishonlar.

· Hisobotlarni shakllantirish va ta'lim natijalarini tahlil qilish.

· Ommabop elektron ta'lim formatlarini qo'llab -quvvatlash

· Ma'lumot almashish suhbat xonalari, forumlar va bloglar orqali xodimlar va o'qituvchilar o'rtasida.

Kamchiliklari: murakkab tizim interfeysi. To'liq vaqtli biznes-murabbiy LMSni boshqarolmaydi. Buning uchun alohida IT mutaxassisi yollanishi kerak.

Yana bir kamchilik-bu amalga oshirish muddati, 3-4 oy davom etadi va batafsil texnik topshiriqni talab qiladi.

O'quv portalining standart dizayni noqulay ko'rinadi. Agar xohlasangiz, uni o'zgartirish mumkin, lekin WebSoft buning uchun qo'shimcha haq talab qiladi.

3. Mirapolis LMS.

Mirapolis LMS 2002 yildan beri Rossiyaning IT -bozorida ishlaydigan Mirapolis tomonidan ishlab chiqilgan. Mirapolis kadrlar jarayonlarini kompleks avtomatlashtirish tizimlarini joriy etishga ixtisoslashgan.

Mirapolis mijozlari orasida ko'pincha xodimlari ko'p bo'lgan yirik kompaniyalar bor: Gazprom, Sberbank, Rosatom, Rossiya temir yo'llari, Mail.ru.

Kompaniyada tayyor "qutiga solingan" yechim yo'q, uni faqat serverga o'rnatish kerak. Har bir tizim ishlab chiqilgan va moslashtirilgan. Shuning uchun, avval siz kerakli vositalarni tanlashingiz va Mirapolis muhandislari uchun amalga oshirish uchun batafsil texnik topshiriqni tuzishingiz kerak bo'ladi.

Mirapolis LMS xususiyatlari:

· Cheksiz bilimlar bazasi... Siz istalgan miqdordagi o'quv materiallarini qo'shishingiz mumkin: matnli hujjatlar, prezentatsiyalar va videolar.

· Rivojlanish dasturlari... Siz o'quv materiallarini bitta dasturga kiritishingiz va xodimlarga topshirish uchun topshirishingiz mumkin. Masalan, elektron kurs, biznes-trener bilan webinar yozuvi va elektron test kompaniyaning mahsulotlari uchun dasturga kiritilishi mumkin.

· Avtomatik attestatsiya... Siz onlayn muharrirda test yaratishingiz yoki QTI fayllaridan tayyor savollarni import qilishingiz mumkin.

· Mirapolis virtual xonasi - veb -seminarlar o'tkazish va yozib olish uchun maxsus xizmat.

· Hisobot berish tizimi... Platforma 120 ta hisobot shablonini taqdim etadi. Tizim ma'muri kompaniyaning har bir xodimi va bo'limining tayyorgarlik darajasini sinchiklab tekshirishi mumkin.

O'rganishning 4 turini qo'llab -quvvatlash: kunduzgi va yarim vaqtda, masofali va aralash.

Aloqa platformalari: jamoalar, forumlar, bloglar.

HR tizimlari bilan integratsiya: SAP, Oracle, 1C.

Elektron ta'lim formatlarini qo'llab -quvvatlash: SCORM 1.2, SCORM 2004, AICC va Tin Can.

Mirapolis LMS - bu inson kapitalini boshqarish va kadrlarni avtomatlashtirish tizimining katta qismi Mirapolis HCM. Bu xodimlarni tanlash, moslashtirish, o'qitish va sinovdan o'tkazishni avtomatlashtirishga yordam beradi.

Kamchiliklari: o'quv materiallarini ishlab chiqishning zaif vositasi. Bu orqali siz o'z bilimingizni sinab ko'rish uchun test o'tkazishingiz mumkin, lekin siz elektron kurs yoki video ma'ruza yarata olmaysiz.

Yana bir kamchilik-masofadan o'qishni boshlash vaqti, bu 3-4 oyni tashkil qiladi. Shu bilan birga, siz o'quv portalini boshqarish uchun alohida tizim ma'murini yollashingiz kerak bo'ladi. Mirapolisda ham oflayn rejimda o'rganish uchun mobil ilova yo'q.

4. Teachbase.

Teachbase Moskvadagi yosh "Internet maktabi" kompaniyasi tomonidan ishlab chiqilgan. Platforma - bulutli yechim, uni kompaniyaning serveriga o'rnatish shart emas. Ishni boshlash uchun Internet -portalda ro'yxatdan o'tish kifoya.

Tizimda barcha asosiy funktsiyalar mavjud: siz elektron testlar va kurslar yaratishingiz, ularni xodimlarga topshirishingiz va hisobotlar yordamida ularning borishini kuzatishingiz mumkin.

Teachbase -dan Sogaz, RusHydro, Invitro, Puma, Kimberly Klark, Kinomax, Alfa Capital foydalanadi.

O'quv bazasining xususiyatlari:

Kurslar va testlar uchun onlayn muharriri... Siz bir xil turdagi PowerPoint taqdimotlarini yaratishingiz, ularga Word va PDF hujjatlari, audio fayllar va videolarni biriktirishingiz mumkin.

O'quv materiallarini kutubxonaga qo'shish ppt, pdf, video, MS Office formatida. Ma'lumotlar bazasi chegarasi bor - 2 dan 500 Gb gacha. Bo'sh joy miqdori tanlangan tarifga bog'liq. LMS Tin Can va SCORM standartlarini qo'llab -quvvatlamaydi.

Webinar platformasi... Onlayn translyatsiya paytida siz ish stolingizni ko'rsatishingiz, taqdimot ko'rsatishingiz, doskaga yozishingiz, ochiq yoki shaxsiy suhbatda suhbat qilishingiz mumkin. Barcha veb -seminarlar qayd etiladi.

Hisobotlarning to'rt turi: qaysi foydalanuvchilar kurslarga qatnaydilar va qanchalik tez -tez, darsga sarflangan vaqtni taqqoslash, to'plangan ballar haqidagi ma'lumotlar.

LMSni ijaraga olish narxi talabalar soniga, ma'lumot bazasidagi xotira hajmiga va obuna davriga bog'liq. Misol uchun, 30 ta foydalanuvchi uchun "Trener" tarifi oyiga 2900 rublni tashkil qiladi.

Kamchiliklari: vaqti -vaqti bilan tizimda uzilishlar paydo bo'ladi. Masalan, shaxsiy papkalar avtomatik ravishda hammaga o'tkaziladi, ba'zida foydalanuvchilar uchun yangi guruh yaratish mumkin emas - tizim "osib qo'yiladi".

LMS mobil ilovasi yo'q, shuning uchun xodimlar elektron kurslarni telefon yoki planshetdan oflayn rejimda o'qiy olmaydi.

Siz Teachbaseda onlayn kurslarni yaratolmaysiz yoki yuklab olmaysiz. Bundan tashqari, LMSda gamifikatsiya yo'q. O'rganish printsipi elektron ta'limning asosiy qonunlarini buzadigan ibtidoiy siqilishgacha kamayadi.

LMSda har bir filial va bo'linma uchun guruh hisobotlari yo'q. Masalan, o'tgan hafta Vladivostokdan qancha sotuvchi testdan o'tganini va qaysi savolda ular ko'pincha xato qilganini aniqlash kerak. Teachbase -da bunday hisobotni yaratish ishlamaydi.

5. Moodle.

Avstraliyalik dasturchilarning rivojlanishi dunyodagi masofaviy o'qitish uchun eng mashhur va keng qo'llaniladigan platformaga aylandi. 18 milliondan ortiq odam ushbu LMSdan foydalanadi: tijorat kompaniyalari, universitetlar, maktablar, biznes -murabbiylar va repetitorlar. Bu tayyor quti yechimi, mutlaqo bepul va uni Internetda erkin yuklab olish mumkin.

Moodle-bu ochiq kodli tizim, ya'ni dasturchilar o'z qo'shimchalari va foydali kengaytmalarini yaratishi mumkin.

LMS serverga o'rnatilgan. Bu jarayon qisman avtomatlashtirilgan. O'rnatish ustasi server diagnostikasidan tortib ma'lumotlar bazasi tuzilmasigacha bo'lgan ko'p ishlarni bajaradi. Shunga qaramay, tizimni sozlashni tajribali veb -ustaga ishonib topshirish yaxshiroqdir.

Platformaning xususiyatlari:

· Barcha kontent bir joyda... LMSda siz elektron kurslar, testlar, kitoblar, matnli hujjatlar, video ma'ruzalarni yuklashingiz mumkin.

· Jamoaviy ish... SDO talabalar bilan faol ishlashga qaratilgan. Buning uchun bir qancha vositalar ishlab chiqilgan: bloglar, forumlar, lug'atlar, seminarlar, umumiy va shaxsiy suhbatlar.

· qayta aloqa... Forumda siz munozaralar qilishingiz va xabarlar almashishingiz mumkin.

· Ta'lim sifatini nazorat qilish... LMS har bir foydalanuvchining portfelini saqlaydi. Bu o'qituvchilarning barcha baholari va sharhlari yozilgan kundalikka o'xshaydi. Tizim orqali siz o'quvchilar portalga qanchalik tez -tez tashrif buyurishlarini, mashg'ulotlarga qancha vaqt ajratishlarini ko'rishingiz mumkin.

· Elektron testlar va so'rovnomalar yaratish vositasi.

· Webinar platformasi.

Kamchiliklari: murakkab interfeys. Dasturlashdan yiroq bo'lgan biznes -murabbiy yoki o'qituvchi LMSni boshqarolmaydi.

Foydalanuvchilarni bo'limlar, bo'limlar va filiallar bo'yicha guruhlarga bo'lish mumkin emas. Talabalar guruhini yaratish faqat kurs davomida mumkin.

Tizim har bir kurs uchun hisobot tayyorlaydi: "Dasturlash texnologiyalari kursi uchun Xusan Ikromov 80 ball to'pladi." Shu bilan birga, LMS umumiy statistikani ko'rsatmaydi. Masalan, endi bir yil ichida Xusan Ikromovning borishini tekshirish mumkin bo'lmaydi.

Shunday bo'lsada, bepul masofaviy o'qitish platformalari orasida Moodle favoritlardan biri hisoblanadi. Imkoniyatlarga ko'ra, tizim tijorat dasturlaridan kam emas.

Xulosa qilib shuni ta'kidlash kerakki, masofadan o'qitishni tashkil qilish uchun tanlangan har qanday platforma o'zining afzalliklari va kamchiliklariga ega bo'ladi. Platformadan foydalanish qulayligi uning sizning ehtiyojlaringizga moslashish darajasiga va tizimning mavjud barcha imkoniyatlari va funktsiyalaridan foydalanish qobiliyatiga bog'liq.

Masofaviy ta'lim-bu akkreditatsiyalanmagan malaka oshirish kurslaridan akkreditatsiyalangan dasturlargacha bo'lgan keng ko'lamli o'quv dasturlari va kurslarini ifodalash uchun ishlatiladigan atama. Oliy ma'lumot, bu talabalarning o'qituvchilari va talabalari bilan yaqin aloqada bo'lish imkoniyatini tushunadi, chunki bu kunduzgi o'qish paytida sodir bo'ladi. Samarali muloqotni ta'minlash uchun masofaviy o'qitish interaktiv kompyuter dasturlari, Internet, elektron pochta, telefon, faks va oddiy pochta kabi bir qator vositalardan foydalanadi.

1.2. AMALIY

MASHG’ULOTLARNI BAJARISH BO’YICHA

USLUBIY KO’RSATMA

1-amaliy ish:

Axborot tizimi axborotni qayta ishlashning axborot-kompyuter tizimini o‘zida ifodalaydi. Axborot tizimi – o‘z tarkibida kompyuterlar, kompyuter tarmoqlari, axborot va dasturiy ta'minot hamda odamlarning birgalikdagi faoliyat yuritish jarayonini aks ettirib, u iste'molchi uchun axborot ishlab chiqarishni o‘z zimmasiga oladi.

Axborot tizimlarining asosiy vazifasi hodisa va jarayonlar kechishini boshqarish imkoniyatlarini yaratishdan iborat. Shuningdek, axborotlarga asoslangan, maqsadi oldindan belgilangan va shu maqsadga erishish dasturi ishlab chiqarilgan boshqariluvchi jarayonga maqsadli ta'sir ko‘rsatadi.

Ta'lim – tarbiyada axborot tizimlarining asosiy vazifalari – bu o‘rganilayotgan ob'ektga tegishli barcha axborot resurslarini eng maqbul boshqarish usullari yordamida iste'molchiga kerakli bo‘lgan axborotlarni ishlab chiqish va ulardan ta'lim ob'ektni boshqarishda foydalanish uchun axborotli va texnikaviy ta'minot muhitini yaratishdir.

Axborotlarni avloddan – avlodga uzatishning ahamiyati ta'lim – tarbiya ishining ahamiyati bilan hamohangdir.59

Axborot texnologiyalari (AT) – bu tizim masalalar yechimini topish maqsadida axborotlarni yig‘ish, qayta yig‘ish, qayta tiklash, saqlash, ifodalash, tizimlash, uzatish va uni iste'molchiga foydalanishga qulay holga keltirish jarayonini kompyuter va telekommunikatsiya vositalari yordamida amalga oshiriladigan, tartibga solingan amaliy dasturlar majmuasidir.

Axborot texnologiyalari – jarayonlarni boshqarishdagi asosiy manba bo‘lib hisoblanadi. Tayyorlangan ma'lumotlarni tizimga ajratish va qayta ishlash hamda kerakli maqsadlar bo‘yicha qayta ishlangan ma'lumotlarni uzatishni o‘z ichiga oladi.

Axborotlashtirish faqatgina fan va texnika yutug‘i bo‘lmasdan, balki ular ta'lim, tarbiya, san'at, tibbiyot, iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi, sanoat va shu kabi sohalarning rivojlanishida ham doimo muhim omil bo‘la oladi.

Zamonaviy hisoblash texnikasi va aloqa vositalari asosida axborotlarni to‘plash, saqlash va kerakli manbalarga uzatishning zamonaviy usullari, ya'ni kompyuterlashtirilgan usullarigacha rivojlanib boraveradi.

Axborot texnologiyalarining paydo bo‘lishi, bu sohadagi ishlarni jonlantirib yubordi, ya'ni endigi hayot nafaqat axborotlar, axborot texnologiyalari, balki axborot tizimlarini yaratishni taqozo etib qoladi va ulardan bilim bazalari, vazifalar, mantiqiy xulosalarni yechuvchi mashina kabi xizmat tizimlarini ham o‘z ichiga olishini talab qilmoqda. Bu talablarni hal qilish esa ijtimoiy islohotlarga bog‘liqdir.

2-amaliy ish: Ilmiy ishlanmani nashrga tayyorlash

Ilmiy materiallarni nashrga tayyorlash. Ilmiy materiallarni nashr qilish — ilmiy xodim, ilmiy muassasa yoki korxona jamoasi bajaradigan ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari natijalariga mualliflik xuquqini oshkora ximoya qilish shakllaridan biri.

Ilmiy materiallarni nashr qilish yoki oshkora yoki yopiq, tarzda amalga oshirilishi mumkin. Ochiq, matbuotda muayyan talablarga zid bo’lmagan ishlar e’lon qilinadi.

Ilmiy materiallar quyidagi ko’rinishda e’lon qilinishi mumkin:

· monografiya;

· jurnaldagi maqola;

· OUYU, ITI asarlari to’plamidagi, xalqaro, soxa va boshqa xil konferentsiyalar to’plamidagi maqola; rasmiy kengash va konferentsiyalarning dokladlari tezisi;

· referativ jurnallardagi maqola;

· davlat qaydnomasiga ega ITI bo’yicha xisobotlar;

· kashfiyot va ochilgan yangilikka patentlar;

· respublika ilmiy-texnikaviy kutubxonalarda deponentlangan ishlar;

· gazetadagi maqolalar.

· Ilmiy materiallarni nashrga tayyorlash o’z ichiga quyidagi bosqichlarni oladi:

· ilmiy materialni nashr qiluvchi nashirga qo’ygan talablarni o’rganish;

· tanlangan ilmiy ish bo’limi mazmunini yozma bayon qilish;

· sof patentlikka ko’ra maqola mazmunini tekshirish;

· ochiq matbuotda e’lon qilish uchun maqolani ekspertizadan o’tkazish, kashf etish, yangilik yaratish unsurlarini yo’qligi; maqolani ichki va tashqi taqrizga berish;

· maqolani nashirga topshirish.

Ilmiy materiallarni rasmiylashtirish talabi material turiga bog’lik va u quyidagilarni o’z ichiga oladi:

· nomi va uning hajmiga bo’lgan talab;

· chap, o’ng tomondan, yuqori quyidan qoldiriladigan ochiq joy hajmi;

· saxifalarga tartib raqamlarini qo’yish;

· rasmiylashtirish muxarriri;

· jadval va rasmlarni berilishiga talablar; bosish shrifti va intervali;

· bayon etilish tili;

· boshqa tildagi annotatsiyalarga bo’lgan talab.

Nashr etilayotgan ilmiy material kirish qismidan, amalda bayon etilayotgan ilmiy material mazmuni va bayon kilinayotgan mavzu bo’yicha xulosadan iborat bo’lishi kerak. Agar muallif ma’lum ilmiy ishlarni xavola qilsa yoki ulardan foydalansa ular adabiyotlar ro’yxatida ko’rsatilishi kerak.

Muallif patent sofligiga ilmiy maqola mustakil tekshiruvini amalga oshirishi, buni maqolani nashrga tayyorlash jarayonida bajarish kerak. Patent sofligiga ko’ra tekshiruv o’z ichiga prototiplar va analoglarni topish, farqli tomonlarni belgilashni oladi. Xar bir nashrga ekspertiza dalolatnomasi tuziladi. Buni mazkur ish bajarilgan tashkilot tuzadi, ochiq matbuotda e’lon qilish imkonini va mazmuni bo’yicha tegishli xulosa beradi.

E’lon qilishga taqdim etilayotgan ilmiy materialga ayrim xollarda taqriz talab qilinadi. Taqriz ichki yoki tashqi bo’lishi mumkin. Ichki taqriz ish bajarilgan tashkilot mutaxassi tomonidan beriladi. Tashqi taqriz esa boshqa tashkilot mutaxassi tomonidan yoziladi.

Shuni ta’kidlash joizki, ishlab chiqarish bosqichida bo’lgan ilmiy tadqiqot ishlarining materiallari, agar tugallanmagan va muayyan aniq xulosalar yoki yakunga yetmagan bo’lsa e’lon etish uchun tavsiya qilinmaydi.

Ilmiy materiallarni nashr qilish — ilmiy xodim, ilmiy muassasa yoxud korxona jamoasi bajargan ilmiy tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlari natijasiga mualliflik xuquqini oshkora ximoya qilish shakllaridan biri. Muallif (yoki mualliflar) ilmiy tadqiqotlarni ularni e’lon qilishga tayyorlash bosqichida patent sofligiga mustaqil tekshirishni amalga oshirishlari shart.

3-amaliy ish: Ilmiy-tadqiqot natijalarini AKT vositalari yordamida tayyorlash va taqdim etish

Axborot texnologiyalari - ma'lumot bilan ishlash uchun maxsus usullar, dasturiy ta'minot va apparat (kino, audio va video asboblar, kompyuterlar) dan foydalanadigan pedagogik texnologiya.

Axborot va kompyuter texnologiyalari - bu talaba-markazdir ta'lim texnologiyalari. Natijada, ular ta'limga ajratilgan va individual yondashuv printsiplarini amalga oshirishga hissa qo'shadilar.

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) - axborotni mustahkamlash, uni qayta ishlash va axborot almashish (uzatish, tarqatish, oshkor etish) bilan ta'minlaydigan texnologiyalar to'plamidir.

O'quv jarayonidagi axborot-kommunikatsiya texnologiyalari. "DOE o'quv jarayonida axborot-kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalanish (AKT)." Aloqa va axborot texnologiyalari haqida tushuncha

Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining vositalari deganda mikroprosessor, kompyuter texnologiyalari asosida ishlaydigan dasturiy ta'minot, dasturiy ta'minot, apparat-texnika vositalari va qurilmalar, shuningdek, ma'lumotlarni uzatish, axborot almashish, yig'ish, ishlab chiqarish, to'plash, saqlash va saqlash bo'yicha operatsiyalarni amalga oshiradigan zamonaviy vositalar va tizimlar tushuniladi. ma'lumotlarni qayta ishlash, uzatish va mahalliy va global kompyuter tarmoqlarining axborot resurslaridan foydalanish imkoniyati.

O'quv jarayonida eng ko'p qo'llaniladigan AKT vositalari quyidagilardan iborat:

1) kompyuter va multimedia projektori yordamida namoyish etilgan elektron darsliklar va qo'llanmalar;

2) elektron entsiklopediyalar va ma'lumotnomalar;

3) trenajyorlar va sinov dasturlari;

4) Internetning ta'lim resurslari;

5) rasmlar va rasmlar bilan DVD va CD disklari;

6) video va audio uskunalar;

7) ilmiy-tadqiqot va ishlab chiqish loyihalari;

8) interfaol doska.

Metodologlar AKT vositalarining bir nechta tasnifini ajratib ko'rsatishadi. Birinchi tasnifga muvofiq, ta'lim tizimida ishlatiladigan barcha AKT vositalarini ikki turga bo'lish mumkin: apparat (kompyuter, printer, skaner, kamera, videokamera, audio va video magnitafon) va dasturiy ta'minot (elektron darsliklar, simulyatorlar, sinov muhiti, ma'lumotlar). saytlar, Internet qidiruv tizimlari va boshqalar).

Hozirgi kunda yuz berayotgan AKT sohasidagi yutuqlar bizni kognitiv faoliyatni axborot bilan ta'minlashni qayta ko'rib chiqishga majbur qiladi. Shunday qilib, AKT vositalarining ikkinchi tasnifi ta'lim faoliyatida axborot texnologiyalaridan foydalanish imkoniyatlarini ko'rib chiqishga imkon beradi:

1) Internet Explorer, Mozilla Firefox kabi brauzerlar, Internetda ishlash uchun turli xil qidiruv tizimlari va dasturlaridan foydalangan holda Internetda adabiyotlarni qidirish (Yandex.ru, Rambler.ru, Mail.ru va boshqalar) va ishlash u bilan (abstraktatsiya, eslatma, izoh, tirnoq, onlayn taqdimot slaydlarini yaratish);

2) asosiy Microsoft Office dasturlari to'plamidan foydalangan holda matnlar bilan ishlash uchun: Microsoft Word sizga grafik dizayndagi matnlarni yaratish va tahrirlash imkonini beradi; Microsoft Power Point sizga materialni yanada rang-barang taqdim etish uchun taqdimot slaydlarini yaratishga imkon beradi; Microsoft Excel sizga jadvallarni va veb-sahifalarda hisob-kitoblarni amalga oshirish, ma'lumotlarni tahlil qilish va vizual ravishda ko'rsatish va ro'yxatlar bilan ishlash imkonini beradi; Microsoft Office Publisher sizga bukletlar, risolalar va boshqalarni yaratishga va o'zgartirishga imkon beradi.

3) tarjima dasturlari (PROMTXT) va elektron lug'atlar (AbbyLingvo7.0) yordamida matnlarni avtomatik tarjima qilish uchun;

4) ma'lumotlarni saqlash va saqlash uchun (CD-, DVD-disklar, Flash-disklar);

5) aloqa uchun (Internet, elektron pochta, Skype, Hangout va boshqalar);

6) grafika va ovozni qayta ishlash va takrorlash uchun (Microsoft Media Player, zplay pleyerlar, CorelDraw, PhotoShop rasmlarni ko'rishga mo'ljallangan dasturlar), diagrammalar, chizmalar va grafikalar yaratish uchun dasturlar (Visio va boshqalar).

Multimedia taqdimotlari deyarli barcha o'qituvchilar tomonidan keng qo'llaniladi. Ular o'qituvchilar uchun ham, talabalar uchun ham qulaydir. Asosiy kompyuter savodxonligi bilan siz o'quvchilarni muvaffaqiyatli natijalarga jalb qiladigan, qiziqtiradigan va yo'naltiradigan asl o'quv materiallarini yaratishingiz mumkin. Multimediya prezentatsiyalarining ta'lim potentsialidan IJ darslarida nutqni o'qitishni vizual qo'llab-quvvatlash uchun samarali foydalanish mumkin.

Multimedia taqdimotining afzalliklari quyidagilar:

- har xil matnli audio va video kombinatsiyasi;

- prezentatsiyadan interfaol, multimediya doskasi sifatida foydalanish imkoniyati, bu sizga yangi leksik, grammatik va hatto fonetik materialni aniqroq semantirishga imkon beradi, shuningdek nutq faoliyatining barcha turlarini o'qitishda qo'llab-quvvatlashni ta'minlaydi;

- shaxsiy slaydlarni tarqatma material sifatida ishlatish imkoniyati (tayanchlar, jadvallar, jadvallar, grafikalar, jadvallar);

Tarmoq manbalari axborot sub'ekti muhitini yaratish, odamlarni o'qitish va o'z-o'zini tarbiyalash, shaxsiy va kasbiy qiziqishlari va ehtiyojlarini qondirish uchun bebaho asosdir. Biroq, Internet resurslaridan foydalanish imkoniyati tilni tez va sifatli o'rganish kafolati emas. Talabalarning Internet-resurslar bilan jihozlangan uslubiy savodsiz ishi nafaqat o'rganilayotgan til mamlakatining madaniyati haqida yolg'on stereotiplar va umumlashmalarning, balki irqchilik va ksenofobiyaning ham shakllanishiga yordam beradi.

4-amaliy ish. Tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash

Grafik tasvir eksperiment natijalari haqida ko’rgazmali tasavvur beradi, tadqiq etilayotgan jarayon fizik mohiyatini yaxshiroq tushunishga imkon yaratadi, funksional bog’liqlik tavsifini aniqlaydi va unga nisbatan minimum yoki maksimum belgilaydi.

O’lchash (yoki kuzatish) natijalarini grafik tasvirlash uchun ko’pgina koordinatalar to’g’ri burchakli sistemasidan foydalaniladi. X o’q bo’ylab faktor qiymatlari x1, x2,..., xn, Y o’q bo’ylab esa unga mos jarayon chiqish parametri chiqish qiymatlari u1,...,u2,...,un (4.01- rasm) qo’yiladi.

Agar x1,u1; x2,u2,..., xn,un nuqtalar kesmalar bilan birlashtirilsa, bunda siniq egrii 1 hosil bo’ladi, u eksperiment ma’lumotlari bo’yicha uqƒ(x) funksiya o’zgarishini tavsiflaydi. Bu siniq egrini barcha eksperiment nuqtalari yaqinidan o’tuvchi bir tekisdagi egri approkslaydi.

Ba’zan 1...2 grafada nuqtalar egridan keskin uzoqlashadi. Bu holda avval hodisaning fizik mohiyati tahlil qilinadi. Agar uqƒ(x) funksiyasining bunday keskin sakrashi uchun asos bo’lmasa, bunda chetga chiqishni qo’pol xato yoki adashish deyish mumkin.

uqƒ(x) eksperimental funksiyasi grafik tasviriga koordinata to’rini tanlash jiddiy ta’sir etadi. Ular bir tekis yoki bir tekismas bo’lishi mumkin. Bir tekis koordinata to’rlari ordinata va abssissalari bir tekis shkalaga ega.

Bir tekismas koordinat to’rlaridan eng ko’p tarqalgani yarim logarifmik (8.02-rasm, a), logarifmik (8.02-rasm, b), ehtimoliylardir. Ulardan turli sabablarga ko’ra foydalaniladi. Xususan, yarim logarifmik, logarifmik koordinata to’rlaridan, odatda, faktorlar va (yoki) chiqish parametrlari o’zgarish intervali katta bo’lganda foydalaniladi. Bundan tashqari ular ko’plab egri chiziqli funksiyalarni to’g’rilaydi.

Grafiklarni chizishda quyidagi amaliy mulohazalarga amal qilish lozim:

- koordinata to’ri va grafik masshtabni to’g’ri tanlash kerak. Masshtab qancha katta bo’lsa, grafikdan olinadigan qiymat aniqligi shuncha yuqori bo’ladi. Biroq, grafiklar, qoidaga ko’ra, 200x150 mm hajmdan oshib ketmasligi kerak;

- koordinata o’qlari bo’yicha masshtabni grafik tor yoki keng bo’lib qolmaydigan qilib tanlash kerak;

- grafikni millimetrli qog’ozga chizish maqsadga muvofiq.

Empirik formulalar analitik formulalarga yaqin ifodali hisoblanadi.

Eksperiment ma’lumotlari asosida olingan algebraik ifodalar, empirik formulalar deyiladi. Ular faktor berilgan qiymati (x1, dan xn gacha) va chizish parametri (u1 dan un gacha) o’lchanadigan qiymatlar chegarasi tanlanadi.

Bu formullalar, imkon boricha, oddiy va faktorning ko’rsatilgan chegarasida eksperiment ma’lumotlariga yuqori aniqlikda mos bo’lishi kerak.

Empirik formulani tanlash jarayoni ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda koordinata sistemasi to’g’ri to’rtburchak turicha nuqtalar ko’rinishida o’lchash natijalari qo’yiladi, ular orasida approkslovchi egri o’tkaziladi (8.01-rasmga qarang). So’ng formula turi mo’ljallab tanlanadi. Ikkinchi bosqichda qayd qilingan formulaga eng muvofiq tarzda parametrlar hisoblanadi.

Egri chiziqli eksperiment grafiklarda uqaxb, uqaxbQs, uqayebxQs, tur approkslovchi formula tanlanadi. Bu formulalarga mos keluvchi egrilar tenglamasi va parametrlarni aniqlash usuli ishda berilgan.

Nazariy va eksperimentlar tadqiqotlarni birgalikda tahlil qilishdan asosiy maqsad - eksperiment natijalari bilan ishchi gipoteza ilgari surgan fikrlarii qiyoslash.

Nazariy (ishchi gipotezaga muvofiq) va eksperimental ma’lumotlarni qiyoslashda turli mezonlardan foydalaniladi. Masalan, eksperimental ma’lumotlarni berilganlardan, nazariy bog’likugak asosidagi hisoblashlar tufayli olingan minimal, o’rtacha va maksimal chetga chiqish.

Ammo, eng ishonchli deb, eksperimentalga nazariy bog’liq ayniy (muvofiq) mezonlar hisoblanadi.

Ishchi gipotezani eksperiment ma’lumotlari bilan qiyoslash natijasida quyidagi hollar kuzatilishi mumkin:

1. Ishchi gipoteza to’liq yoki deyarli to’liq eksperimentda tasdiqlanadi. Bunday vaziyatda ishchi gipoteza nazariy qoida, nazariyaga ko’ra isbotlangan bo’ladi.

2. Ishchi gipoteza eksperimentda qisman tasdiqlanadi, qolgan hollarda unga zid bo’ladi. Mazkur qolda ishchi gipoteza eksperiment natijasiga to’liq yoki deyarli to’liq moslanishi uchun modifikasiyalanadi. Ishchi gipoteza o’zgarishini tasdiqlash maqsadida to’g’rilovchi eksperiment o’tkaziladi. Shundan so’ng gipoteza, birinchi galdagi kabi, nazariyaga aylanadi.

3. Ishchi gipoteza eksperimentda tasdiqlanmaydi. Bunday holda avval qabul qilingan gapoteza to’liq ko’rib chiqiladi, ya’ni yangisi ishlab chiqiladi. Salbiy ilmiy natijalar esa yangi gipoteza izlash doirasini toraytirish imkonini beradi.

Gipoteza nazariy qoida deb tan olingach, xulosalar va (yoki) takliflar ifoda topadi, ya’ni tadqiqot natijasida olingan yangi, mohiyatligi ilgari suriladi. Asosiy xulosalar miqdori 5...10 tadan oshmasligi kerak. Asosiy xulosalar bilan bir qatorda ayrim holda boshqa xulosalar ham qilish mumkin (misoli 2- darajali).

Barcha xulosalar ikki guruhga bo’linadi: ilmiy va ishlab chiqarish. Ilmiy xulosalarda yangilik hissasi ko’rsatiladi, bular bajarilgan tadqiqotlar tufayli fanga kiritilgan bo’ladi. Ishlab chiqarish xulosalari, foyda bilan bog’liq bo’ladi, bularni iqtisodiyot sohasida o’tkazilgan eksperimentlar beradi (yoki berishi mumkin).

Hisoblash eksperimentini asosi bo’lib, matematik model-lashtirish, nazariy asosi bo’lib, amaliy matematika, texnika-viysi esa elektron hisoblash mashinalari hisoblanadi.

Hisoblash eksperimentidan fan va texnikaning turli sohalarida murakkab amaliy vazifalarni hal qilish uchun vo-sita sifatida foydalaniladi. Hisoblash eksperimenti uchun hal etilishi lozim bo’lgan vazifalar xilma-xil bo’lishiga qaramay umumiy texnologik turkum xosdir, u shartli ravishda bir qator bosqichlarga bo’linadi.

Birinchi bosqichda tadqiq etilayotgan obyektning matema-tik modeli yaratiladi, u qoidaga ko’ra differensial yoki in-tegrodifferensial tenglamalar ko’rinishida bo’ladi. Matematik modelni tuzish qo’pincha u yoki bu fan (fizika, kimyo, biologiya, tibbiyot, iqtisodiyot va h.k.) sohalarining mutaxassislari tomonidan bajariladi. Matematiklar yuzaga kelgan matematik vazifalarni yechish imkonini baholaydilar va modelni boshlang’ich tadqiqotini o’tkazadilar: masala to’g’ri qo’yilganmi, u yechimga egami, u birginami va h.k. larni aniqlaydilar.

Ikkinchi bosqichda shakllantirilgan matematik masala yoki aytish mumkinki, hisoblash algoritmlik hisoblash usuli ishlab chiqiladi. U algebraik tenglamalar xalqalari majmuidan iborat bo’ladi, shular bo’yicha hisoblash olib boriladi va bu formulalarni qo’llash muntazamligini belgilovchi mantiqiy sharoit yuzaga keltiriladi.

Shuni ta’kidlash joizki, ayni bir matematik masalani hal qilish uchun ko’plab hisoblash algoritmlari - yaxshi va yomonlari ishlab chiqiladi. Shuning uchun algoritmni samarali hisoblashni ishlab chiqish zarurati yuzaga keladi, buning uchun raqamli hisoblash nazariyasidan foydalaniladi.

Uchinchi bosqichda ishlab chiqilgan xisoblash algoritmini EHMda bajarish profammasi tuziladi.

To’rtinchi bosqich hisoblash eksperimentini bajarish bilan bog’liq. EHM hisoblash jarayonida tadqiqotchini qiziqtirgan har qanday informasiyani berish mumkin. Tabiiyki, mazkur informasiyani aniqligi matematik modelni ishonchliligi bilan belgilanadi. Shunga ko’ra jiddiy amaliy tadqiqotlarda ba’zan hozirgina tuzilgan programma bo’yicha to’laqonli hisoblashni o’tkazish darhol boshlanmaydi. Bundan avval programmani «sozlash» uchun zarur bo’lgan test hisob-kitoblari o’tkaziladi.

Dastlabki hisob-kitoblarni o’tkazishda matematik model testlanadi: o’rganilayotgan obyekt, jarayon yoki hodisani u qanchalik yaxshi tavsiflaydi, qay darajada haqiqatga yaqinligi aniqlanadi. Buning uchun yetarlicha ishonchli o’lchashlar bo’lgan ba’zi nazorat eksperimentlarini «taftishlash» o’tkaziladi. Bunda eksperiment va hisoblash natijalari taqqoslanadi, matematik model aniqlanadi.

Beshinchi bosqichda hisob-kitob natijalarini ishlab chiqish EHMda amalga oshiriladi, ular atroflicha tahlil o’tkaziladi va xulosa qilinadi. Bunda xulosalarning ikki turi bo’lishi mumkin: yoki matematik modelni, yoki olingan natijalarni turli mezonlar bo’yicha tekshiruvdan o’tkazib aniklash zarurligi belgilanadi, bular ilmiy yutuqqa aylanadi hamda buyurtmachiga beriladi. Amalda esa har ikki xulosalar ko’pincha uchrab turadi.

EHMda amaliy masalalarni yechish - murakkab ilmiy ishlab chiqarish jarayoni, ularning egallash va boshqarish uchun uni o’rganish zarur.

Hisoblash eksperimentidan fan va texnikaning ko’pgina sohalarida turli amaliy masalalarni hal etishda foydalaniladi.

Yadro energetikasida fizik jarayonlarda sodir bo’ladigan hodisalarni mufassal modellashtirish asosida reaktorlarning ishlari bashoratlanadi. Bunda hisoblash eksperimenti tabiiysiga juda yaqin o’tadi, bu bugun tadqiqot turkumini tezlashtiradi va xarajatlarni kamaytiradi.

Kosmik texnikada uchuvchi apparatlar trayektoriyasi, og’ish masalasi hisoblanadi, radiolokasiya ma’lumotlari, yo’ldoshdan olingan tasvirlar va h.k. lar ishlab chiqiladi.

Ekologiyada bashoratlash va ekologik tizimlarni boshqarish masalasi hal etiladi.

Kimyoda kimyoviy reaksiyalar hisoblanadi, ular konstantasi aniqlanadi, jadallashtirish maqsadida makro va mikro darajada kimyoviy jarayonlar tadqiq etiladi va h.k.

Texnikada billurlar va plyonkalar olish jarayoni, belgilangan xossali materiallarni yaratish texnologik jarayonlari va h. k. lar hisob-kitob qilinadi.

Hisoblash eksperimentini qo’llash eng muhim sohasi fizikadir. Masalan, mikrodunyodagi chiziqsiz jarayonlarni o’rganishda bu qo’l keladi.

Yuqorida keltirilgan va hisoblash eksperimentini qo’llashning boshqa misollari amaliy muammolarga nazariy tahlil qilish asosida yangi zamonaviy metodologiyasining samaraliligidan dalolat beradi.

5-amaliy ish. Oliy ta’lim muassasasining axborot muhiti

Yangi tеxnologiyalar kun sayin rivojlanib, axborotlashtirish jarayoni tеz sur’atlar bilan o‘sib borayotgan xozirgi davrda ta’lim soxasida axborot rеsurslarini tashkil etish va ta’limda foydalanishga mamlakatimizda xam aloxida e’tibor qaratilmoqda. Jumladan, O‘zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining “O‘zbеkiston Rеspublikasida “Elеktron ta’lim” milliy tizimini yaratish” invеstitsiya loyixasini amalga oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida” 2012 yil 16 aprеldagi PQ–1740-qarori ta’lim soxasida axborotlashtirishning milliy tizimini shakllantirish, zamonaviy axborot tеxnologiyalarini joriy etish va undan foydalanish, jaxon axborot rеsurslaridan baxramand bo‘lishni kеngaytirishga zamin yaratadi.

Oliy ta’lim tizimiga elеktron ta’limni joriy etish birinchi navbatda jamiyatning intеllеktual saloxiyatiga, jumladan, ta’lim soxasining axborotlashuviga, axborot ta’lim rеsurslarini ishlab chiqishga bog‘liq. Dunyoning rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarida ta’limni axborotlashtirish, shu jumladan elеktron ta’limni joriy etishga aloxida e’tibor qaratilmoqda. Elеktron ta’limni rivojlantirish, uning samaradorligini oshirish yo‘llari izlanmoqda, ta’limda yangi axborot tеxnologiyalarini joriy etish ta’lim soxasidagi isloxotlarning diqqat markazidan o‘rin olgan.

Ta’limning fan va ishlab chiqarish bilan intеgratsiyasining asosli mеxanizmlarini ishlab chiqish, uni amaliyotga joriy etish, o‘qishni, mustaqil bilim olishni individuallashtirish, masofaviy ta’lim tizimi tеxnologiyasi va vositalarini ishlab chiqish va o‘zlashtirish, yangi pеdagogik xamda axborot tеxnologiyalari asosida elеktron ta’limdan foydalangan xolda talabalar o‘qishini jadallashtirish ana shunday dolzarb vazifalar sirasiga kiradi. O‘quv jarayonini elеktron ta’lim asosida tashkil etish, shu jumladan, o‘quv matеriallarini bayon etishni takomillashtirish tamoyillariga ma’lum o‘zgartirishlar kiritish zarur bo‘ladi. Bunda ta’lim jarayoniga zamonaviy axborot tеxnologiyalarini joriy etish va ulardan foydalanish maqsadga erishishdagi eng samarali yo‘l xisoblanadi.

Ta’lim tizimiga elеktron axborot ta’lim tеxnologiyalarini tatbiq etish, ta’lim muassasalarining moddiy tеxnik bazasini xolatini tanqidiy baxolash va takomillashtirishdagi asosiy vazifalar quyidagilardan iborat:

· elеktron ta’limni o‘quv jarayoniga tatbiq etish uchun lozim moddiy-tеxnika bazasini yaratish;

· o‘quv jarayoni uchun elеktron ta’limga mo‘ljallangan ta’lim tеxnologiyalarini yaratish va qo‘llash;

· talabalarni zamonaviy elеktron ta’lim tеxnologiyalari soxasida bilim va ko‘nikmalarini shakllantirish;

· elеktron ta’limni joriy etish orqali ta’lim tarbiya va o‘qitish jarayonining samaradorligini oshirish.

Elеktron axborot rеsurslari ta’limga oid axborotlarni yig‘ish, saqlash, uzatish, qayta ishlash usul va vositalari majmuidan iborat bo‘lib, u ta’limga oid turli axborotlarning yaratilishini bеlgilovchi ichki va tashqi omillarga bog‘liq:

· ichki omillar — bu axborotlarning yaratilishi, turlari, xossalari, axborotlar bilan turli amallarni bajarish, ularni jamlash, uzatish, saqlash va x.k.

· tashqi omillar — bu elеktron ta’limning tеxnika-uskunaviy vositalari orqali axborotlar bilan turli vazifalarni amalga oshirishni bildiradi.

Elеktron ta’limdan foydalanish esa, ular bilan muloqotda foydalanuvchilarning ko‘nikma va malakalariga bog‘liq. Shuning uchun, dastlab zamonaviy tеlеkommunikatsiya vositalarining o‘zi nimaligini bilib olish muxim sanaladi.

Zamonaviy tеlеkommunikatsiya vositalari imkoniyatlari juda kеng tizim bo‘lib, unga ma’lum bo‘lgan kompyutеr, multimеdia vositalari, kompyutеr tarmoqlari, Intеrnеt kabi tushunchalardan tashqari qator yangi tushunchalar xam kiradi. Bularga axborot tizimlari, axborot tizimlarini boshqarish, axborotlarni uzatish tizimlari, ma’lumotlar ombori, ma’lumotlar omborini boshqarish tizimi, bilimlar ombori kabilar misol bo‘lishi mumkin. “XXI asr - axborotlashtirish asri”da ta’lim soxasiga elеktron ta’limni joriy etish, xar bir ta’lim muassasasida:

· o‘qitish va o‘qish jarayonining;

· ta’lim muassasasi boshqarilishining;

· ta’lim muassasasi bo‘linmalarining;

· ta’lim muassasasi faoliyati muxitining axborotlashtirilishini talab qiladi.

Ta’lim muassasida elеktron ta’lim muxitini tashkil etish bosqichlari psixologik axborot muxitini yaratishdan boshlanadi. Tеxnologik va ilmiy natijalar, yaratilgan dasturiy maxsulotlar asosida zamonaviy vositalar va mеtodlardan foydalanishga extiyoj shakllantiriladi. Bunda xar bir ta’lim muassasida individual va maslaxat mashg‘ulotlar asosida pеdagoglarni mustaqil va kompyutеr ta’limi tizimini tashkil etish kеrak.

6-amaliy ish. Zamonaviy ta’lim maqsadlarini AKT asosida amalga oshirish

Ta’lim sohasidagi barcha islohatlarning asosiy maqsadi ma’naviy jihatdan mukammal rivojlangan insonlarni tarbiyalash, ta’lim tizimini takomillashtirish, dars jarayonlarini yangi pedagogik va axborot texnologiyalari asosida har tomonlama zamon talabiga mos ravishda amalga oshirishdan iboratdir. Shuning uchun ham bugungi kunda ta’lim - tarbiya tizimida kompyuter va axborot texnologiyalarining zamonoviy texnologiyalaridan samarali foydalanishga alohida e’tibor berilmoqda. Bu esa ta’lim jarayonida o’quvchilarga turli fanlardan bilim beruvchi pedagog kadrlarni axborot texnologiyalarining zamonaviy vositalalaridan foydalanishlari uchun, eng avvalo bu sohadagi bilim va malaka darajalarini oshirish, ta’lim tizimini texnik jihatdan ta’minlash, internetdan foydalanish imkoniyatlarini to’la yaratib berish orqaligina samarali natijaga erishish mumkin.

Ta’lim tizimi sifati va samaradorligini oshirishning asosiy usul-laridan biri o’quv jarayonida zamonaviy axborot kommunikasion texnologiyalarni, shu jumladan multimediyali o’quv kurslarini qo’llash, o’qituvchi va o’quvchining interfaol o’zaro aloqalarini ta’minlash, multimediali o’quv kurslari va darsliklarini ishlab chiqishda yuqori malakali kadrlarni jalb etishdan iborat bo’ladi.

Multimedia axborotlarni har xil ko’rinishlarda tasvirlash va dinamik obrazlarini yaratish, uni ko’rish va eshitish organlari orqali qabul qilish va tasavvur etish imkoniyatlarini yaratadi.

Multimedia texnologiyalarida an’anaviy texnologiyalarga qaraganda axborotlar matn ko’rinishda emas, balki tasvir, ovoz va harakatlar ko’rinishida ifodalanilishi o’quvchilarni darslarda faolroq, diqqatliroq intiluvchan va qiziquvchan bo’lishga o’rgatadi, chunki tavsiya qilinadigan har bir axborot ularning ishtiroki va harakati orqali amalga oshiriladi.

Ta’lim tizimida multimedia texnologiyalari nazariy, amaliy, ko’rgazmali, ma’lumotli, trenajyorli va nazorat qismlarini birlashtirish yo’li bilan o’quvchilarga ijobiy va samarali ta’sir etuvchi vosita hisoblanadi. Bundan tashqari ta’lim tizimida multimediali o’quv kurslaridan foydalanish nazariy materiallarning namoyishlarini sifatli video yozuvlari, virtual laboratoriya ishlari va amaliyotlarni, turli jarayonlarning imitasion animasiyali modellarini yaratish imkonini beradi, bu uchun o’quvchilarning o’quv sinflari, kompyuter sinflari, o’qitishning texnik vositalari xonasida, uslubiy xonalarda, kutubxonalarda amaliy shug’ullanishlarini tashkillashtirish lozim bo’ladi.

Ta’lim tizimida foydalaniladigan barcha multimediali o’quv kurslari amaliy tadbiqdan va tajribadan o’tgan bo’lishi bilan birga, o’ziga xos pedagogik-psixologik xususiyatlarga ham ega bo’lishi kerak.

Multimediali o’quv kurslarining pedagogik-psixologik xususiyatlari bilim va ko’nikmalarni shakllantirish uchun foydalaniladigan o’quv materiallarining tasvirlanish hamda ifodalanish formasiga va ko’rinishiga bog’liq bo’ladi. Ular faqatgina misol va masalalar yechish, amaliy va laboratoriya mashg’ulotlarini bajarish jarayonidagina emas, balki butun o’quv jarayonida o’quvchilarni bilim, malaka va ko’nikmalarini shakllantirishga qaratilishi lozim.

Ta’lim tizimida yaratilayotgan multimedia o’quv kurslarining asosiy xususiyatlaridan biri, shu mavzuni o’rganishning ma’lum bir nozik jihatlari bilan aniqlanadi, ular esa o’z navbatida katta sondagi ko’rgazmali materiallarni talab qiladi, chunki ularning ishtirokisiz jonli dunyoning turli tumanligini, uni qurishni zarurligini, biologik, ximik va fizika jarayonlarning hosil bo’lish mexanizmini va rivojlanishini to’liq namoyish qilib bo’lmaydi.

Ta’lim tizimi uchun multimediali o’quv kurslarini yaratishda shu sohaning asosiy didaktik masalalaridan biri – o’qitishni modellashtirish va tasavvurlash obyektlariga ta’sir qilishning umumiy metodlari muhim o’rinlardan birini egallaydi.

Multimedia o’quv kurslari avvalgi tradision o’quv qo’llanmalardan ko’p jihatlari bilan farq qiladi. Shu jumladan, o’quv materiallarini o’quvchilarga tavsiya etish multimediali: grafika, animasiya, video, ovozli va tovushli harakatlar, real voqyea va hodisalarni modellashtirish kabi boshqa ko’plab elementlar orqali amalga oshiriladi, chunki ular natural obyektlar va ko’rgazmali qurollarning kamchiliklarini ma’lum bir miqdorda yoki to’liq qoplash imkonini beradi. Bu esa o’quvchilarni o’rganayot-gan mavzular bo’yicha bilim va malakalarni shakllantirishda va mustahkamlashda muhim ahamiyatga ega bo’ladi. chunki ular natural obyektlar va ko’rgazmali qurollarning kamchiliklarini ma’lum bir miqdorda yoki to’liq qoplash imkonini beradi. Multimedia o’quv kurslarida o’quv materiallarini to’ldiruvchi va uning qabul qilish darajasini oshiruvchi ko’rgazmali vositalari alohida jadvallar, grafik sxemalar , rasmlar va boshqalardan iborat bo’lgan slaydlar, videofilmlar va boshqa shunga o’xshash ko’rgazmali nazariy materiallar orqali tasvirlanilishi mumkin.

Multimedia o’quv kurslarini yaratishda va ulardan foydalanish lokal kompyuter va Internet tarmog’i keng imkoniyatlarni ochib beradi. Multimediali o’quv kurslarini butun dune kompyuter tarmog’iga joylashtirilishi, ulardan o’quv jarayoni foydalanishda to’g’ridan-to’g’ri murojoat qilish, o’quvchilarga axborotlarni topish , izlash va o’rganish faoliyatini shakllantirish va kengaytirish imkoniyatlarini yaratadi.

Xulosa qilib aytganda, multimedia o’quv kurslarini yaratishda eng avvalo turli dasturiy vositalar bilan yaratiladigan interfaol komponentalarga asosiy e’tiborni qaratish lozim.

7-amaliy ish. Masofaviy ta’limning axborot texnologiyalari

Elektron va masofaviy texnologiyalar — ta’limning axborot va kommunikatsiya texnologiyalari qo‘llangan variantlaridir.

Elektron ta’lim (E-Learning) — avval «Elektron ta’lim» atamasi kompyuter yordamida o‘qitish deb tushunilgan, biroq axborot texnologiyalari rivoji bilan bu tushuncha yanada kengaytirildi. Bugungi kunda elektron ta’lim ko‘pgina ta’lim texnologiyalarini qamrab olmoqda, ularni shartli ravishda, 2 xil turga, ya’ni sinxron va asinxron turlarga bo‘lish mumkin.

Sinxron elektron ta’lim — masofaviy ta’lim hisoblanadi, lekin bu real vaqtda amalga oshiriladigan ta’limdir. U oddiy kunduzgi ta’limga o‘xshaydi, farqi shundaki, ishtirokchilar bir-biridan uzoq masofada bo‘ladi. Kundan-kunga keng tarqalib borayotgan vebinarlar mazkur ta’lim shaklining eng yorqin ko‘rinishidir. Ma’ruzalarni tashkillashtirishda maxsus dasturiy ta’minotlar qo‘llaniladi.

Asinxron elektron ta’lim — bu talaba barcha kerakli ma’lumotni onlayn-manbalardan yoki elektron axborot tashish vositalari (CD, DVD yoki flash-kartalar)dan olishi va materialni o‘zlashtirish sur’ati va jadvalini o‘zi mustaqil tashkil etishdir. Asinxron elektron ta’lim tizimiga barcha turdagi CD-kurslar va elektron o‘qitish kurslari, ostkastlar vaskrinkastlar kiradi. Bugungi kunda elektron ta’lim ko‘pchilik OTM’larda ta’lim jarayonining ajralmas qismi bo‘lib qolgan, u shuningdek, malaka oshirish kurslarini tashkil etishda ham o‘z o‘rnini topgan, ba’zi korporatsiyalarda bo‘linmalar mavjud bo‘lib, ularning vazifasi xizmatchilar uchun elektron kurslar tashkil etishdir.

Masofaviy ta’lim texnologiyalari — masofaviy ta’lim bu E-Learningga qaraganda kengroq tushunchadir, u interfaol mustaqil ta’limning va qo‘llab-quvvatlashning intensiv maslahat sintezi hisoblanadi. Shunday qilib, elektron ta’lim masofaviy ta’limning bir bo‘lagi hisoblanadi. Masofaviy ta’lim asosiy o‘quv materialini o‘quvchilarga yetkazib berish va o‘quv jarayonida o‘quvchi va o‘qituvchi orasida interfaol ishlashni ta’minlaydi. Bunda qo‘llanmalarni yetkazib berish kompyuter va Internetsiz ham amalga oshirilishi mumkin.

Masofaviy ta’limning afzalliklari

Masofaviy texnologiyalardan foydalangan holda o‘qitishning juda ko‘p ijobiy tomonlari mavjud.

Yashash joyidan turib, o‘qish imkoniyati — chekka qishloqlarda yashovchilarda katta shaharlarga borib, universitetga kirib-o‘qish imkoniyati har doim ham bo‘lavermaydi. Masofaviy ta’lim texnologiyalari ularga o‘z shahridan ketmasdan turib, o‘qish imkoniyatini yaratib beradi.

O‘qish va ishni birga qo‘shib olib borish — o‘quvchilar ishdan ajralmagan holda ta’lim olish imkoniga ega bo‘ladilar, bu, ayniqsa, malaka oshirish yoki ikkinchi oliy ma’lumot oluvchilarga juda qo‘l keladi.

Sifatli texnologiyalar va o‘quv mazmunini egallash — talaba sifatli o‘quv materiallari yordamida o‘qitilishi, o‘qituvchi bilan muloqat qilishi va o‘z individual o‘quv rejasini tuzishi mumkin.

Baholashning xolisligi — masofaviy ta’lim texnologiyalari bilim sifatining doimiy nazorati, natijalarning baholanishi, inson omilidan xoli bo‘lgan xolis avtomatlashtirilgan baholash joylarda moddiy manfaatdorlikni yo‘qotishni ko‘zda tutadi.

Ta’limda individual yondashuv — o‘zgaruvchan grafik, ish va o‘qishni birga qo‘shib olib borish, shuningdek, o‘zlashtirilayotgan materialni ma’lumotni individual o‘zlashtirish tezligiga moslash masofaviy ta’limni barcha uchun qulay qilib qo‘ymoqda.

Zamonaviy gumanitar akademiya — masofaviy ta’limdagi yetakchilardan biridir. Bu innovatsion OTM bo‘lib, u dunyoning turli burchaklarida talabalarga o‘z yashash tarzini o‘zgartirmasdan, arzon narxlarda sifatli elektron ta’lim olish imkonini beruvchi elektron ta’limdir.

Innovatsiyalar bilan hamqadam

Zamonaviy gumanitar Akademiya (ZGA) 1992-yil 23-noyabrda tashkil etilgan. Bugungi kunda u Rossiya va Yevropadagi eng yirik OTM’dir, unda 100ga yaqin talaba tahsil olmoqda. 22 yil davomida 300 mingdan ortiq talaba oliy ma’lumot haqida diplom olishga muvaffaq bo‘ldi. Hozirgi kunda akademiya ko‘pgina ta’lim dasturlarini taklif etmoqda:

· bakalavr tayyorlash yo‘nalishlari bo‘yicha («Lingvistika», «Yurisprudentsiya», «Boshqaruv», «Iqtisodiyot», «Informatika va VT», «Psixologiya», «Falsafa», «Pedagogik ta’lim», «Politologiya», «Sotsiologiya», « San’at tarixi», «Tijorat», «Ijtimoiy ishlar», «Davlat va mahalliy boshqaruv»);

· mutaxassisliklar («Soliq va soliqqa tortish», «Tarjima va tarjimashunoslik», «Ijtimoiy ishlar»);

· magistrlarni tayyorlash mutaxassisliklari bo‘yicha («Yurisprudentsiya», «Iqtisodiyot», «Boshqaruv», «Informatika va VT», «Falsafa», «Psixologiya», « Kadrlarni boshqarish», «Davlat va mahalliy boshqaruv»).

O‘rta maxsus ta’lim mutaxassisliklari bo‘yicha

· O‘rta maxsus ta’lim mutaxassisliklari bo‘yicha — o‘rta bo‘g‘indagi mutaxassislarni tayyorlash («Iqtisodiyot va buxgalterlik hisobi (tarmoqlar bo‘yicha)», «Boshqaruv (tarmoqlar bo‘yicha)», «Huquqshunoslik»).

· o‘rta maxsus ta’lim mutaxassisliklarini tayyorlashda ZGA — aslida, yagona OTM bo‘lib, u E-Learningning tamoyillarini ishlatibgina qolmasdan, balki butunlay yangi ta’lim mahsulotlarini yaratish bilan shug‘ullanadi.

Masofaviy ta’lim texnologiyasi

ZGA elektron axborot ta’lim muhitiga keng spektrli vositalari kiritilgan, ya’ni ma’ruzalar, supertyutorlar, mantiqiy sxemalar, moslashuvchi test-treninglar, testlovchi va baholovchi dasturlar, ZGA xizmatchilarning bu individual ish rejalari tuzuvchi, mashg‘ulotlarga, baholashga, rejalar bajarilishini nazorat qiluvchi, moliyaviy hi-soblarni amalga oshiruvchi va reyting daftarchalarni shakllantiruvchi tashkiliy didaktik robotlardir.

Elektron ta’limiy manbalarga kirish talabaning saytdagi «Shaxsiy studiya» orqali amalga oshiriladi. O‘quv jarayonini ma’murlash IIS «Nur» intellektual axborot tizimi orqali amalga oshiriladi. Bu tizim har bir talabaning o‘qishga kirganidan to diplom olgungacha qadar bo‘lgan vaqtdagi o‘qishini kuzatib boradi va nazorat qiladi, baholash va akademik ma’murlashda talabani elektron tarzda identifikatsiyalaydi. Respublikamiz ta’lim muassasalarining barcha bo‘g‘inlarida takomillashgan tamoyillarga asoslangan yuqorida keltirilgan tizimlarni joriy etsak, o‘ylaymanki ta’lim jarayonida olib borilayot-gan islohatlarning namunali, samarali ijrosining bir bo‘lagi bo‘lib xizmat qiladi.

8-amaliy ish. e-Learning standartlari

E-learning standartlari bu nima va nima uchun zarur?

Insonlarga qanchalik bir-biri bilan suhbatlasha olishlari uchun bir til zarur bo`lganidek, electron ta’lim kurslari va ta’limni boshqarish tizimlari(LMS) o`rtasida ya’ni talabalardan LMS ga axborotni qaytara olish uchun ularni bog’lovchi vosita zarur. Bu maqsadga erishish uchun sanoatda bir qancha electron ta’lim standartlari ishlab chiqilgan. Quyidagi maqolada biz shu standatlarning tarixini ko`rib chiqamiz.

World Wide Web hali dunyoni o'rab olmagan bir paytda, e-ta'lim bilan bog'liq AICC Qo'mitasining birinchi hujjatlari (Aviation Industry CBT Committee, o'z navbatida, Kompyuterga asoslangan ta'limni anglatadi) paydo bo'ldi. 1993 yilda chop etilgan standartning birinchi versiyasi, veb-hamkorlikni o'z ichiga olmagan edi. Aslida, bu hujjat (qayta-qayta ko'rib chiqilgan va ​​doimiy to'ldirib borilgan) bugungi kunda ham standart asosi hisoblanadi. (Hozirgi versiyasi: CMI001.

Biroq, bugungi kunda “AICC standarti” haqida gapirilganda, odatda 1998-yilda chiqqan AGR 010 - WEB-BASED COMPUTER-MANAGED INSTRUCTION hujjati bilan mos kelishi nazarda tutiladi. Bu hujjatda birinchi bo`lib HTTP-посылки (HACP - HTTP AICC/CMI Protocol) orqali to`g`ridan-to`g`ri ta’limni tizimli boshqarish va ta’lim materiallari bilan ma’lumot almashish usuli tashkil etilgan. O`sha paytda metama`lumotlarni yaratish qoidalari va joriy etilgan ta’lim materiallarini joylashtirish modifikatsiya qilingan.

Bir yildan so`ng (1999) ta’lim materiallari va maxsus interfeys JavaScript modul funksiyalari bilan ma’lumot almashishning yana bir usuli Appendix B (API-Based CMI Communication) ishlab chiqildi.

AICC standarti electron ta’lim bozorida eskirgan bo`lishiga qaramay, ko`pgina masofaviy ta’lim tizimlarini qo’llay olish xususiyatiga ega bo`lganligi uchun hali ham dolzarbligini yo`qotmagan. Bundan tashqari u bir joyda to`xtab qolgan emas. Bugungi kundagi AICC kommiteti faoliyati ta’lim materiallarini yaratish usullari (authoring tools) va ta’limni boshqarish tizimlari (PENS – Package Exchange Notification Services) o`rtasidagi o`zaro ta’lim materiallarini almashish standartlariga uzviy bog’liqdir. Standartning bu qismini qabul qilish yuklab olish jarayonlarini avtomatlashtirish imkonini beradi va tizimga electron kurslarni import qilish operatsiyasini avtomatlashtiradi.

SCORM

Scorm 1997-yilda, DOD standartlashtirish va ta'lim modernizatsiya qilish Adl tashabbusini tashkil etdi. 2001-yilda, yangi standart birinchi ishlab chiqarish versiyasi chop etildi va Sharable tarkib Ob'ektni etalon modeli (Scorm) 1.1 sifatida tanildi. O’sha yildan keyin bugungi kunda electron ta’lim standartlari ichida eng keng tarqalgan SCORM 1.2 yaratildi. Ko’pgina SCORM standartlari zamini AICC standartidan olingan va JavaScriptda ishlashi uchun shakllantirilgan. Bu JavaScript kurs va LMS o`rtasidagi o`zaro bog`lanishda ishlashini ta’minlashi zarur.

SCORM yaratilganidan beri yangi versiyalari chiqa boshladi. Ulardan eng so`nggi ishlab chiqilgani SCORM 2004 4- nashrdir.2009-yilda ishlab chiqilgan SCORM 2004 ga kurs obyektlarini izchilligi konsepsiyasi kiritilgan. Bundan tashqari LMS qobiliyatlari ya’ni, tarkibidagi yo`nalish aniqlanishini boshqarish qobiliyati kiritilgandir.

Scorm AICC ko'proq zamonaviy bo'lgan bo'lsa-da, u doimo onlayn bo'lishni talab etardi hamda bir ish stoli muhitida ishlash uchun yaratilgan edi. Scorm ham axborot almashinuvda juda cheklangan Kurs uning tilidan saqlashingiz mumkin, ma'lumotlar cheklangan faqat ballar, tugatish va savollarga javoblar mavjud. 2010-yilda, Adl yangi ancha moslashuvchan eLearning standarti tadqiqotlarini boshlagan edi va uning kod nomi Tin Can API.

xAPI

xAPI 2013-yil aprel oyida Tin Can API 1.0 spetsifikatsiyasi rasman ozod etildi, va loyiha nomi "Tajriba API" yoki xAPI ga o'zgartirildi. Tin Can API yoki Tin Can nomlari xAPI nomi bilan mashxur edi. xAPI ma'lumotlar axborot keng ko'lamli masalalar yuzasidan to'plangan, oddiy, moslashuvchan standart hisoblanadi. Bundan tashqari xAPI agnostic usulda ma’lumotlarni yuborish imkonini beradi. bayonotlar bir tugmani bir veb-brauzerida ishlash davomida harakatlari bir qurilmada preslendikten yuborilishi mumkin, xAPI juda moslashuvchan bo'lish imkonini beradi.

xAPI haqida yaxshi narsalar hamma uchun, faqat ma'lumotlarni uzatish uchun til belgilaydi, va bu ma'lumotlar qanday saqlanishi kerakligi ko`rsatiladi. Bu electron standartga faqatgina yuqorida keltirilganlar emas balki, kursga qabul qilish va o`cherish zarur bo`lgan ma’lumotlar ham ko`rsatilishi kerak. Elektron ta’lim standartlari ichida cmi5 keyingi avlod hisoblanadi.

Cmi5

AICC standarti eskirishidan oldin SCORM ni o`rnini bosa oladigan yangi standart ustida izlanishlar olib borilgan edi. Cmi5 sifatida tanilgan standart xAPI ning “profile” deb yuritiladi. Cmi5 da LMS bilan muloqot qilish mumkin. Bu standartni amalga oshirishni ADL olib brogan edi, va bugungi kunda ham faol rivojlanmoqda.

xAPI va cmi5 ildamlab ta’lim oluvchilar uchun taraqqiy etishi uchun, ko'proq va ko'proq tushunish uchun imkoniyatlar va o'quv dasturlarining takomillashuvi davom etadi.

9-amaliy ish. Masofaviy ta’lim tizimini (LMS) ishlab chiqish

Moodle — Web muhitida o‘qitish va online rejimdagi darslarni tashkil qiluvchi kuchli pedagogik dasturiy majmua hisoblanadi. Tizimda mavjud o‘qitish modullari: Forums, Materials, Messenger, Chat, Exercises, Group work, Student tracking va ancha ko‘p bo‘lgan boshqa modullari mavjud.

Boshqa LMS’lar singari IMS, SCORM va boshqa standartlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Tahlillar shuni ko‘rsatadiki, boshqa LMS tizimlarga qaraganda, eng ko‘p qo‘shimcha plagin va modullari mavjud bo‘lgan dasturiy majmua aynan, Moodle dasturiy majmuasi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda dunyoning ko‘p davlatlarining o‘quv muassasalarida masofaviy ta’lim jarayonini aynan Moodle dasturiy majmuasidan foydalangan holda tashkillashtirilmoqda.

Moodle bo‘yicha statistika (2013-yil 13.08.gacha bo‘lgan ma’lumotlar)

Shuningdek, O‘zbekistondagi ko‘plab ta’lim muassaslarida virtual ta’lim muhiti sifatida aynan Moodle dasturiy majmuasi foydalanib kelinmoqda. Xususan, Toshkent axborot texnologiyalari universitetining virtual ta’lim muhiti — etuit.uz, O‘zbekiston Milliy universitetining «Ochiq o‘quv-axborot markazida», Xalq ta’limi vazirligi qoshidagi «Multimedia umumta’lim dasturlarini rivojlantirish markazi» — http://moodle.uzedu.uz, Toshkent Turin Politexnika universitetida — moodle. polito.uz va boshqa muassasalarda keng foydalanib kelinmoqda.

10-amaliy ish. Masofaviy ta’limning zamonaviy platformalari

Ochiq kodli Moodle dasturiy majmuasi o‘quv jarayonini boshqaruvchi Web’ga yo‘naltirilgan maxsus tizim bo‘lib, internet tarmog‘ida foydalanishga mo‘ljallanilgan. Tizimni yaratishda ochiq kodli dasturiy ta’minotlardan foydalanilgan. Uni ishlatish uchun ma’lumotlar omborini boshqarish dasturi (MySQL yoki PostgreSQL), PHP protsessori, Web-xizmati dastur (Apache yoki IIS) lari sozlangan server zarur. Operatsion tizim sifatida ixtiyoriy keng tarqalgan tizimlardan biridan foydalanish mumkin (Windows, Linux, Mac OS X, Novwll Netware). O‘quv moduli yozilayotgan vaqtda tizimning barqaror versiyasi Moodle 2.5. Tizimning rasmiy internet manzili: http://www.moodle.org

Moodle dasturiy majmuasining umumiy ko‘rinishi

OLAT (Online Learning And Training) tizimni ishlab chiqarish 1999-yil Syurix universitetida yaratila boshlangan, 2004-yildan boshlab dastur kodi ochiq kodlikka o‘tdi. Hozirga kelib, tizimdan 50 000ga yaqin foydaluvchi va 50ga yaqin tashkilot foydalanib kelmoqda. Boshqa LMS’lar singari IMS (IMS Content Packaging, IMS QTI) va SCORM standartlarni qo‘llab-quvvatlaydi. OLAT dasturiy majmuasida mavjud o‘quv modullari quyida keltirilgan: Content managing, Forums, File discussions, Quizzes with different kinds of questions,Wikis, Blogs, Podcast, Surveys, Chat va boshqa modullari mavjud. Apache License 2.0 asosida foydalanish mumkin. OLAT’ni ishlatish uchun talab etiladigan dasturiy majmualar: Java SDK, Tomcat Servlet Engine, ma’lumotlar omboridan MySQL yoki PostgreSQL. OLAT dasturiy majmuasining ishlash imkoniyati bilan tizimga har xil foydalanuvchi (administrator, o‘qituvchi, o‘quvchi) rolida kirib, http://demo.olat.org/ havolaga murojaat etgan holda tanishib chiqish mumkin. O‘quv moduli yozilayotgan vaqtda tizimning barqaror versiyasi OLAT 7.7. Tizimning rasmiy internet manzili: http://www.olat.org

OLAT dasturiy majmuasining umumiy ko‘rinishi

eFront — dasturiy majmua Unix, Linux, FreeBSD, Windows, Mac OS X, Netware va boshqa PHP’ni qo‘llab-quvvatlovchi operatsion tizimlarda ishlaydi. Ma’lumotlar bazasi sifatida MySQL va PostgreSQL’dan foydalanish mumkin. Boshqa LMS’lar singari IMS va SCORM standartlarni qo‘llab-quvvatlaydi. Tizim 30dan ortiq tilga tarjima qilingan shu qatorida o‘zbek tilidagi tarjimasi ham mavjud. Agar saytga kirilsa, eFrontning bir nechta versiyasidan foydalanish taklif etiladi, bular Editions, Enterprise, Educational va Open-sourcelar. (Bular bir-biridan nimasi bilan farq qilishini to‘liq bilish uchun quyidagi havolaga murojaat etish mumkin http://www.efrontlearning.net/functionality-matrix) Bulardan faqat oxirgisidan (Open-source) foydalanish bepul hisoblanib qolganlaridan foydalanmoqchi bo‘lsangiz ma’lum qo‘shimcha pul evaziga sotib olishingiz mumkin bo‘ladi. Lekin eFront dasturiy majmuasining Open-source versiyasi masofaviy ta’lim jarayonini tashkillashtirishingiz uchun yetarli hisoblanadi. O‘quv moduli yozilayotgan vaqtdagi barqaror versiyasi eFront (Open-source) v3.6.13.2. eFront dasturiy majmuasi asosida Toshkent axborot texnologiyalari universitetining fizika kafedrasi qoshidagi «Multimediali o‘qitish markazi» tomonidan http://my.estudy.uz masofaviy o‘quv kurslari fizika fani bo‘yicha yaratilgan va hozirgi vaqtgacha ishlab kelmoqda. Tizimning rasmiy internet manzili: http://www.efrontlearning.net

eFront dastriy majmuasi asosida yaratilgan my.estudy.uz LMS tizimining strukturasi

eFront dastriy majmuasining umumiy interfeysining ko‘rinishi (o‘quvchi rolida)

Chamilo — ochiq kodli masofaviy ta’lim jarayonini tashkillashtirish imkoniyatini beruvchi Webga yo‘naltirilgan dasturiy majmua hisoblanadi. Chamilo loyihasi 2010-yil 18-yanvardan boshlab rivojlanib kelmoqda. O‘quv moduli yozilayotgan vaqtda Chamilo dasturiy majmuasining barqaror versiyasi 1.9.6. Boshqa LMS’lar singari IMS (IMS Content Packaging, IMS QTI) va SCORM standartlarini qo‘llab-quvvatlaydi. Tizim kross-platformali hisoblanib, barcha operatsion tizimlarda ishlaydi. GPLv3 litsenziyasi asosida ish yuritadi. Tizimning rasmiy saytida keltirilgan ma’lumotga ko‘ra hozirda 250 000dan ortiq talaba bu tizim orqali ta’lim olib kelishmoqda.

https://campus.chamilo.org/index.php?language=russian havolasi orqali tizimning imkoniyatlarini real ravishda administrator, o‘qituvchi(tyutor) va o‘quvchi rollarida bo‘lib, tanishib chiqish mumkin. Masofaviy o‘quv jarayonini bu tizim orqali hech qanday qiyinchiliksiz tashkillashtirish mumkin. Tizimdan davlat tashkilotlari o‘zlarining ishchi xodimlarini attestatsiyadan o‘tkazishda ham foydalanishlari mumkin. Tizimning rasmiy internet manzili: https://chamilo.org

Chamilo dasturiy majmuasi umumiy interfeysining ko‘rinishi

ILIAS. Bu tizim ham erkin va ochiq kodli masofaviy ta’lim jarayonini boshqaruvchi LMS tizimi hisoblanadi. Dasturiy majmua 1998-yildan va hozirgi vaqtgacha rivojlanib kelmoqda. Boshqa tizimlarda mavjud bo‘lgan o‘qitish modullari bu tizimda ham bor: Forums, Materials, Messenger, Chat, Exercises, Student tracking, Kalendar, Glossari, Viki va boshqa modullari mavjud. O‘quv modulini yozish vaqtida ILIAS dasturiy majmuaning barqaror versiyasi 4.3.4. Tizim Apache, PHP, MySQL, XML’larga asoslangan. SCORM standartiga to‘liq javob beradi. Tizimning boshqa tizimlarga nisbatan avfzal tomonlaridan biri elektron nazorat turlarining yaxshi yo‘lga qo‘yilganidadir. Quyida ko‘rsatilgan elektron nazorat turlari: single choice, multiple choice, matching, fill-in-the-blanks, hot spots, flash, java applet va boshqalarni o‘z ichiga oladi. O‘quvchilarning olgan natijalarini tahlil qilish va sertifikatlash imkoniyati ham mavjud. Tizimning rasmiy internet manzili: http://www.ilias.de

Open Elms — erkin va ochiq kodli navbatdagi masofaviy ta’lim jarayonini tashkillashtirish imkoniyatini beradigan tizim bo‘lib, GNU GPL litsenziyasi asosida foydalanuvchilarga foydalanishlari uchun tarqatiladi. Tizimning o‘zi erkin va ochiq kodli bo‘lganligi bois ham, dasturiy majmuani yaratishda ochiq kodli dasturiy ta’minotlardan foydalanilgan. Uni ishlatish uchun ma’lumotlar omborini boshqarish dasturi ( MySQL yoki PostgreSQL), PHP protsessori, Web xizmati dastur (Apache yoki IIS) lari sozlangan server zarur. Operatsion tizim sifatida ixtiyoriy keng tarqalgan tizimlardan biridan foydalanish mumkin (Windows, Linux, Mac OS X, Novwll Netware). Tizimning rasmiy internet manzili: http://www.openelms.org

Open Elms dastriy majmuasining umumiy interfeysining ko‘rinishi

Sakai — dunyoning ko‘pgina ta’lim muassasalarida keng foydalanib kelinayotgan navbatdagi ochiq kodli GNU GPL litsenziyasi asosida erkin tarqatiluvchi dasturiy majmua hisoblanadi. Boshqa LMS tizimlaridan farqi shundaki, tizim to‘liq Java tilida yozilgan. Shu sababli tizim kross-platformali hisoblanadi. Sakai dastur majmuasining o‘zi ma’lumotlar ombori mavjud bo‘lib, agar foydalanuvchilar soni kam bo‘lsa, tizimning ichki ma’lumotlar omboridan foydalanish mumkin. Agar foydalanuvchilar soni ko‘p bo‘lsa, u holda MySQL yoki Oracle ma’lumotlar omborida ishlashi mumkin. O‘quv moduli yozilayotgan vaqtda tizimning barqaror versiya Sakai 2.9.2. Sakai dastur majmuasida ta’lim jarayonini boshqarish imkoniyatini beruvchi quyidagi umumiy modullari mavjud:

• Announcements (E’lonlar) — tizim foydalanuvchilariga tegishli e’lonlarni yetkazish uchun xizmat qiladi;

• Drop Box (Fayllar almashinuvi) — talabalar/o‘qituvchilar va o‘qituvchilar/talabalar o‘rtasida (shaxsiy) hujjatlar almashinuvchini ta’minlashga xizmat qiladi;

• Email Archive (Elektron pochta arxivi) — bu modul orqali tizimdagi foydalanuvchilarning pochta xabarlari tizimning arxiv pochtasida saqlanadi;

• Resources (Resurslar) — tizim ichidagi foydalanuvchilar o‘zlarining o‘quv resurslarini saqlashlari va ularni jamoaga e’lon qilish imkoniyati;

• Chat Room — on-line ravishda tizim ichidagi foydalanuvchilar o‘rtasida aloqani o‘rnatish muhiti;

• Forums (Forum) — biror-bir mavzu bo‘yicha diskussiya mavzularni ochish mumkin. On-line muloqotdagi chatdan farqli ravishda bu modul orqali off-line ravishda muammoli vaziyatlarni tahlil qilish mumkin;

• Message Center (Xabarlar markazi) — tizim foydalanuvchilari o‘rtasida ichki xabarlar almashish moduli;

• News /RSS- RSS dinamik yangiliklarini o‘zingizning kompyuteringizga eksport qilish imkoniyati;

• Poll tool (So‘rovlar o‘tkazish) — tizim ichida har xil so‘rovlar o‘tkazish imkoniyati;

• Presentation (Prezentatsiya) — bir vaqtning ichida bir nechta foydalanuvchilar uchun fayllarni taqdimot qilish imkoniyatini beruvchi modul;

• Profile /Roster — tizimda mavjud foydalanuvchilarning shaxsiy profillari bilan ishlash moduli;

• Repository Search — tizim ichidagi ma’lumotlarni qidirish moduli.

1.3. LABORATORIYA

MASHG’ULOTLARINI BAJARISH BO’YICHA

USLUBIY KO’RSATMA

Ushbu fan bo’yicha laboratoriya mashg’ulotlari rejalashtirilmagan

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

ANDIJON MASHINSOZLIK INSTITUTI

“TEXNOLOGIK JARAYONLAR BOSHQARUVI VA KOMPYUTER TIZIMLARI” FAKULTETI

“AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” KAFEDRASI

“ILMIY VA O’QUV-USLUBIY FAOLIYATDA AXBOROT TEXNOLOGIYALARI” FANIDAN

MUSTAQIL TALIM ISHLARNI BAJARISH BO`YICHA

USLUBIY KO`RSATMA

Bilim sohasi:

200000

– Ijtimoiy fanlar, iqtisod va huquq

Ta’lim sohasi:

230000

– Iqtisod

Magistratura mutaxassisligi:

5A230107

- Iqtisodiyotda axborot tеxnologiyalari va tizimlari

Andijon– 2021

KIRISH

Ishlab chiqarish va oliy ta'lim muassaslalari o’rtasidagi hamkorlikni kuchaytirish, ishlab chiqarish va ta'lim integratsiyasiga erishish maqsadida fani Andijon mashinasozlik instituti 5A230107 -“Iqtisodiyotda axborot tеxnologiyalari va tizimlari” magistratura mutaxassisligi talabalari “Ilmiy va o’quv-uslubiy faoliyatda axborot texnologiyalari” fani o’quv rejaga kiritilgan. Fanga jami 120 soat ajratilgan.

Shundan, 56 soati ma'ruza mashg‘ulotlari, 64 soati amaliy mashg‘ulotlar va 120 soati mustaqil ta'lim uchun ajratilgan.

Fan doirasida viloyatimizda faoliyat ko’rsatuvchi qo’shma korxonalarda qo’llaniladigan platformalar, ta’lim jarayonida qo’llaniladigan platformalardan foydalanish bo’yicha mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular bo’yicha talabalar tomonidan loyiha ishi, essе, tеzis yoki ilmiy maqola yozish, rеfеratlar tayyorlash va ularni taqdimot qilish tavsiya etiladi.

1. Mustaqil ishni tashkil etish shakli va uning mazmuni

Talabalarga mustaqil ishni tayyorlashda muayyan fanning xususiyatlarini hisobga olgan holda quyidagi shakllardan foydalanishi tavsiya etiladi:

• darslik va o’quv qo’llanmalar bo’yicha fanlar boblari va mavzularini o’rganish;

• tarqatma materiallar bo’yicha ma'ruzalar qismini o’zlashtirish;

• maxsus adabiyotlar bo’yicha fanlar bo’limlari yoki mavzulari ustida ishlash;

• yangi texnikalarni, apparaturalarni, jarayon va texnologiyalarni o’rganish;

• talabalarning o’quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog’liq bo’lgan fanlar bo’limlari va mavzularini chuqur o’rganish;

• faol va muammoli o’qitish uslubidan foydalaniladigan o’quv adabiyotlaridan foydalana olish;

• masofaviy (distantsion) ta'limdan samarali foydalana olish.

2. Mustaqil ishni rasmiylashtirish qoidalari

Mustaqil ish doirasida berilayotgan mavzular talabalarda fan doirasida chuqur bilimga ega bo’lish, ishlab chiqarish korxonalarida mazkur dasturning qollanilishi va uning ko’rinishlari haqida ma'lumotga bo’lish imkoniyatini yaratadi. U talabaning nazariy va amaliy mashg’ulotlarda olgan bilimlarni mustahkamlashga qaratilgan bo’lib, professor-o’qituvchilar rahbarligida ishlab chiqarish korxonalarida uchraydigan ayrim muammolar doirasida adabiyotlar bilan tanishish va imkon darajasida, muammo yechimi doirasida izlanishlar olib borishga undaydi.

Mustaqil ish tavsiya etilgan mavzular yoki talaba professor-o‘qituvchi bilan maslahatlashgan holda tanlagan mavzuda referat shaklida tayyorlanadi. Mustaqil ishning umumiy hajmi Times New Roman – 12 shriftida 1.5 intervalda 35-40 sahifa bo‘lishi shart. Mustaqil ish talaba tomonidan elektron shaklda va chop qilib tikilgan holda topshiriladi va kafedra kabinet mudiri tomonidan mustaqil ishlarni qayd etish daftarida qayd qilininadi. U professor-o‘qituvchi belgilagan muddatda (reyting jadvali asosida) kafedraga topshiriladi.

Professor-o‘qituvchi mustaqil ishni tekshirib chiqadi va kamchiliklari yo‘q bo‘lsa (reyting jadvali asosida) himoya qilish kunini belgilaydi. Kamchiliklari mavjud bo‘lgan mustaqil ish kabinet mudiri tomonidan talabaga qayta ishlash uchun qaytarib beriladi.

3. Mustaqil ishlarning mazmuniga qo‘yiladigan talablar

Mustaqil ishning tanlangan mavzu bo‘yicha mazmuni quyidagi shaklda yoritiladi:

• Kirish;

• Asosiy qism:

• Dasturni o’rnatish;

• Dastur interfeysidan foydalana olish;

• Ishchi muhitda ishlash.

• Xulosa;

• Foydalanilgan adabiyotlar va manbalar ro‘yhati.

2.MUSTAQIL TA’LIM MASHG’ULOTLARI

2.1.Mustaqil ishlar

Mustaqil ta’lim, oraliq nazorat uchun har biriga bittadan jami ikkita mustaqil ish topshiriladi. Jiriy nazorat uchun bir dona mustaqil ish topshiriladi.

Mustaqil ishlar fan o’qituvchi tomonidan birinchi yoki ikkinchi darsda

talabalarga topshiriladi va yakuniy nazorat kunigacha qabul qilinadi.

Mustaqil ishlarni rasmiylashtirish: time new romans da 12 yoki 14 shirfda,

interval 1 yoki 1,5, sahifaning chap tarafidan 3, o’chdan 1,5, yuqori va pastdan 2 mm qoldiriladi.

Mustaqil ishda titul varag’i, mundarija, kirish, asosiy qism, xulosa va adabiyotlardan iborat.

Mustaqil talim uchun mavzular nomi

№

Mustaqil ta’lim mavzulari

Dars soatlari hajmi

1.

Tarmoq texnologiyalari.

2

2.

Internet servislari.

2

3.

Axborotni Internetda qidirish va chop etish.

2

4.

Ilmiy-tadqiqot ishini baholash usullari va instrumentlari.

2

5.

Ilmiy axborotni matnli, jadvalli va grafik qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari.

2

6.

MS Word matn redaktorida ilmiy va o’quv-uslubiy materiallar tayyorlash.

2

7.

Dissertatsiya, avtoreferat, maqolalarga nisbatan standart talablar.

2

8.

Ilmiy ma’lumotlarni MS Excel yordamida qayta ishlash va vizuallashtirish.

2

9.

Ilmiy ish natijalarini va o’quv-uslubiy ishlarni MS

2

10.

Power Point yordamida rasmiylashtirish.

2

11.

Ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish.

2

12.

Ilmiy axborotning turlari va uni qayta ishlash.

2

13.

MS Excel «Анализ данных» paketidan foydalanish.

2

14.

Ilmiy ma’lumotlarni statistik qayta ishlashning maxsus paketlari (Statistica, SPSS va boshq.).

2

15.

Amaliy statistika asoslari (extimollilik, gipoteza va me’zonlar, korrelyatsiya va dispersiya tahlillari).

2

16.

MS Excel yordamida statistik xisoblarni amalga oshirishga misollar.

2

17.

Oliy ta’lim muassasasini boshqarishning axborot tizimi.

2

18.

O’quv jarayonini texnologiyalashtirishning nazariy-metodologik asoslari.

4

19.

Oliy ta’lim muassasasida Moodle tizimi.

4

20.

Oliy ta’lim muassasasida Hemis tizimi.

4

21.

Ta’lim va o’qitishning zamonaviy texnologiyalari.

4

22.

Elektron o’quv-uslubiy majmualarni ishlab chiqish.

4

23.

Kompyuterli test, test natijalarini qayta ishlash texnologiyalari.

4

24.

Masofaviy o’qitishning texnologik asoslari.

4

25.

Masofaviy o’qitishning xorijiy tajribasi.

4

26.

O’qituvchi va talabaning interfaol munosabatlari.

4

27.

Masofaviy o’qitishning tashkiliy-uslubiy modeli.

4

28.

Masofaviy o’qitishning tashkiliy-texnologik modeli.

4

29.

Virtual universitetlar.

4

30.

AICC standarti.

4

31.

SCORM standarti.

4

32.

XAPI standarti.

4

33.

Cmi5 standarti.

4

34.

Elektron o’qitish industriyasi.

4

35.

Platformalarning tiplari.

4

36.

Maqsadli auditoriya.

2

37.

Elektron o’qitish platformasining funktsiyalari.

2

38.

Samarali dizayn.

2

39.

iSpring Learn.

2

40.

WebTutor.

2

41.

Mirapolis LMS.

2

42.

Teachbase.

2

Jami:

120

VI. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbalari

Asosiy adabiyotlar

1. Компьютерные технологии в научных исследованиях./И.Н. Мишин.-Смоленск, ФГБОУ ВПО «Смоленская ГСХА», 2015.-148 с.

2. Сабиров У. Қ. Илмий ва ўқув-услубий фаолиятда ахборот технологиялари. Электрон ўқув-услубий мажмуа. АндМИ, 2021.

Qo’shimcha adabiyotlar

1. Основы научных исследований и организация научно-исследовательской деятельности. Учебное пособие./А. И. Пушкарь, Л. В. Потрашкова.-Харьков, ХНЭУ, 2009.-306 с.

2. Таълимда ахборот технологиялари. Олий таълим муассасалари

учун / Р.Ҳамдамов, У.Бегимкулов, Н.Тайлоқов. ЎзМЭ давлат илмий нашриёти. -Т.: 2010,120 б.

Internet saytlari

1. www.lex.uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси.

2. www.ziyonet.uz - Ўзбекистон Республикаси таълим портали

3. http://www.stat.uz – Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитасининг расмий сайти.

4. http://wikipedia.org - Эркин энциклопедия.

5. www.UzReport.uz – UzReport агентлигининг ахборот сайти.

6. http://www.citforum.ru – Ахборот технологиялар бўйича ахборот сайти.

7. https://books.ifmo.ru/file/pdf/750.pdf

KURS LOYIHA VA KURS ISHLARINI REJALASHTIRILMAGAN

HISOB-CHIZMA ISHI, IJODIY VA BOSHQA MU STAQIL ISHLAR

REJALASHTIRILMAGAN

3. Glossariy

Termin

O’zbek tilidagi sharhi

Ingliz tilidagi sharhi

Axborot

boshlang’ich tushuncha bo’lib, diskret va analogli turlariga bo’linadi

initial notion, divided into analogy and discrete types

Axborot texnologiyalari

axborotni yig’ish, saqlash, uzatish, o’zgartirish, qayta ishlash usul va vositalari yig’indisidan iborat

Practical part of scientific area of computer science representing set of means, ways, methods of the automated tax, processing, storage, transfer, use, producirovaniya of the information for reception certain(determined), obviously expected, results.

Algoritm

kompyuterda masalalarni hal qilishda bajariladigan amallarning ma’lum strukturaviy ketma-ketligi

a process or set of rules to be followed in calculations or other problem-solving operations, especially by a computer a basic algorithm for division

Axborot resursi

1. Axborot tizimi tarkibidagi elektron shakldagi axborot, ma’lumotlar banki, ma’lumotlar bazasi. (qonun)

2. Alohida hujjatlar va hujjatlar massivlari, axborot tizimlaridagi

(kutubxona, arxiv, jamg’arma va ma’lumotlar banklari, boshqa axborot tizimlari) hujjatlar va hujjatlar massivlari.

3. Axborot tizimlaridagi (kutubxona, arxiv, jamg’arma va ma’lumotlar banklari hamda depozitariy, muzey va boshqalar) hujjatlar va hujjatlar massivlari.

1. Information System data bank of information in electronic form in the database. (Law)

2. Separate documents and document areas of information systems (libraries, archives, foundations and other data banks Information Systems) documents and document areas.

3. Information Systems (library, archive, museum and depositary banks and savings, etc.) and documents areas.

4. Data and information databases, information systems and other information, which includes the communities of the total organized

4. Ma’lumotlar va bilimlar bazalari, axborot tizimlaridagi boshqa axborot massivlarini o’z ichiga oluvchi tashkillashtirilgan jami hujjatlashtirilgan axborot.

Kompyuter

axborotlarni o’zida saqlovchi, boshqacha qilib aytganda ularni dasturlar yordamida qayta ishovchi va signallar orqali uzatuvchi texnika vositasidir

an electronic device which is capable of receiving information (data) in a particular form and of performing a sequence of operations in accordance with a predetermined but variable set of procedural instructions (program) to produce a result in the form of information or signals

Texnologiya

muayyan ishlab chiqarish sohasidagi usullar va jarayonlar majmuasi. Informatikada turli tuman axborot texnologiyalari ishlatiladi, birinchi navbatda, kompyuter texnologiyalari

Is the making, usage and knowledge of tools, techniques, crafts, systems or methods of organization in order to solve a problem or serve some purpose. The word technology comes from greek (technologia); from texno

(téchnē), meaning "art, skill, craft", and -lοgia, meaning "study of"

Tizim

ma’lum natijaga erishish uchun birlashtiriluvchi bir butun yoki jami turli xil ob’ektlar sifatida o’rganiluvchi ixtiyoriy ob’ekt.

a set of computer equipment and programs used together for a particular purpose

Elektron ta’lim resursi

fanning o’quv hajmimi to’liq yoki qisman qamragan va masofaviy o’qitish hamda mustaqil or’ganish uchun kompyuter texnologiyalariga asoslangan, mustaqil ta’lim olishga hamdafanga oid o’quv materiallar, ilmiy ma’lumotlarning har

e-learning information resource

- science training the size of the full extends and the distance training and independent to

learn for computer technology bas ed on indepen-

dent, education from and science t raining materials

tomonlama samarali o’zlashtirishga mo’ljallangan axborot manbai.

science information every bilateral effective adopters d esigned.

Dastur

bu berilgan ketma ketlikda ifodalangan biror bir algoritmik tilda yozilgan masala yechishda algoritmning kompyuter tushunadigan belgilar orqali ifodalanishi

Program- written in consecution form to given algorithm

Program- provide (a computer or other machine) with coded instructions for the automatic performance of a task it is a simple matter to program the computer to recognize such symbols

Jarayon

oldimizga qo’yilgan maqsadga erishish uchun bajariladigan harakatlarning yig’indisi tushuniladi

In computing, a process is an of a that is being executed. It contains the program code and its current activity. Depending on the a process may be made up of multiple that execute instructions. A computer program is a passive collection of instructions; a process is the actual execution of those instructions. Several processes may be associated with the same program; for example, opening up several instances of the same program often means more than one process is being executed.is a method to allow multiple processes to share processors and other system resources. Each CPU executes a single task at a time. However, multitasking allows each processor to between tasks that are being executed without having to wait for each task to finish. Depending on the operating system implementation, switches could be performed when tasks

perform operations, when a task indicates that it can be switched, or

Innovatsiya

yangilanishni, o’zgarishni amalga joriy etish jarayoni va faoliyati (inglizcha innovatsiya – kiritilgan yangilik, ixtiro).

Innovation is the creation of better or more effective products, processes, services, technologies, or ideas that are accepted by markets, governments, and society. Innovation differs from invention in that innovation refers to the use of a new idea or method, whereas invention refers more directly to the creation of the idea or method itself.

Informatika

insoniyat faoliyatining bir sohasi bo’lib, u axborotni hosil qilish, saqlash va kompyuter yordamida ularni qayta ishlash, shu bilan bir qatorda tadbiq muhiti bilan o’zaro bog’liq bo’lgan jarayonlarning aloqadorliklarini o’z ichiga oladigan ko’nikma va vositalar tizimidir.

Informatiks. Computer science. Its subfields can be divided into practical techniques for its implementation and application in and purely theoretical areas. Some, such as, which studies fundamental properties of, are highly abstract, while others, such as, emphasize real-world applications. Still others focus on the challenges in implementing computations. For example, studies approaches to description of computations, while the study of itself investigates various aspects of the use of and, and focuses on the challenges in making computers and computations useful, usable.

Kommunikatsiya tizimi

boshqa tizimlar orasida axborot uzatish bilan bog’liq yordamchi vazifalarni bajaradigan tizim

the various methods of sending information between people and places, especially official systems such as post systems, radio, telephone, etc

Masofaviy ta’lim

bu masofadan turib o’qitishning usullariga asoslangan holda aholining keng qatlamlariga taqdim etiluvchi zamonaviy ta’lim texnologiyasidir.

Interactive interaction both between the teacher and pupils, and between them and interactive source of an information resource (for example, Web-site or Webpage), reflecting all components, inherent in educational process, (purpose, contents, methods, organizational forms, means of training), carried out in conditions of realization of means ICT

Metod

bu bilimga erishish usuli, olimning ma’lum tarzda tartibga solingan, ongli va izchil faoliyatidir.

a method is a associated with. Methods define the behavior to be exhibited by instances of the associated class at program run time. Methods have the special property that at runtime, they have access to data stored in an instance of the class they are associated with and are thereby able to control the state of the instance The association between class and method is called binding. A method associated with a class is said to be bound to the class.

4.1.Fan dasturi.

I. O’quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o’rni

Mazkur fan dasturi magistraturaning 5A230107 – Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari va tizimlari mutaxassisligi bo’yicha ishlab chiqilgan o’quv rejaning “Tanlov fanlari” tarkibiga kiradi va ikkinchi kursda o’qitiladi.

Ushbu fan dasturi bo’lajak magistratura bitiruvchilari - OTM o’qituvchisi faoliyatining ikki yo’nalishi – a) ilmiy tadqiqotchi va b) pedagog sifatida egallashlari zarur bo’lgan bilimlar va ko’nikmalar majmuini o’z ichiga oladi.

II. O’quv fanining maqsadi va vazifalari

Fanni o’qitishdan maqsad – talabalarda ilmiy-tadqiqot va o’quv-uslubiy faoliyatda axborot texnologiyalaridan foydalanish ko’nikmalarini xosil qilishdan iborat.

Fanning vazifalari:

· magistrantlarning axborot madaniyatini kengaytirish;

· ilmiy va o’quv-uslubiy faoliyatda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) va vositalaridan foydalanish ko’nikmalarini hosil qilish;

· tadqiqotchi va pedagogning kasbiy faoliyatida Internet tarmog’i resurslaridan foydalanish bo’yicha amaliy ko’nikmalarni shakllanitirish;

· ilmiy va uslubiy ishlanmalarni an’anaviy (ilmiy jurnallarda) va elektron shakllarda chop etishning zamonaviy vositalarini egallash;

· ilmiy va uslubiy ishlanmalarni zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalari orqali taqdim etish ko’nikmalarini xosil qilish.

Fanni o’zlashtirish natijasida magistr:

· ilmiy faoliyatda foydalaniladigan AKT vositalari, Internet tarmog’ining axborot resurslari, ilmiy matnni tayyorlashning asosiy qoidalari, elektron taqdimotlarni ishlab chiqishga nisbatan talablar, ilmiy-tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash vositalari va usullari tasavvur va bilimlarga ega bo’lishi;

· AKT vositalarini ilmiy faoliyatda qo’llash, Internet tarmog’ining zaruriy axborot vositalarini tanlash, ilmiy matnni ilmiy jurnalda chop etish uchun tayyorlash, elektron taqdimotlarni shlab chiqish, tadqiqot natijalarini qayta ishlash uchun AKT vositalarini tanlash, Andijon mashinasozlik institutining axborot-ta’lim fazosida resurslarni tanlash ko’nikmalariga ega bo’lishi;

· Internet tarmog’ining qidiruv tizimlarida ishlash (xususan, web of science, scopus va boshqa tizimlarda ilmiy ma’lumotlarni qidirish), ilmiy ishlanmalarni nashrga va dissertatsiya tadqiqotlarini himoyaga tayyorlashda Davlat standartlariga (GOST) amal qilish, ilmiy-tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash, Andijon mashinasozlik institutining axborot-ta’lim fazosida ishlash malakasiga ega bo’lishi kerak.

III. Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg’ulotlari)

1-mavzu. Tadqiqotchining zamonaviy axborot muxiti

Tarmoq texnologiyalari. Internet servislari. Axborotni Internetda qidirish va chop etish. Ilmiy-tadqiqot ishini baholash usullari va instrumentlari.

2-mavzu. Ilmiy ishlanmani nashrga tayyorlash

Ilmiy axborotni matnli, jadvalli va grafik qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari. MS Word matn redaktorida ilmiy va o’quv-uslubiy materiallar tayyorlash. Dissertatsiya, avtoreferat, maqolalarga nisbatan standart talablar.

3-Mavzu. Ilmiy-tadqiqot natijalarini AKT vositalari yordamida

tayyorlash va taqdim etish

Ilmiy ma’lumotlarni MS Excel yordamida qayta ishlash va vizuallashtirish. Ilmiy ish natijalarini va o’quv-uslubiy ishlarni MS Power Point yordamida rasmiylashtirish.

4-Mavzu. Tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash

Ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish. Ilmiy axborotning turlari va uni qayta ishlash. MS Excel «Analiz dannыx» paketidan foydalanish. Ilmiy ma’lumotlarni statistik qayta ishlashning maxsus paketlari (Statistica, SPSS va boshq.). Amaliy statistika asoslari (extimollilik, gipoteza va me’zonlar, korrelyatsiya va dispersiya tahlillari). MS Excel yordamida statistik xisoblarni amalga oshirishga misollar.

5-mavzu. Oliy ta’lim muassasasining axborot muxiti

Oliy ta’lim muassasasini boshqarishning axborot tizimi. O’quv jarayonini texnologiyalashtirishning nazariy-metodologik asoslari. Oliy ta’lim muassasasida Moodle va Hemis tizimlari.

6-Mavzu. Zamonaviy ta’lim maqsadlarini AKT asosida amalga oshirish

Ta’lim va o’qitishning zamonaviy texnologiyalari. Elektron o’quv-uslubiy majmualarni ishlab chiqish. Kompьyuterli test, test natijalarini qayta ishlash texnologiyalari.

7-Mavzu. Masofaviy ta’limning axborot texnologiyalari

Masofaviy o’qitishning texnologik asoslari. Masofaviy o’qitishning xorijiy tajribasi. O’qituvchi va talabaning interfaol munosabatlari. Masofaviy o’qitishning tashkiliy-uslubiy modeli. Masofaviy o’qitishning tashkiliy-texnologik modeli. Virtual universitetlar.

8-Mavzu. ye-Learning standartlari

AICC standarti. SCORM standarti. xAPI standarti. Cmi5 standarti.

9-Mavzu. Masofaviy ta’lim tizimini (LMS) ishlab chiqish

Elektron o’qitish industriyasi. Platformalarning tiplari. Maqsadli auditoriya. Elektron o’qitish platformasining funktsiyalari. Samarali dizayn.

10-Mavzu. Masofaviy ta’limning zamonaviy platformalari

iSpring Learn. WebTutor. Mirapolis LMS. Teachbase. Moodle.

IV. Amaliy mashg’ulotlar uchun quyidagi mavzular tavsiya etiladi:

1. Tadqiqotchining zamonaviy axborot muxiti

2. Ilmiy ishlanmani nashrga tayyorlash

3. Ilmiy-tadqiqot natijalarini AKT vositalari yordamida tayyorlash va taqdim etish

4. Tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash

5. Oliy ta’lim muassasasining axborot muxiti

6. Zamonaviy ta’lim maqsadlarini AKT asosida amalga oshirish

7. Masofaviy ta’limning axborot texnologiyalari

8. e-Learning standartlari

9. Masofaviy ta’lim tizimini (LMS) ishlab chiqish

10. Masofaviy ta’limning zamonaviy platformalari

Amaliy mashg’ulotlar mulьtimedia qurilmalari bilan jixozlangan auditoriyada bir akademik guruhga bir professor-o’qituvchi tomonidan o’tkazilishi zarur. Mashg’ulotlar interfaol usullar yordamida o’tilishi hamda zaruriy pedagogik va axborot texnologiyalari qo’llanilishi maqsadga muvofiq.

V. Mustaqil ta’lim va mustaqil ishlar

Mustaqil ta’lim uchun tavsiya etiladigan mavzular:

1. Tarmoq texnologiyalari.

2. Internet servislari.

3. Axborotni Internetda qidirish va chop etish.

4. Ilmiy-tadqiqot ishini baholash usullari va instrumentlari.

5. Ilmiy axborotni matnli, jadvalli va grafik qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari.

6. MS Word matn redaktorida ilmiy va o’quv-uslubiy materiallar tayyorlash.

7. Dissertatsiya, avtoreferat, maqolalarga nisbatan standart talablar.

8. Ilmiy ma’lumotlarni MS Excel yordamida qayta ishlash va vizuallashtirish.

9. Ilmiy ish natijalarini va o’quv-uslubiy ishlarni MS

Power Point yordamida rasmiylashtirish.

10. Ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish.

11. Ilmiy axborotning turlari va uni qayta ishlash.

12. MS Excel «Анализ данных» paketidan foydalanish.

13. Ilmiy ma’lumotlarni statistik qayta ishlashning maxsus paketlari (Statistica, SPSS va boshq.).

14. Amaliy statistika asoslari (extimollilik, gipoteza va me’zonlar, korrelyatsiya va dispersiya tahlillari).

15. MS Excel yordamida statistik xisoblarni amalga oshirishga misollar.

16. Oliy ta’lim muassasasini boshqarishning axborot tizimi.

17. O’quv jarayonini texnologiyalashtirishning nazariy-metodologik asoslari.

18. Oliy ta’lim muassasasida Moodle tizimi.

19. Oliy ta’lim muassasasida Hemis tizimi.

20. Ta’lim va o’qitishning zamonaviy texnologiyalari.

21. Elektron o’quv-uslubiy majmualarni ishlab chiqish.

22. Kompyuterli test, test natijalarini qayta ishlash texnologiyalari.

23. Masofaviy o’qitishning texnologik asoslari.

24. Masofaviy o’qitishning xorijiy tajribasi.

25. O’qituvchi va talabaning interfaol munosabatlari.

26. Masofaviy o’qitishning tashkiliy-uslubiy modeli.

27. Masofaviy o’qitishning tashkiliy-texnologik modeli.

28. Virtual universitetlar.

29. AICC standarti.

30. SCORM standarti.

31. xAPI standarti.

32. Cmi5 standarti.

33. Elektron o’qitish industriyasi.

34. Platformalarning tiplari.

35. Maqsadli auditoriya.

36. Elektron o’qitish platformasining funktsiyalari.

37. Samarali dizayn.

38. iSpring Learn.

39. WebTutor.

40. Mirapolis LMS.

41. Teachbase.

42. Moodle.

Mustaqil ta’lim mavzulari bo’yicha talabalar Power Point dasturida taqdimot tayyorlaydilar va kafedraning ilmiy-amaliy seminarida himoya qiladilar.

VI. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbalari

Asosiy adabiyotlar

3. Компьютерные технологии в научных исследованиях./И.Н. Мишин.-Смоленск, ФГБОУ ВПО «Смоленская ГСХА», 2015.-148 с.

4. Сабиров У. Қ. Илмий ва ўқув-услубий фаолиятда ахборот технологиялари. Электрон ўқув-услубий мажмуа. АндМИ, 2021.

Қўшимча адабиётлар

3. Основы научных исследований и организация научно-исследовательской деятельности. Учебное пособие./А. И. Пушкарь, Л. В. Потрашкова.-Харьков, ХНЭУ, 2009.-306 с.

4. Таълимда ахборот технологиялари. Олий таълим муассасалари

учун / Р.Ҳамдамов, У.Бегимкулов, Н.Тайлоқов. ЎзМЭ давлат илмий нашриёти. -Т.: 2010,120 б.

Интернет сайтлари

8. www.lex.uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси.

9. www.ziyonet.uz - Ўзбекистон Республикаси таълим портали

10. http://www.stat.uz – Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитасининг расмий сайти.

11. http://wikipedia.org - Эркин энциклопедия.

12. www.UzReport.uz – UzReport агентлигининг ахборот сайти.

13. http://www.citforum.ru – Ахборот технологиялар бўйича ахборот сайти.

14. https://books.ifmo.ru/file/pdf/750.pdf

4.2.Ishchi o’quv dastur.

I. O’quv fanining dolzarbligi va oliy kasbiy ta’limdagi o’rni

Mazkur fan dasturi magistraturaning 5A230107 – Iqtisodiyotda axborot texnologiyalari va tizimlari mutaxassisligi bo’yicha ishlab chiqilgan o’quv rejaning “Tanlov fanlari” tarkibiga kiradi va ikkinchi kursda o’qitiladi.

Ushbu fan dasturi bo’lajak magistratura bitiruvchilari - OTM o’qituvchisi faoliyatining ikki yo’nalishi – a) ilmiy tadqiqotchi va b) pedagog sifatida egallashlari zarur bo’lgan bilimlar va ko’nikmalar majmuini o’z ichiga oladi.

II. O’quv fanining maqsadi va vazifalari

Fanni o’qitishdan maqsad – talabalarda ilmiy-tadqiqot va o’quv-uslubiy faoliyatda axborot texnologiyalaridan foydalanish ko’nikmalarini xosil qilishdan iborat.

Fanning vazifalari:

· magistrantlarning axborot madaniyatini kengaytirish;

· ilmiy va o’quv-uslubiy faoliyatda zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) va vositalaridan foydalanish ko’nikmalarini hosil qilish;

· tadqiqotchi va pedagogning kasbiy faoliyatida Internet tarmog’i resurslaridan foydalanish bo’yicha amaliy ko’nikmalarni shakllanitirish;

· ilmiy va uslubiy ishlanmalarni an’anaviy (ilmiy jurnallarda) va elektron shakllarda chop etishning zamonaviy vositalarini egallash;

· ilmiy va uslubiy ishlanmalarni zamonaviy axborot-kommunikatsiya vositalari orqali taqdim etish ko’nikmalarini xosil qilish.

Fanni o’zlashtirish natijasida magistr:

· ilmiy faoliyatda foydalaniladigan AKT vositalari, Internet tarmog’ining axborot resurslari, ilmiy matnni tayyorlashning asosiy qoidalari, elektron taqdimotlarni ishlab chiqishga nisbatan talablar, ilmiy-tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash vositalari va usullari tasavvur va bilimlarga ega bo’lishi;

· AKT vositalarini ilmiy faoliyatda qo’llash, Internet tarmog’ining zaruriy axborot vositalarini tanlash, ilmiy matnni ilmiy jurnalda chop etish uchun tayyorlash, elektron taqdimotlarni shlab chiqish, tadqiqot natijalarini qayta ishlash uchun AKT vositalarini tanlash, Andijon mashinasozlik institutining axborot-ta’lim fazosida resurslarni tanlash ko’nikmalariga ega bo’lishi;

· Internet tarmog’ining qidiruv tizimlarida ishlash (xususan, web of science, scopus va boshqa tizimlarda ilmiy ma’lumotlarni qidirish), ilmiy ishlanmalarni nashrga va dissertatsiya tadqiqotlarini himoyaga tayyorlashda Davlat standartlariga (GOST) amal qilish, ilmiy-tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash, Andijon mashinasozlik institutining axborot-ta’lim fazosida ishlash malakasiga ega bo’lishi kerak.

III. Ma’ruza mashg‘ulotlari

1- jadval

T/R

Ma’ruzalar mavzulari

Dars soatlari hajmi

1-mavzu. Tadqiqotchining zamonaviy axborot muxiti

4

1.

Tarmoq texnologiyalari.

2.

Internet servislari.

3.

Axborotni Internetda qidirish va chop etish

4.

Ilmiy-tadqiqot ishini baholash usullari va instrumentlari.

2-mavzu. Ilmiy ishlanmani nashrga tayyorlash

4

1.

Ilmiy axborotni matnli, jadvalli va grafik qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari.

2.

MS Word matn redaktorida ilmiy va o’quv-uslubiy materiallar tayyorlash.

3.

Dissertatsiya, avtoreferat, maqolalarga nisbatan standart talablar.

3-Mavzu. Ilmiy-tadqiqot natijalarini AKT vositalari yordamida

tayyorlash va taqdim etish

6

1.

Ilmiy ma’lumotlarni MS Excel yordamida qayta ishlash va vizuallashtirish.

2.

Ilmiy ish natijalarini va o’quv-uslubiy ishlarni MS

Power Point yordamida rasmiylashtirish.

4-Mavzu. Tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash

6

1.

Ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish. Ilmiy axborotning turlari va uni qayta ishlash.

2.

MS Excel «Анализ данных» paketidan foydalanish.

3.

Ilmiy ma’lumotlarni statistik qayta ishlashning maxsus paketlari (Statistica, SPSS va boshq.).

4.

Amaliy statistika asoslari (extimollilik, gipoteza va me’zonlar, korrelyatsiya va dispersiya tahlillari).

5.

MS Excel yordamida statistik xisoblarni amalga oshirishga misollar.

5-mavzu. Oliy ta’lim muassasasining axborot muxiti

6

1.

Oliy ta’lim muassasasini boshqarishning axborot tizimi.

2.

O’quv jarayonini texnologiyalashtirishning nazariy-metodologik asoslari.

3.

Oliy ta’lim muassasasida Moodle va Hemis tizimlari.

6-Mavzu. Zamonaviy ta’lim maqsadlarini AKT asosida amalga oshirish

6

1.

Ta’lim va o’qitishning zamonaviy texnologiyalari.

2.

Elektron o’quv-uslubiy majmualarni ishlab chiqish.

3.

Kompyuterli test, test natijalarini qayta ishlash texnologiyalari.

7-Mavzu. Masofaviy ta’limning axborot texnologiyalari

6

1.

Masofaviy o’qitishning texnologik asoslari. Masofaviy o’qitishning xorijiy tajribasi.

2.

O’qituvchi va talabaning interfaol munosabatlari.

3.

Masofaviy o’qitishning tashkiliy-uslubiy modeli.

4.

Masofaviy o’qitishning tashkiliy-texnologik modeli. Virtual universitetlar.

8-Mavzu. ye-Learning standartlari

6

1.

AICC standarti. SCORM standarti.

2.

ХAPI standarti. Cmi5 standarti.

9-Mavzu. Masofaviy ta’lim tizimini (LMS) ishlab chiqish

6

1.

Elektron o’qitish industriyasi.

2.

Platformalarning tiplari.

3.

Maqsadli auditoriya. Elektron o’qitish platformasining funktsiyalari. Samarali dizayn.

10-Mavzu. Masofaviy ta’limning zamonaviy platformalari

6

1.

iSpring Learn.

2.

Mirapolis LMS. Teachbase. Moodle.

Jami

56 soat

Ma’ruza mashg‘ulotlari multimedia qurulmalari bilan jihozlangan auditoriyada akadem. guruhlar oqimi uchun o‘tiladi.

IV. Amaliy mashg‘ulotlar

2- jadval

T/R

Amaliy mashg‘ulotlar mavzulari

Dars soatlari hajmi

1.

Tadqiqotchining zamonaviy axborot muxiti

6

2.

Ilmiy ishlanmani nashrga tayyorlash

6

3.

Ilmiy-tadqiqot natijalarini AKT vositalari yordamida tayyorlash va taqdim etish

8

4.

Tadqiqot natijalarini matematik qayta ishlash

8

5.

Oliy ta’lim muassasasining axborot muxiti

6

6.

Zamonaviy ta’lim maqsadlarini AKT asosida amalga oshirish

6

7.

Masofaviy ta’limning axborot texnologiyalari

6

8.

e-Learning standartlari

6

9.

Masofaviy ta’lim tizimini (LMS) ishlab chiqish

6

10.

Masofaviy ta’limning zamonaviy platformalari

6

JAMI:

64

Amaliy mashg’ulotlar multimеdia qurulmalari bilan jixozlangan auditoriyada bir akadеmik guruhga bir o’qituvchi tomonidan o’tkazilishi lozim. Mashg’ulotlar faol va intеrfaol usullar yordamida o’tilishi, mos ravishda munosib pеdagogik va axborot tеxnologiyalar qo’llanilishi maqsadga muvofiq.

V. Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar

“Tizimlar nazariyasi asoslari” fani bo‘yicha Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo‘yicha ko‘rsatmalar o‘quv rejasida ko‘zda tutilmagan.

VI. Mustaqil ishlar bo`yicha ko`rsatma va tavsiyalar

3-jadval

№

Mustaqil ta’lim mavzulari

Dars soatlari hajmi

3-semestr

43.

Tarmoq texnologiyalari.

2

44.

Internet servislari.

2

45.

Axborotni Internetda qidirish va chop etish.

2

46.

Ilmiy-tadqiqot ishini baholash usullari va instrumentlari.

2

47.

Ilmiy axborotni matnli, jadvalli va grafik qayta ishlashning zamonaviy texnologiyalari.

2

48.

MS Word matn redaktorida ilmiy va o’quv-uslubiy materiallar tayyorlash.

2

49.

Dissertatsiya, avtoreferat, maqolalarga nisbatan standart talablar.

2

50.

Ilmiy ma’lumotlarni MS Excel yordamida qayta ishlash va vizuallashtirish.

2

51.

Ilmiy ish natijalarini va o’quv-uslubiy ishlarni MS

Power Point yordamida rasmiylashtirish.

2

52.

Ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish.

2

53.

Ilmiy axborotning turlari va uni qayta ishlash.

2

54.

MS Excel «Анализ данных» paketidan foydalanish.

2

55.

Ilmiy ma’lumotlarni statistik qayta ishlashning maxsus paketlari (Statistica, SPSS va boshq.).

2

56.

Amaliy statistika asoslari (extimollilik, gipoteza va me’zonlar, korrelyatsiya va dispersiya tahlillari).

2

57.

MS Excel yordamida statistik xisoblarni amalga oshirishga misollar.

2

58.

Oliy ta’lim muassasasini boshqarishning axborot tizimi.

2

59.

O’quv jarayonini texnologiyalashtirishning nazariy-metodologik asoslari.

2

60.

Oliy ta’lim muassasasida Moodle tizimi.

4

61.

Oliy ta’lim muassasasida Hemis tizimi.

4

62.

Ta’lim va o’qitishning zamonaviy texnologiyalari.

4

63.

Elektron o’quv-uslubiy majmualarni ishlab chiqish.

4

64.

Kompyuterli test, test natijalarini qayta ishlash texnologiyalari.

4

65.

Masofaviy o’qitishning texnologik asoslari.

4

66.

Masofaviy o’qitishning xorijiy tajribasi.

4

67.

O’qituvchi va talabaning interfaol munosabatlari.

4

68.

Masofaviy o’qitishning tashkiliy-uslubiy modeli.

4

69.

Masofaviy o’qitishning tashkiliy-texnologik modeli.

4

70.

Virtual universitetlar.

4

71.

AICC standarti.

4

72.

SCORM standarti.

4

73.

XAPI standarti.

4

74.

Cmi5 standarti.

4

75.

Elektron o’qitish industriyasi.

4

76.

Platformalarning tiplari.

4

77.

Maqsadli auditoriya.

4

78.

Elektron o’qitish platformasining funktsiyalari.

2

79.

Samarali dizayn.

2

80.

iSpring Learn.

2

81.

WebTutor.

2

82.

Mirapolis LMS.

2

83.

Teachbase.

2

84.

Moodle.

2

85.

Jami:

120

Mustaqil o’zlashtiriladigan mavzular bo’yicha talabalar tomonidan loyiha ishi, essе, tеzis yoki ilmiy maqola yozish, rеfеratlar tayyorlash va ularni taqdimot qilish tavsiya etiladi.

VI. Kurs ishi (loyihasi) bо‘yicha kо‘rsatma va tasviyalar.

Ushbu o‘quv fani bo‘yicha kurs ishi rejalashtirilmagan.

VII. Fan bo‘yicha hisob-grafik ishlari bо‘yicha kо‘rsatma va tasviyalar. Ushbu fan bo‘yicha hisob-grafik o‘quv rejasida ko‘zda tutilmagan.

VIII. Fan bo‘yicha talabalar bilimini baholash va nazorat qilish me’zonlari

Andijon mashinasozlik institutida fanlar b‘yicha talabalar bilimini nazorat qilish va baxolash O‘zbеkiston rеspublikasi prеzidеntini 2018 – yil 5-iyundagi PQ-3775 son “Оliy ta'lim muassasalarida ta'lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan kеng qamrovli isloxatlatda faol ishtirokini ta'minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora–tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga hamda O‘zbеkiston rеspublikasi adliya vazirligida 2018-yil 26- sеntyabrda 3069-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan 2018-yil 9-avgust 19-2018-son O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta'lim vazirining buyruiga muofiq ishlab chiqilgan “Oliy ta'lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baxolash tizimi to‘risidagi nizom” asosida olib boriladi.

4-jadval

Baholash usullari

Ekspress testlar, yozma ishlar, og‘zaki so‘rov, prezentatsiyalar.

Baholash mezonlari

5 “A'lo” baho

-Talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qilish.

-Ijodiy fikrlay oladi.

-Mustaqil mushoxada yuritadi.

-Olgan bilimlarini amalda qo‘llay oladi.

-Fanning (mavzuning) moxiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib bеradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda.

4 “Yaxshi”baho

-Talaba mustaqil mushoxada yuritadi.

-Olgan bilimlarini amalda qo‘llay oladi.

-Fanning (mavzuning) moxiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib bеradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda.

3 “qoniqarli”baho

-Talaba olgan bilimlarini amalda qo‘llay oladi.

-Fanning (mavzuning) moxiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib bеradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega dеb topilganda.

2 “qoniqarsiz” baho

Talaba fan dasturing o‘zlashtirmagan, fanning (mavzuning) moxiyatini tushunmaydi, Hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega emas dеb topilganda.

Reyting baholash turlari

Maks.ball

O‘tkazish vaqti

Oraliq nazorat (ma’ruzachi o‘qituvchisi tomonidan qabul qilinadi).

Oraliq nazorat 2 bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqich, 10 ball-talaba yakka tartibda topshiriqlar oladi va himoya qiladi. Ikkinchi bosqich, 10 ball-talabalar kichik guruhlarga bo‘linadi (har bir guruhda talabalar soni 5-7 tagacha bo‘lishi mumkin), har bir guruhga alohida topshiriqlar beriladi va himoya qabul qilinadi. Topshiriqlar 2-3-haftalar oralig‘ida talabalarga biriktiriladi. Guruhning faolligi, berilgan topshiriqni nazariy va amaliy jihatdan yoritilishi, xulosalarning mantiqiy bog‘liqligi, kreativ mulohazalarning mavjudligi, huquqiy-normativ hujjatlarni bilishi va boshqa talablarga mosligi hisobga olinadi. Himoya kafedra mudiri tomonidan tasdiqlangan grafik asosida dars mashg‘ulotlaridan so‘ng tashkil etiladi

5

16-hafta

YAkuniy nazorat

Yakuniy nazorat turini o‘tkazish va mazkur nazorat turi bo‘yicha talabaning bilimini baholash o‘quv mashg‘ulotlarini olib bormagan profеssor-o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida bеlgilangan bo‘lib, 5 baolik “Yozma ish” variantlari asosida o‘tkaziladi.

Yakuniy nazorat “Yozma ish” shaklida ko‘p variantli usulda o‘tkaziladi. har bir variant 5 ta savoldan iborat. Nazariy savollar fan b o‘yicha tayanch so‘z va iboralar asosida tuzilgan bo‘lib, fanning barcha mavzularini o‘z ichiga qamrab olgan bo‘ladi

5

18-19 hafta

YOzma ish, Og’zaki, Test

5

VI. Asosiy va qo’shimcha o’quv adabiyotlar hamda axborot manbalari

Asosiy adabiyotlar

5. Компьютерные технологии в научных исследованиях./И.Н. Мишин.-Смоленск, ФГБОУ ВПО «Смоленская ГСХА», 2015.-148 с.

6. Сабиров У. Қ. Илмий ва ўқув-услубий фаолиятда ахборот технологиялари. Электрон ўқув-услубий мажмуа. АндМИ, 2021.

Қўшимча адабиётлар

5. Основы научных исследований и организация научно-исследовательской деятельности. Учебное пособие./А. И. Пушкарь, Л. В. Потрашкова.-Харьков, ХНЭУ, 2009.-306 с.

6. Таълимда ахборот технологиялари. Олий таълим муассасалари

учун / Р.Ҳамдамов, У.Бегимкулов, Н.Тайлоқов. ЎзМЭ давлат илмий нашриёти. -Т.: 2010,120 б.

Интернет сайтлари

15. www.lex.uz – Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси.

16. www.ziyonet.uz - Ўзбекистон Республикаси таълим портали

17. http://www.stat.uz – Ўзбекистон Республикаси Давлат Статистика Қўмитасининг расмий сайти.

18. http://wikipedia.org - Эркин энциклопедия.

19. www.UzReport.uz – UzReport агентлигининг ахборот сайти.

20. http://www.citforum.ru – Ахборот технологиялар бўйича ахборот сайти.

21. https://books.ifmo.ru/file/pdf/750.pdf

4.3. TARQATMA MATERIALLAR.

Internet Explorer

Opera

Google chrome

Mozilla Firefox

.

4.4. TESTLAR.

4.4.Testlar

I

O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kompyuterlashtirishni yanada

rivojlantirish va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish to’g’risidagi”

farmoni qachon qabul qilingan?

~2002 yil 30 mayda

~2002 yil 30 oktyabr

~2002 yil 7 aprelda

~2004 yil 29 aprelda}

Axborot so’zining tarifi qaysi javobda to'g'ri keltirilgan?

~U lotincha so'zdan olingan bo'lib tushuntirish, tanishtirish, bayon etish ma'nosini

bildiradi

~U lotincha so'zdan olingan bo'lib xabar, darak, voqea ma’nosini bildiradi

~U grekcha so'zdan olingan bo'lib bayon etish ma'nosini bildiradi

~U grekcha so'zdan olingan bo'lib xabar, darak, vokea ma'nosini bildiradi}

Texnologiya qanday ma'noni bildiradi?

~San'at, maxorat, fan, ta’limot ma'nosini

~Texnikadan unumli foydalana bilish ma'nosini

~Fan tomonidan yaratilgan yangiliklarni bilish ma'nosini

~Axborotlashgan jamiyatda yashab fan bilan shugullanish ma'nosini}

Informatika atamasi qachon va qaerda paydo bo'ldi?

~1960 yil Fransiyada

~1960 yil Amerikada

~1941 yil Yaponiyada

~1941 yil Germaniyada}

Informatika atamasi qanday ma'noni bildiradi?

~Axborotlarni avtomatik qayta ishlash

~Axborotlarni qayta ishlash

~Robotlar uchun dastur tuzish

~Kompyuterlar uchun dastur tuzish}

Kompyuter nima?

~Ma'lumotlarni qayta ishlovchi universal raqamli hisoblash mashinasi

~Biror bir ishni bajarishga yordam beruvchi moslama

~Xisob ishlarini bajaruvchi qurilma

~Kalkulyator vazifasini bajaruvchi moslama}

Kompyuterlar qanday sinflarga bo'linadi?

~Super, katta, mini, shaxsiy xamda bloknot kompyuterlarga

~4 ta avlodga bo'linadi

~Dastur yodamida ishlaydigan kompyuterlarga

~Maxalliy, mintaqaviy xamda global}

Dastlabki shaxsiy kopyuterlar qanday nom bilan yaratilgan?

~Apple

~IBM-360

~BESM

~MESM}

I avlod kompyuterlari ... yordamida ishlagan

Elektron lampalar

~Tranzistorla

~Integral sxemalar

~Katta integral sxemalar}

II avlod kompyuterlari ... yordamida ishlagan

~Tranzistorlar

~Elektron lampalar

~Integral sxemalar

~Juda katta integral sxemalar

III avlod kompyuterlari ... yordamida ishlagan

~Integral sxemalar

~Elektron lampalar

~Katta integral sxemalar

~Juda katta integral sxemalar}

IV avlod kompyuterlari ... yordamida ishlagan

~Katta integral sxemalar

~Tranzistorlar

~Integral sxemalar

~Elektron lampalar}

Kilobayt necha baytdan iborat?

~1024 bayt

~18 bayt

~256 bayt

~512 Kbayt}

Megabayt necha kilobaytni tashkil qiladi?

~1024 Kbayt

~18 Kbayt

~256 Kbayt

~512 Kbayt}

Bayt necha bitdan iborat?

~8

~1024

~256

~20}

Axborotning eng kichik o’lchov birligi nima?

~bit

~bayt

~kilobayt

~megabayt}

~Standart kompakt disklarning(CD) ma'lumotlar sig'imi qancha?

650-700 Mb

1 Mb

1 Gb

650-700 Kb}

Axborotning o’lchov birliklari to’g’ri ko’rsatilgan javobni toping?

~bayt, kilobayt,megabayt, gigabayt, terabayt

bit, bayt va dyum

millimetr, dyum, bit

santimetr, gramm, dyum}

Modem nima?

~telefon tarmog’i orqali boshqa kompyuterlar bilan ma’lumotlar almashishni

~ta’minlaydigan qurilma

~ma’lumotlarni kompyuterga kiritishni engillashtiradigan qurilma

~ma’lumotlarni qog’ozga chiqarishni ta’minlaydigan qurilma

~xotiradagi ma’lumotlar almashuvini ta’minlaydigan qurilma}

Quyida monitor turlari keltirilgan javobni toping?

~EGA, VGA, SVGA, XGA

~lazerli, matritsaviy va purkovchi(struyniy).

~Intel-8087, Intel-80287, Intel-80386

~lazerli va purkovchi (struyniy) }

Quyidagi qurilmalarning qaysi biri qo’shimcha hisoblanadi ?

~printer

~Monitor

~Klaviatura

~operativ xotira}

Quyidagi qurilmalardan qaysi biri xotiralarga tegishli?

~Qattik disk

~Drayver

~Monitor

~Protsessor}

Shaxsiy kopyuterda qanday ichki xotiralar mavjud?

~Tezkor(OZU), Kesh, video, doimiy saqlash(PZU), yarim xotira (SMOS)

~Kompakt disk, floppi disk (disketa)

~Flesh xotira, CD-ROM, DVD-ROM

~Qattiq disk, kompakt disk, floppi disk(disketa) }

Kesh xotira nima uchun ishlatiladi?

~kompyuterning ishlash tezligini oshirish uchun

~ma’lumotlarni nusxalash uchun

~ma’lumotni doimiy saqlash uchun

~o’chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash uchun}

Tashqi xotira nima uchun kerak?

~Kompyuter ishlash-ishlamasidan qatiy nazar ma'lumotlarni saqlash uchun

~Ma'lumotlarni kompyuter ichida saqlash uchun

~Kompyuter ishlashlayotgan vaqtdagina ma'lumotlarni saqlash uchun

~Ma'lumotlarni bir kompyuterdan boshqasiga tarmoq orqali jo'natish uchun}

Doimiy xotira nima?

~ma’lumotlarni doimiy saqlovchi xotira

~protsessorning tezligini oshirish uchun xizmat qiluvchi o’ta tezkor xotira

~kompyuter konfiguratsiyasi parametrlarini saqlash uchun xotira

~kompyuter ishlayotgan vaqtda ma’lumotlarni saqlovchi xotira}

Kompyuterni o'chirilgach barcha ma'lumot qaerdan o'chib ketadi?

~Tezkor(operativ) xotiradan

~Qattik disk(vinchester)dan

~Kompakt disk(CD)dan

~Qogozdan}

Displey nima?

~kompyuterning ish jarayonida vujudga keladigan axborotlarni ekranda yoritib

berishni ta’minlaydigan qurilma

~kompyuterlararo ma’lumot almashishni ta’minlovchi qurilma

~ma’lumotlarni saqlovchi qurilma

~ma’lumotlarni qog’ozga bosib chiqaruvchi qurilma}

Skaner qanday qurilma?

~fotosurat, grafik va matn shaklidagi ma’lumotlarni kompyuterga kirituvchi

qurilma

~kompyuterlararo ma’lumot almashishni ta’minlovchi qurilma

~ma’lumotlarni saqlovchi qurilma

~ma’lumotlarni qog’ozga bosib chiqaruvchi qurilma}

Kompyuter nima?

~turli ko’rinishdagi ma’lumotlarni kiritish, qayta ishlash va akslantirishni bajaruvchi elektron qurilma

~

hisoblash amallarini bajaruvchi qurilma

~

ma’lumotlarni qog’ozga bosib chiqaruvchi qurilma

~

mikroprotsessor}

Sistema bloki nima?

~Kompyuterning asosiy elektron qurilmalarini uz ichiga olgan qurilma

~Kompyuterning qushimcha qurilmasi

~Kompyuterning barcha asosiy qurilmalarini uz ichiga olgan qurilma

~Matnli va grafikli ma'lumotlarni tasvirlovchi qurilma}

Klaviatura nima?

~Foydalanuvchi tomonidan ma'lumotlarni kompyuterga kiritish moslamasi

~Kompyuterning asosiy elektron qurilmalarini uz ichiga olgan qurilma

~Kompyuterning qo'shimcha qurilmasi

~Matnli va grafikli ma'lumotlarni tasvirlovchi qurilma}

Kompyuter qaysi mantiqiy element asosida ishlaydi

~0 va 1

~0 va 0

~1 va1

~2 va 2}

Sichqoncha nima?

~Amal(buyruq)lar bajarishni engillashtiruvchi moslama

~Foydalanuvchi tomonidan ma'lumotlarni kompyuterga kiritish moslamasi

~Ma'lumotlarni diskdan kompyuterga kiritish qurilmasi

~Matnli va grafikli ma'lumotlarni tasvirlovchi qurilma}

Printer nima?

~Kompyuterdagi ma'lumotlarni chop etish uchun hizmat qiladigan qurilma

~Foydalanuvchi tomonidan ma'lumotlarni kompyuterga kiritish moslamasi

~Ma'lumotlarni diskdan kompyuterga kiritish qurilmasi

~Matnli va grafikli ma'lumotlarni tasvirlovchi qurilma}

Qanday turdagi printerlar mavjud?

~Lazerli, purkagichli(struyniy) va ignali(matrichniy)

~EGA, VGA, SVGA

~Epson, HP Laser Jet

~Compaq, Pentium}

Operatsion tizimlar (sistema) to’g’ri keltirilgan qatorni ko’rsating?

~MS DOS, Windows 95, Windows 98, Windows 2000, Windows NT, Windows XP,

Unix

~MS DOS, Norton Commander, Power Point, Windows 98

~Lexicon, Microsoft Word, Wd.com

~Wd. com, Super Cals 4, Microsoft Excel, MS Access}

Operatsion tizim (sistema) nima?

~foydalanuvchi buyruqlarini to’liq bajaruvchi va qurilmalarni dastur asosida

ishlashini ta’minlovchi drayverlar xamda dasturlardan tashkil topgan dastur.

~matn muharrirlaridan tuzilgan dastur paketi

~Microsoft Office dasturi

~kompyuter va uning qurilmalaridan iborat tizim}

Quyidagilardan qaysi biri operatsion sistema uchun qobiq dastur deyiladi?

~NC, VC, Windows3.1, Windows3.11

~Windows95, MS DOS, Windows98, WindowsNT, WindowsXP

~Word, Excel, Power Point

~Access, Paint, WordPad}

Fayl nima?

~ma’lum bir ma’lumot saqlanuvchi diskning nomlangan sohasi.

~katalog nomlari va yozilish vaqti haqidagi ma’lumotlarni saqlovchi

~faqat matnli ma’lumot nomi

~o’chirilgan ma’lumotlarni saqlovchi joy}

Papka nima?

~Papka maxsus fayl bo'lib, unda shu papkaga ro'yxatga olingan fayl va ichki

papkalar xaqidagi ma'lumotlar saqlanadi

~Xar xil qogozlardagi xujjatlar saqlanadigan moslama

~Diskdagi ma'lumotlar saqlanadigan ismlangan joy

~Kompakt disk solinadigan quticha}

Hardware nimani anglatadi ?

~barcha kompyuter qurilmalari-qattiq qism

~kompyuterning programmali ta’minoti

~sistema bloki

~kompyuterning portlariga ulanuvchi qurilmalari}

Software nimani anglatadi?

~kompyuterning programmali ta’minoti-yumshoq qism

~barcha kompyuter qurilmalari

~sistema bloki

~kompyuterning qo’shimcha qurilmalari}

MS DOSda fayl va kataloglarning nomidagi belgilar soni nechtagacha bo'lishi

mumkin?

~8 tagacha

~254 tagacha

~3 tagacha

~4 tagacha}

Fayl nomidagi kengaytma nimani bildiradi?

~Fayl turini ya'ni fayl qanday programma yordamida yaratilganini

~Bir faylni boshqa fayllardan farqlashni

~Faylni katalog(papka)dan farqlashni

~Bir xil nomdagi fayllarni farqlashni}

MS DOSda faylni qaysi buyruq yordamida o’chirish mumkin?

~DEL

COPY CON

COPY

TYPE}

Ish stoli nima?

~kompyuter ishga tushirilgach ekranda xosil buladigan Windowsning bosh oynasi

~barcha ishga tushirilgan programmalar ro’yxatini tasvirlovchi satr

~kompyuter joylashtiriladigan stol

~kompyuter va uning barcha qo’shimcha qurilmalari joylashtiriladigan stol}

Yorliq nima?

~fayl joylashgan manzilni saqlovchi maxsus fayl-piktogramma nusxasi

~oyna belgilari

~menyu buyruqlari belgilari

~programma belgilari}

Moy kompyuter papkasining vazifasi nima?

~disklar bilan ishlash, disklarni tanlash, operativ xotira haqida ma’lumot olish va

h.k.

~disklar bilan ishlash va o’chirilgan fayllarni tartiblash

~o’chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash

~foydalanuvchining ishchi materiallari saqlanadigan joy}

Korzina papkasining vazifasi nima?

~o’chirilgan fayllarni vaqtincha saqlash

~disklar bilan ishlash va disklarni tanlash

~operativ xotira haqida ma’lumot olish

~foydalanuvchining ishchi materiallari, ya’ni fayllarini saqlash}

Masalalar paneli nima?

~barcha ishga tushirilgan programmalar ro'yxatini tasvirlovchi satr

~kompyuter ishga tushirilgach ekranda xosil bo'ladigan Windowsning bosh oynasi

~kompyuter joylashtiriladigan stol

~barcha kerakli programmalar ro'yxatini tasvirlovchi satr}

Windows standart programmalariga nimalar kiradi?

~Bloknot, WordPad, Paint, Kalkulyator

~Word, Excel, PowerPoint

~Access, Delphi

~Turbo Pascal, Basic}

Bosh menyu(Pusk)ning qanday ko'rinishlari bor?

~Oddiy va klassik

~Gorizontal va vertikal

~Pastga ochiluvchi

~Yuqoriga ochiluvchi}

Menyu bu-

~Biror bir amal(operatsiya)ni bajarish imkonini beruvchi buyruqlar majmui

~Sichqonchaning o'ng tugmasini bosganda xosil bo'ladigan buyruqlar majmui

~Pusk tugmasini bosganda ochiladigan buyruqlar majmui

~Piktogrammalardan iborat buyruqlar majmu}

Kontekst menyuning vazifasi nimadan iborat?

~Sichqoncha ko'rsatkichi turgan joydagi bajarilishi mumkin bo'lgan buyruqlar

ro'yxatini ifodalaydi

~Ixtiyoriy buyruqni tezda bajarish

~Oyna o'lchamlari va xolatini o'zgartirish

~Bosh menyuni tez ochish}

Sichqoncha o'ng tugmasi bosilsa nima bo’ladi?

~kontekst menyu ochiladi

~programma oynasi ochiladi

~muloqot oynasi ochiladi

~xujjat oynasi ochiladi}

Quyidagi buyruqlarning qaysi biri yordamida Windows ishchi stolida papka

tashkil qilish mumkin?

~sichqonchaning o’ng tugmachasi bosiladi, ekranda kontekstli menyu paydo

bo’ladi, undan.Sozdat

®

Papku buyrug’i tanlanadi

~[F7] tugmachasi yordamida

~sichqonchaning o’ng tugmachasi bosiladi, ekranda kontekstli menyu paydo

bo’ladi, undan [F7] tugmachasi bosiladi

~sichqonchaning chap tugmachasi bosiladi, ekranda kontekstli menyu paydo

bo’ladi, undan Sozdat

®

Fayl

®

Papku buyrug’i tanlanadi}

Windows ishchi stolidagi tizim (sistema) papkalariga quyidagilardan qaysilari

kiradi?

~Moy kompyuter, Moi dokumenti, Portfel, Korzina, Setevoe okrujenie va h.k.

~Programmi, Dokumenti, Spravka, Vipolnit va h.k.

~Moi dokumenti, Portfel, Nastroyka, Nayti, Zavershenie seansa va h.k.

~Moy komyuter, Korzina, Zavershenie raboti, Programmi va h.k.}

Korzinadan faylni qayta tiklash qanday bajariladi?

~Korzinaga kiriladi, kerakli fayl tanlanib, vosstanovit buyrug’i tanlanadi

~Korzinaga kiriladi, kerakli fayl tanlanib, ochistit korzinu buyrug’i tanlanadi

~Korzinaga kiriladi, kerakli fayl tanlanib, obnovit buyrug’i tanlanadi

~Korzinaga kiriladi, kerakli fayl tanlanib, spisok buyrug’i tanlanadi}

Provodnikda yangi papka xosil qilish qanday amalga oshiriladi?

~Fayl-Sozdat >-Papku

~Pravka-Virezat

~Pravka-Vstavit

~Fayl-Udalit}

Provodnikda fayl(papka)ning nomini o’zgartirish

~Fayl-Pereimenovat

~Pravka-Virezat

~Fayl-Udalit

~Fayl-Sozdat>-Papku}

Menyudagi xira rangdagi buyruqning vazifasi

~shu buyruq ayni vaqtda ishlamaydi

~muloqot oynasi ochish

~tanlash(pereklyuchatel)

~buyruqni menyuga kirmasdan bajarish}

Vositalar paneli(Panel instrumentov) nima uchun xizmat qiladi?

~Menyu buyruqlarini tez bajarish uchun

~Sahifani kurish uchun

~Nusxa kuchirish uchun

~Fayllar bilan ishlash uchun]

Kompyuter virusi nima?

~Kompyuter resurslariga zarar etkazadigan maxsus yozilgan dastur

~Elektor toki orqali yuqadigan mikrob

~Foydalanuvchidan kompyuterga yuqadigan kasallik

~Matnli fayl}

Qaysi javobda kompyuterning virus bilan zararlanishiga olib kelishi mumkinligi

ko’rsatilgan?

~Turli disklardan foydalanish, tarmoqdan foydalanish

~Kompyuterni iflos holda saqlash

~Manbadagi elektr tokini ko’payib-kamayib ketishi

~Bemor odam kompyuterdan foydalanishi}

Quyidagi kompyuter virusi zarar yetkazishi mumkin bo’lgan javob variantlaridan

qaysi biri noto’g’ri?

~Kompyuterdan foydalanuvchi shaxsga

~Dastur fayllariga

~Tizimli fayllarga

~Kompyuterning ishlash tezligiga}

Antivirus dasturlarini ko’rsating?

~ drweb, nod32, Kaspersky

~winrar, winzip, winarj

~arj, rar, pkzip, pkunzip

~pak, lha}

№67Fan bobi–2; Fan bo‘limi-4; Qiyinlik darajasi-2;

Fayllarni arxivlash nima?

~Xotiradagi joyni tejash yoki fayl va papkalarni saqlab qo'yish maqsadida ular

hajmini kichraytirish yoki zichlash

~Barcha fayl va papkalarni bir joyda saqlash

~Fayl va papkalarni parol yordamida saqlash

~Fayllarni xotirani tejash maqsadida o'chirib tashlash}

Arxivlash dasturlari bir-biridan nimasi bilan farqlanadi?

~Qo'llaniladigan matematik usul, arxivlash, arxivni ochish va zichlash

samaradorligi bilan

~Ixtiyoriy arxivlarni ocha olish imkoni borligi bilan

~Foydalanuvchiga qulayligi bilan

~Ko'proq fayllarni zichlay olishi bilan}

Quyidagi arxivlash xaqidagi fikrlardan qaysilari noto'g'ri?

~Arxivlangan fayllarni boshqalar ocha olmaydi

~Arxivlash jarayonida bir necha fayllar zichlashtirilib bir faylga birlashtiriladi

~Arxivlash dasturlari fayllarning xajmini kichraytiradi

~Fayllarni bir necha tomlarga bo'lib arxivlash mumkin}

Arxiv fayli nima? Bu -

~bir yoki bir necha fayllarning zichlashgan xolda yagona faylga birlashtirilishi

maxsus papka bo'lib, unda fayllar saqlanadi

~arxiv dasturi joylashgan papkadagi fayl

~arxivlashning bir usuli}

Arxivlash samaradorligi nima?

~Fayl yoki fayllar guruxini arxivlashda maksimal zichlay olish qobiliyati

~Ko'prok fayllarni zichlay olish qobiliyati

~Ko'pchilik foydalanuvchilar uchun muljallanganligi

~Arxiv fayllarini tezroq ocha olishi}

Fayllarni SFX arxivlash nima?

~Arxivlash dasturisiz ochiladigan exe shaklidagi arxiv fayli yaratish

~Arxiv fayliga parol o'rnatish

~Winzip yordamida ochiladigan arxiv fayli yaratish

~Kengaytmasi SFX ko'rinishidagi arxiv fayli yaratish}

Qaysi qatorda MS Office dasturlari ro’yxati berilgan?

~Word, Excel, Power Point

~Opera, Google Chrome, Internet Exploler

~WordPad, Paint, DrWeb

~Kasperskiy, Avast, NOD32}

Microsoft Office paketi tarkibiga quyidagilar kiradi

~Word, Excel, Power Point

~

Bloknot, Kalkulyator, Wordpad

~

Photoshop, Paint

~

Winrar, Winzip}

Word dasturida faylni printerda chop qilish uchun qaysi tugmachalar

kombinatsiyasini ishlatish mumkin?

~Ctrl+P

~

Ctrl+R

~

Ctrl+Shift

~

Ctrl+A}

Word dasturi nima uchun mo’ljallangan?

~matnli ma’lumotlarni qayta ishlaydigan dastur

~

foto tasvirlarni qayta ishlaydigan dastur

~

jadvalli ma’lumotlarni qayta ishlaydigan dastur

~

ma’lumotlar omborini qayta ishlaydigan dastur}

Matn muharrirlari to’g’ri keltirilgan qatorni ko’rsating.

~Lexicon, WordPad, Bloknot

~

MS-DOS, Norton Commander, Windows 95, Windows 98

~

Wd.com, Super Calk 4, Microsoft Excel, Ms Access

~

MS Access, Windows 95}

Microsoft Wordda kiritilgan ma’lumotni diskka saqlab qo’yish tartibi to’g’ri

keltirilgan qatorni tanlang.

~Fayl-Soxranit kak-Fayl nomi-Soxranit

~

Pravka-Soxranit kak-Fayl nomi-Soxranit

~

Vstavka-Fayl nomi-Soxranit

~

[Ctrl]+[F1] tugmachalar kombinatsiyasi yordamida}

MS Wordda belgilarni avtomatik almashtirish qanday bajariladi?

~Pravka-Zamenit buyrug’i orqali

~

Servis-Pravopisanie buyrug’i orqali

~

Format-Shrift buyrug’i orqali

~

Vstavka-Risunok buyrug’i orqali}

MS Wordda jadval yaratish uchun….

~Tablitsa-Vstavit-Tablitsa buyrug’idan foydalaniladi

~

Fayl-Parametri stranitsi buyrug’idan foydalaniladi

~

Fayl-Tablitsa buyrug’idan foydalaniladi

~

Vstavka-Vstavit-Simvol buyrug’idan foydalaniladi}

MS Wordda WordArt ni ishga tushirish uchun …

~Vstavka-Risunok- Ob’ekt WordArt buyrug’i tanlanadi

~

Fayl-Parametri stranitsi- WordArt buyrug’i tanlanadi

~

Spravka- WordArt buyrug’i tanlanadi

~

Fayl- WordArt buyrug’i tanlanadi}

MS Wordda matndan nusxa olish uchun …

~Matn ajratib olinib, Pravka-Kopirovat va kerakli joyga o’tib Pravka-Vstavit

buyruqlari ketma-ket tanlanadi

~

Matn ajratib olinib Okno-Kopirovat va kerakli joyga o’tib Okno-Vstavit

buyruqlari ketma-ket tanlanadi

~

Fayl-Soxranit kak buyrug’i tanlanadi

~

Format-Shrift-Kopirovat buyrug’i tanlanadi}

Wordda sahifa nomeri sahifaning qaysi joyiga qo'yiladi?

~Kolontitulga

~

Sahifa yuqorisiga

~

Sahifa quyi tarafiga

~

Sahifa o'rtasiga}

4.5. BAHOLASH MEZONI.

Talabalar bilimini nazorat qilish va baholashning reyting tizimini tashkil etish

Andijon mashinasozlik institutida fanlar bo‘yicha talabalar bilimini nazorat qilish va baholash O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-iyundagi PQ-3775-son “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim sifatini oshirish va ularning mamlakatda amalga oshirilayotgan keng qamrovli islohotlarda faol ishtirokini ta’minlash bo‘yicha qo‘shimcha chora–tadbirlar to‘g‘risida”gi qaroriga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirining 2018-yil 9-avgust 19-2018-son buyrug‘i bilan tasdiqlangan hamda O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2018-yil 26-sentyabrda 3069-son bilan ro‘yxatdan o‘tkazilgan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish va baholash tizimi to‘g‘risidagi Nizom” asosida olib boriladi.

Baholash usullari

Og‘zaki so‘rov, test o‘tkazish, suhbat, nazorat ishi, uy vazifalarini tekshirish, yozma ish, prezentatsiyalar va shu kabi boshqa shakllarda

Baholash mezonlari

5 - “A’lo” baho

- Talaba mustaqil xulosa va qaror qabul qiladi;

- ijodiy fikrlay oladi;

- mustaqil mushohada yuritadi;

- olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;

- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega deb topilganda – 5 (a’lo) baho bilan baholanadi.

4 - “Yaxshi” baho

- Talaba mustaqil mushohada yuritadi;

- olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;

- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega deb topilganda - 4 (yaxshi) baho bilan baholanadi.

3 - “Qoniqarli” baho

- Talaba olgan bilimini amalda qo‘llay oladi;

- fanning (mavzuning) mohiyatini tushunadi, biladi, ifodalay oladi, aytib beradi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega deb topilganda - 3 (qoniqarli) baho bilan baholanadi.

2 - “Qoniqarsiz” baho

- Talaba fan dasturini o‘zlashtirmagan, fanning (mavzuning) mohiyatini tushunmaydi hamda fan (mavzu) bo‘yicha tasavvurga ega emas deb topilganda - 2 (qoniqarsiz) baho bilan baholanadi.

Baholash turlari

Maks.ball

O‘tkazish vaqti

Oraliq nazorat (ON turini o‘tkazish va mazkur nazorat turi bo‘yicha talabaning bilimini baholash fan bo‘yicha o‘quv mashg‘ulotlarini olib borgan professor-o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi).

Oraliq nazorat semestr davomida ishchi fan dasturining tegishli bo‘limi tugagandan keyin talabaning bilim va amaliy ko‘nikmalarini baholash maqsadida o‘quv mashg‘ulotlari davomida o‘tkaziladi. Oraliq nazorat turi har bir fan bo‘yicha fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda 2 martagacha o‘tkazilishi mumkin hamda o‘tkazish shakli va muddati fanning xususiyati, fanga ajratilgan soatlardan kelib chiqib kafedra tomonidan belgilanadi. Talabani oraliq nazorat turi bo‘yicha baholashda uning o‘quv mashg‘ulotlari davomida olgan baholari inobatga olinadi.

Oraliq nazorat turini topshirmagan, shuningdek ushbu nazorat turi bo‘yicha «2» (qoniqarsiz) baho bilan baholangan talaba yakuniy nazorat turiga kiritilmaydi.

5

9-16 hafta

Yakuniy nazorat

Yakuniy nazorat turini o‘tkazish va mazkur nazorat turi bo‘yicha talabaning bilimini baholash o‘quv mashg‘ulotlarini olib bormagan professor-o‘qituvchi tomonidan amalga oshiriladi.

Yakuniy nazorat turini o‘tkazish shakli fanning xususiyati, fanga ajratilgan soatlardan kelib chiqib belgilanadi.

5

18-19 hafta

Yozma ish, og’zaki, test va hokazo

5

Asosiy darsliklar va o‘quv qo‘llanmalar

1. A. Sattorov. Ma`lumotlar bazasini boshqarish tizimlari. – Toshkent – 2006

2. Григорьев Ю.А., Ревунков Г.И.. Банки данных. - М.: Изд. МГТУ им. Баумана, 2002.

3. Филипп Андон, Валерий Резниченко. Язык запросов SQL. Учебный курс. - СПб.: Питер, 2006.

Qo’shimcha adabiyotlar

1. Mirziyoev SH.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag’ishlangan Oliy Majlis palatalarining qo’shma majlisidagi nutqi. -T.: “O’zbekiston” NMIU, 2016.-56 6.

2. Mirziyoev SH.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash - yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruza 2016 yil 7 dekabr. - T.: “O’zbekiston” NMIU, 2016.-48 b.

3. Mirziyoev SH.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T.: “O’zbekiston” NMIU, 2017. - 488 b.

4. O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida. - T.:2017 yil 7 fevral, PF-4947-sonli Farmoni.

5. Райордан Ребекка. Основы реляционных БД. - М.: ИТД "Русская Редакция", 2001. - 384 с

6. Дунаев С.С.. Доступ к базам данных и техника работы в сети. Практические приемы современного программирования. М.: Диалог – МИФИ, 1999.

7. Дунаев В. Базы данных язык SQL. – СПб: БХВ ,2006.

8. Мартин Грубер. Понимание SQL – Москва 1993 г.

9. Овчаров Л.А., Селетков С.Н.. Автоматизированные банки данных .М. Финансы и статистика 1982 г

10. Мейер Д. Теория реляционных баз данных. Пер.с англ. М.: Мир, 1987.

11. Роб П. Системы баз данных: проектирование, реализация и управление (5-е издание) издательство "БХВ - Санкт-Петербург" ·1200 стр, 2003 г.

Internet сайтлари:

1. www.gov.uz - Ўзбекистон Республикаси хукумат портали.

2. www.catback.ru - научные статьи и учебные материалы

3. www.lex.uz - Ўзбекистон Республикаси Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси.

4. http://elkutubhona.narod.uz;

5. www.tuit.uz;

6. www.ziyonet.uz;

7. www.edu.uz;

8. www.multimedia.com