O„quv qo„llanmada suv xo„jaligi boshqaruvini yanada takomillashtirish

Tajriba dalasi tuproqlarida mikroorganizmlarni aniqlash 
SHo„r tuproqlarda, uning tarkibidagi nam konsentratsisining oshishi 
natijasida o„simlikda metobolistik buzilishi, uning biologik faolligini pasaytirishiga 
olib keladi. SHuningdek, bu holat tuproqda ketadigan jarayonlar: nitrifikator, 
azotobakter, ammonifikator, yog„ kislatasi hosil qiluvchi mikroorganizmlar 
(maslenno-kislie), denetrifikatorlar, sellyuloza bakteriyalar faolligini susaytiradi. 
Bular esa o„simlik oson o„zlashtiradigan moddalarni hosil bo„lishiga qatnashadilar. 
SHuning uchun ham o„g„itlarning samaradorligi tuproqning meliorativ holatiga 
bog„liq: masalan, deb yozadi akademik I.S.Rabochev, fosfor tuproqda o„simlikning 
o„ziga ijobiy ta‟sir qilishdan tashqari, unda ro„y beradigan fizik-kimyoviy 
jarayonlarda qatnashib, o„simlikning azotni yaxshi o„zlashtirishiga xizmat qiladi. 
SHuning uchun ham sho„rligi bo„yicha uchala tuproqda nitrifikatlar, 
ammonifikatlar sellyuloza parchalovchi bakteriyalar va yog„ kislotasi hosil 
qiluvchi mikroorganizmlar tajriba qo„yishdan oldin, g„o„za gullay boshlagan 
davrda 0-30, 30-50 sm chuqurliklarda aniqlanadi. 

---

105 
Nazorat savollari: 
1. 
Sug‘orish usuli va sug‘orish tartiblarini g‘o‘zaning o‘sish va rivojlanishiga 
ta’sirini aniqlashda qanday taqiqotlar olib boriladi? 
2. Sug‘orish usuli va sug‘orish tartiblarini g‘o‘zaning o‘sish va rivojlanishiga 
g‘o‘zada fenologik kuzatuvlarni tashkil etish nima? 
3. Sug‘orish usuli va sug‘orish tartiblarini g‘o‘zaning o‘sish va rivojlanishiga 
ta’sirini aniqlash nima? 
6.2.2. Sug„orish usuli va sug„orish tartiblarini ekinlarning o„sish va 
rivojlanishiga ta‟sirini aniqlash: kuzgi bug„doyda fenologik kuzatuvlarni 
tashkil etish. 
Dala 
tajribalari 
«Metodы 
agroximicheskix, 
agrofizicheskix 
i 
mikrobiologicheskix issledovaniy v polivnыx xlopkovыx rayonax» (SoyuzNIXI, 
1963 g.) va «Metodika polevыx opыtov s xlopchatnikom» (SoyuzNIXI, 1981 g.) 
va O„zPITI da ishlab chiqarilgan uslubiy qo„llanma (2007) lari asosida olib 
boriladi. 
Tajribada quyidagi fenologik kuzatishlar, hisoblashlar, laboratoriya tahlillari 
olib borildi. 
1.
Donning unib chiqish darajasi tajribaning barcha variantlarida 
takrorlanishlar bo„yicha kuzatildi.
2.
Maysalar soni, ko„chat qalinligi har bir variantning 5 nuqtasida 1 m
2
maydonda aniqlandi. 
3.
Kuzgi bug„doyning: 

tuplar soni; 

umumiy poyalar soni; 

mahsuldor poyalar soni barcha variantlarining 3 nuqtasida 1 m
2
maydonda kuzatildi. 
4.
Har bir variantda 100 ta o„simlikda quyidagilar aniqlandi: 

kuzgi bug„doyning bo„yi (naychalash, boshoqlash va to„liq pishish 
davrlarida);

---

106 

boshoq uzunligi (to„liq pishish davrida);

bitta boshoqdagi don soni; 

bitta boshoqdagi don og„irligi; 

1000 dona don og„irligi. 
5.
Hosilni yig„ishtirish davrida tajribadagi barcha variantlarning har bir 
takrorlanishida 5 nuqtadan 1 m
2
maydondagi bug„doy o„rib olinib, undagi donlar 
yanchildi va torozida tortish yo„li bilan don va somon hosildorligi hisoblandi. 
6.
Tajriba olib borish davomida tuproqning agrokimyoviy tahlillari 
amalga oshirildi: 

tuproqning agrokimyoviy xossalarini aniqlash maqsadida tajriba 
qo„yishdan oldin va o„rim yig„im oldidan tuproqning haydov (0-30sm) va haydov 
osti (30-50sm) qatlamlaridan namunalar olinib quyidagi usullarda tahlil qilindi: 
a). CHirindi miqdori I.V. Tyurin usulida; 
b). Tuproqdagi azot, fosforning umumiy miqdorlari L.P.Gritsenko, I.M. 
Malseva usulida;
v). Nitratli azotning harakatchan formasini kalorimetr usulida; fosforni B.P. 
Machigin, almashinuvchi kaliyni P.V.Protasov usulida aniqlandi. 
7.
Vegetatsiya davrida ikki marta:
a). Kuzgi bug„doyni ekishdan oldin;
b). Kuzgi bug„doyni to„liq pishish davrida (o„rim yig„imdan oldin) 
tuproqdan o„zlashtirilgan oziqa elementlari miqdori aniqlandi. 
8.
Quyidagi agrofizik tadqiqotlar olib borildi: 

Tuproqni hajm massasi 100 sm chuqurlikda har 10 sm qatlamda amal 
davrining boshida va oxirida N.A.Kachinskiy usulida aniqlandi;

Tuproqning suv o„tkazuvchanligi amal davrining boshida va oxirida 
Nesterov usulida, silindr shaklidagi doirasimon idish orqali aniqlandi;

Tuproqning cheklangan dala nam sig„imi o„suv davri boshida aniqlandi.
Buning uchun tomonlar 2x2 m bo„lgan maydon 20 sm ustunda, ya‟ni 
gektariga 2000 m kub hisobida suv bilan to„ldirildi. Keyin polietilen plyonka 
tortilib, uning usti tuproq bilan yopib qo„yildi. SHundan so„ng uchinchi kundan 

---

107 
boshlab namlikni aniqlash uchun har 10 sm qatlamdan 1 metrgacha bo„lgan 
chuqurlikgacha 3 qaytariqda tuproq namunalari olindi. Namunalar olish, namlik 
doimiy miqdorga etguncha davom ettirildi. Namlikning doimiy ko„rsatkichi 
cheklangan dala nam sig„imi deb qabul qilindi.
CHeklangan dala nam sig„imini aniqlash uchun kuzatish boshlanmasdan 
oldin maydoncha tashqarisidan namunalar olindi va tuproq namligi aniqlandi. 

Har sug„orish oldidan tuproqning sug„orish oldi namligi aniqlandi. 
Ma‟lumki, sug„orilib dehqonchilik qilinadigan mintaqaning kuzgi bug„doy 
ekiladigan xududlarida tuproq namligini maqbul miqdorini bilish, sug„orish 
muddatlari, me‟yorini aniqlash etishtirilayotgan kuzgi bug„doy navidan yuqori va 
sifatli don hosili olishni ta‟minlaydi. SHu maqsadda, uch yillik tajribada, uch xil 
sug„orish tartibi o„rganilgan bo„lib, kuzgi bug„doy unib chiqqandan, to fevral 
oyigacha har 10-15 kunda 1 m chuqurlikkacha tuproq namunalari olinib, termostat 
yordamida quritish yo„li bilan tuproq namligi aniqlanib borildi. Havo xarorati ortib 
borgan sari har 3-5 kun oralatib tuproq namligi aniqlab borildi va olingan 
ma‟lumotlar asosida kuzgi bug„doyni sug„orish vaqti va berilayotgan suv miqdori 
aniqlandi. 

Sug„orish me‟yorlari ostona kengligi 0,5 m ga teng bo„lgan CHipoletti 
suv o„lchash moslamasi yordamida o„lchab borildi. 
Barcha agrofizik tadqiqotlarni bajarishda «Metodika agrofizicheskix 
issledovaniy» (Toshkent, SoyuzNIXI, 1973) qo„llanmasidan foydalanildi. 
9.
Bir gektar maydonda kuzgi bug„doy etishtirish uchun sarflangan 
harajatlar, umumiy va shartli sof foyda, rentabellik darajasi aniqlandi. Iqtisodiy 
samaradorlikni aniqlashda tajriba o„tkazilgan xo„jaliklar uchun, shu yillarda qabul 
qilingan sotish bahosi asos qilib olindi.