O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

Meteorologik omillarning zaxob sathi tartibiga ta’siri 
yillik havo harorati, 
yog„ingarchilik, havoninng nisbiy namligi bo„yicha ma‟lumotlarni, har kuni olib 
borilgan zaxob sathi haqidagi dalillarni o„zaro solishtirish yo„li bilan belgilanadi. 
Kuzatuvlar bir turdagi ziroatli dalada yoki bir necha ziroatli paykallarda (ishlab 
chiqarish sharoitida almashlab ekish dalalarida) o„tkaziladi. Bunda kuzatuv uchun 
tanlangan quduqlardagi zaxobning daslabki (ziroatlar ekilayotgan payt) sathi 
turlicha bo„lishi kerak. 
SHunday kuzatuvlar asosida iqlim omillarning zaxob sathi tartibiga sifat va 
miqdoriy ta‟sirini aniqlash mumkin. 
Zaxob sathi ba‟zi xududlarda sutka davomida o„zgaradi va bu tartib barcha 
tabiiy sharoitlarda bir xil emas. Bu ziroatlar biologik xususiyatlari, rivojlanish 
pallari, zaxobning dastlabki sathi, er osti suvlari oqib kelishi va oqib ketishiga, ular 
shakllanishining boshqa omilllarga, tuproqlarning taxlanishi tarziga bog„liqdir. 
Zaxob sathining sutka davomida o„zgarishi soat 4, 8, 12, 20, 24 larda 
o„lchanadi va o„ziyozar asboblar yordamida yozib olinadi. Bu kuzatuvlar natijalari 
havo haroratining, nisbiy namligining, shamol tezligi va yo„nalishining sutka 
davomidagi o„zgarishlari bilan qiyoslanadi. Lizimetrlar mavjud bo„lsa, zaxob 
sathining sutkalik o„zgarishi zaxobning sutkalik sarfi bilan solishtiriladi. 
Zaxob yo‘nalishi va oqim tezligi
har tomoni 100m. dan bo„lgan (teng 
tomonli) uchburchakning uchlarida zaxob sathi o„lchanib, tuzilgan grafik orqali 
aniqlanadi. Har bir quduqning joyi nivelirlanadi. Zaxob sathining har soatda 
o„lchangan qiymati mutloq (absolyut) yoki nisbiy belgilarda hisoblab chiqiladi. Bu 
sathlar ma‟lum masshtabda gidroizogips xaritasiga tushiriladi. YUqorigi 
izogipsdan pastkisiga o„tkazilgan ularga normal bo„lgan chiziq zaxob oqimi 
yo„nalishni ko„rsatdi. 
Zaxob oqimning tezligi ushbu ifodadan aniqlanadi:V=k.J. 
Bund: k-tuproqning filtratsiya koeffitsenti, mm/sek va m/sutka; 
J-zaxob yuzasining qiyaligi. 

---

164 
Zaxob oqimining tezligi dala usuli bilan anilin bo„yoqlari va osh tuzi 
yordamida aniqlanadi. Buning uchun chuqur kavlanadi. Undagi suvning joylashish 
chuqurligi er yuzasidan kamida 0,5 m. past bo„lishi kerak. Oqim yo„nalishi 
bo„yicha yuqoriga va pastga 0,5; 1; 2 va 3 m. oraliqda kuzatuv quduqlari 
o„rnatiladi. 3-6 m. masofada birinchi kuzatuv quduqlariga parallel quduqlar qatori 
o„rnatiladi (nazorat uchun qator shu masofalarda). Zaxob oqim kuzatuv 
quduqlariga erkin o„tish kerak. SHuning uchun turg„in tuproqlarda ularning 
devorlari mustahkamlanishi shart emas, boshqalariga esa, performatsiyali quvurlar 
o„rnatiladi. Hamma quduqlar zaxob sathi turg„unlangach, chuqurligi o„lchanadi va 
tarkibidagi xlor tarkibi aniqlanishi uchun namuna olinadi. Keyin chuqurga 4-5 
chelak osh tuzining to„yingan eritmasi quyulida (10 l. suvga kg. tuz). SHundan 
so„ng zaxob sathi o„lchanadi va uning dastlabki sathigacha turg„unlanish vaqti 
belgilanadi (eritma quyulguncha). Oradan 20-30 daqiqa o„tgach (chuqurga eritma 
quyilganidan keyin) va har 30 daqiqada chuqurchadan pastdagi quduqlarda yuqori 
miqdordagi xlor paydo bo„lguncha namuna olinadi va tahlil qilinadi. 
CHuqurdan har bir quduqqacha bo„lgan aniq masofa (
Zn
), vaqt (
tn
) ma‟lum 
bo„lgach, zaxob oqimi tezligi (
Vn
) aniqlanadi. 
n
n
n
t
Z
V

So„ngra barcha quduqlar bo„yicha oqimlar tezliklari haqidagi ma‟lumotlar 
jamlanadi va ularni o„lchovlar soniga bo„linganda, zaxob oqimning o„rtacha tezligi 
«p» aniqlashdan (takrorlanish) chiqariladi: 
n
V
V
V
V
V
n
..........
3
2
1



