O’quv-uslubiy majmua 5140300-Kimyo va ekologiya bakalavr ta’lim yo’nalishi talabalari uchun Tuzuvchi – kimyo fanlari nomzodi

22. Van-Gelmont tajribalarini ayting?
Vrach Van-Gelmont birinchi bo’lib ma’lum bir miqdordagi tuproqqa daraxt o’tqazib, unga suv quyib har kuni tortib uning og’irligini o’lchadi. Bunda u asosan “havoni” asosiy element deb bildi. Alkimyogarlar “havo”, ”bug’” larni sirli elementlar deb ataganlar. Ularni ko’rish, o’lchash mumkin bo’lmagan. Spirt - rux, nafas olish (lotincha) bo’lsa kerak deb Van-Gelmont birinchi bo’lib, bug’ ham havoday va spirtday xususiyatga ega deydi. U ham o’lchamsiz, shuning uchun ularni tutish qiyin, grekcha nom bilan havo - gaz deb atadi. Daraxt yonsa “O’rmon gazi” hozirgi karbonat angidrid hosil bo’ladi deydi va kimyoda birinchi bo’lib aniq hisoblash texnikasini qo’lladi.
23. Barometrni kim va qachon kashf qildi?
1643 yil Italiya fizigi Torichelli havo ma’lum bosim berishini aytdi. 283 mm. sim. ust. ni ko’rsatadigan barometr kashf qildi. Nemis olimi Otto Gerik - havo ma’lum bir og’irlikka ega deydi.
24. R.Boyl qonunini tushuntiring?
Irlandiya olimi R.Boyl “havoning massasi bosimga teskari proporsional” ya’ni bosim 3 marta oshsa, hajm 3 marta kamayadi deydi. Bu 1672 yilda Boyl qonuni deb ataldi. Lekin Boyl buni o’zgarmas temperaturada amal qilishini ko’rsatib bera olmadi
Shuning uchun bu qonun 1676 yilda Mariott qonuni deb e’lon qilindi va u quyidagicha ifodalandi - o’zgarmas temperaturada hajm bosimga teskari proporsional bo’ladi. Kimyogarlar asosan qattiq va suyuq moddalar bilan shug’ullanadi, gazlar bilan esa kam shug’ullanadi, lekin Boyl gazlar ham xuddi qattiq va suyuq moddalardek atomlardan tarkib topgan deydi.
25. Kimyo atamasini kim va qachon fanga kiritgan?
R.Boyl tajribani aniq xisoblashlar natijasida amalga oshirish kerakligini uqtirdi. Engels shuning uchun Boyl kimyoni san’atdan fanga aylantirdi deb yozgan edi. 1661 yilda birinchi bo’lib u “Kimyogar - skeptik” kitobida alkimyo atamasidan - al qo’shimchasini olib tashlab kimyo, u bilan shug’illanuvchilarni kimyogarlar deb atay boshladi.
26. Bu davrda qaysi elementlar mavjud bo’lgan?
Oddiy modda elementlardan tarkib topgan, ular birikmalar hosil qiladi degan tushunchalar paydo bo’ldi. U metall element emas boshqa metallga aylanadi deydi. Bu xato edi keyinchalik metallar element ekanligi aniqlandi. Shu davrgacha 7 ta metall: Au, Ag, Cu, Fe, Sn, Pb, Hg va 2 metallmas C, S ma’lum bo’lgan bo’lsa, keyinroq o’rta asr alkimyogarlari Sb, As, Bi va Zn elementlarini ochdi.