O‘quv qo‘llanma (Barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun) Toshkent-2019

Fan metodlari: umumilmiy, xususiy ilmiy va fanlararo tadqiqot metodlari. Fan metodining asosiy mazmunini yoki avval amaliyotda sinalgan ilmiy nazariyalar tashkil etadi: har qanday nazariya boshqa nazariyani yaratuvchi yoxud amaliyot mazmunini yoki izchilligini belgilovchi metod vazifasini bajaradi. Ilmiy bilishda falsafiy metodlarning roli katta. Falsafaning aksariyat metodlari fan taraqqiyoti va differensiatsiyasida umumilmiy metod vazifasini bajargan. Xususan, falsafaning universal metodi bo‘lgan tarixiylik va mantiqiylik tamoyilining birligi metodi biologiya, ximiya, antropologiya, tarix va boshqa fanlarda evolyusion ta’limotning asosi bo‘lib xizmat qilgan. Ijtimoiy bilishda tarixni mushohada qilish va tizimlashtirish, qiyoslash va modellashtirish barcha ijtimoiy fanlar uchun metod vazifasini bajaradi. SHuningdek alohida fan doirasida tadqiqot jarayonida qo‘llaniladigan o‘ziga xos metodlar mavjud bo‘lib, ular xususiy metodlar deb ataladi. Misol uchun, fizika, ximiya, astronomiya yoki mantiq fani doirasida muayyan holatni o‘rganish jarayonida ishlatiladigan tamoyil, tadqiqot usullari boshqa fan doirasida qo‘llanilishining iloji bo‘lmaydi.
Fanlararo tadqiqot metodlari esa bir nechta fan doirasida ditsiplinalararo tadqiqotlarga tatbiq etilishi mumkin bo‘lgan metodlardir. Misol uchun ijtimoiy sotsiologiya, ijtimoiy falsafa, sotsial psixologiya predmetlari orasida o‘rganilayotgan muammolar echishga yordam beradi. Bunga ma’lumotlarni sintetik va integrativ usulda ishlash, tizimli yondoshuv asosida xulosa chiqarish metodi ham misol bo‘la oladi.


Ijtimoiy-gumanitar fanlar metodlarining o‘ziga xos xususiyati. Hozirgi zamon metodologiyasi. Ijtimoiy gumanitar fanlar sohalar nuqtai nazaridan bir nechta yo‘nalishga bo‘linsada, mazmunan va mantiqan falsafaning klassik davridan shakllanib kelgan metodlarni o‘z sohalarida qo‘llaydilar. Bu holat ijtimoiy-gumanitar fanlar falsafadan differensiallashgani tufayli o‘z tarixiy ildizlarida tarixiylik va mantiqiylikning birligi, induksiya va deduksiya, analiz va sintez, qiyoslash va modellashtirish tamoyillari va metodlariga binoan nazariy korpusining mavjudligi bilan xarakterlanadi. SHuningdek zamonaviy metodologiyada postmodernistik falsafaning germenevtik, sinergetik va integratsion metodlaridan unumli foydalanish, ularni umumiy metodologik yo‘nalish sifatida qabul qilish ijtimoiy –gumanitar fanlarga xosdir.
Xususan germenevtika falsafa, tarix, psixologiya, sotsiologiya fanlarida keng qo‘llaniladi. Germenevtika hozirgi zamonda etakchi falsafiy oqimlardan biri, tarixiy-falsafiy fan doirasida matnlarni nazariy asoslovchi va metodologik jihatdan tushuntiruvchi sohadir. Nemis faylasufi, psixologi, madaniyat tarixchisi Vilgelm Diltey (1833-1911) ijodida germenevtika fan sifatida takomillashdi va konseptual yo‘nalishiga ega bo‘ldi. Uning «Germenevtikaning vujudga kelishi», «Dunyoga bo‘lgan qarash, insonni Uyg‘onish va Reformatsiya davridan boshlab tadqiq etish» asarlarida inson ruhiyatini o‘rganish bilan bog‘liq yangi tafakkur tarzi shakllanishi masalalari tahlil etiladi. Aynan shu metod tufayli psixologiya fani falsafadan ajralib chiqdi. Diltey nazarida falsafa va tarixiy fanlarni bog‘lovchi vosita «talqin to‘g‘risidagi ta’limot», yoki germenevtika bo‘lib, u o‘tgan qaytarilmas va qorong‘u madaniy dunyolarni qaytadan yaratishga vositadir»¹. Dilteyning germenevtikaga bergan ushbu ta’rifida tarixiy jarayon insonni emas, balki inson tarixiy jarayonning nimadan iborat bo‘lganini ochib beradi, degan muhim fikr bor². U ushbu fikrni metod sifatida «Dunyoga bo‘lgan qarash, insonni Uyg‘onish va Reformatsiya davridan boshlab tadqiq etish» asarida qo‘lladi. Mazkur asarda inson ruhiyati, mental borlig‘ining din, madaniyat, mafkura va qadriyatlar mushtarak ta’siri doirasida shakllanishi va bu dinamik jarayonning konuniyatlari yoritib berilgan.
Ijtimoiy-gumanitar fanlarda sinergetik metod ham muhim o‘rin tutadi. O‘z-o‘zini boshqarish, nochiziqli hodisalarni o‘rganish, o‘z-o‘zidan tashkil bo‘lish nazariyasi, tafakkur uslubi, metodi sifatida sinergetika shakllanish va tashkil bo‘lish jarayonini, inqilobiy o‘zgarishlarning ong-tafakkurga ta’sir etish holatlarini, ijtimoiy jarayonlar shakllanishidagi ichki va tashqi xususiyatlar mushtarakligini yaxlit ilmiy konsepsiya sifatida ochib berishga vosita bo‘ladi. Sinergetikada nochiziqli tafakkur tarzining e’tirof etilishi ijtimoiy ong shakllaridagi o‘zgarishlar va qonuniyatlarning imkoniyatlarini keng tadqiq etishga yo‘l ochadi.
Integratsion metod hozirgi zamon ijtimoiy gumanitar fanlarida keng qo‘llanilayotgan metod hisoblanib, ushbu metod fanlar aro tadqiq etiladigan mavzularni o‘rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur metodning shakllanish davri o‘tgan asrning 80-yillaridagi G‘arb sotsial antropologiyasiga to‘g‘ri keladi. Zamonaviy ilmiy-texnik taraqqiyot davrida fanlarning va ilmiy bilimlarning integratsiyalashuvi bir fanning ikkinchisiga, yoki bir nazariyaning ikkinchisiga qo‘shilib ketishini emas, balki ularning sintezini va organik birligini ifodalaydi. Tushunchalar aloqasining yangi tizimida integratsiyalashgan fanlar transformatsiyalashadi»¹. Dastlab bu kabi metod o‘tgan asrning o‘rtalarida aniq fanlar doirasiga kirib kelgan va bu sohada katta kashfiyotlarga sabab bo‘lgan edi. O‘tgan asrning oxirgi o‘n yilligida G‘arb ijtimoiy fanlarida bu metodning ommaviylashib ketishi etakchi yo‘nalish hisoblangan sotsial antropologiyaning o‘z tarkibida takomillashib ketishiga hattoki uning doirasida aniq fanlar tajribalari ham qo‘llanishiga olib keldi. Cotsial antropologiya fani uchta asosiy yo‘nalish: antropologiya, lingvistik antropologiya, etnologiya yoki sotsial-madaniy antropologiyaga bo‘linsa¹, uning tarkibidagi mental sog‘liq va madaniy taraqqiyot darajasini o‘rganuvchi fan etnologiya o‘z ichidan turli yo‘nalishlarga differensiallashdi: «Jumladan, G‘arbiy Evropa etnologiyasida iqtisodiy (xo‘jalik) etnologiya, ijtimoiy etnologiya, huquqiy etnologiya, siyosiy etnologiya, diniy etnologiya yo‘nalishlari shakllandi va istiqbolli rivojlanib bormoqda²».
Ijtimoiy falsafa, sotsialantropologiya, tarix fanida bugungi kunda keng qo‘llanilayotgan metod «oral history»-«og‘zaki tarix» metodidir. Bu xalq og‘zidan eshitilgan, sistemalashtirilgan, lekin tarixiy xujjatlarda o‘z ifodasini ba’zi siyosiy vaziyatlar sabab topa olmagan materiallardan foydalanish uslubi. Xususan, XIX asr oxiri, XX asr boshlarida O‘zbekistonda sodir bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy jarayonlarda, “ocharchilik”, “qatog‘on”, “paxta ishi” kabi siyosiy o‘yinlarda tarixiy haqiqatning ob’ektiv dinamikasini aniqlashda mazkur metod - «og‘zaki tarix»ga murojaat qilingan. Mazkur metod haqidagi g‘oya birinchi bo‘lib Italiyada 1979 yili «Og‘zaki tarix uslubining spetsifik xususiyatlari» maqolasida paydo bo‘ldi¹. Ushbu metodning G‘arbiy Evropa zamonaviy ijtimoiy-gumanitar fanlariga kirib kelishi XX asrning 90-yillariga to‘g‘ri keladi². «Og‘zaki tarix» metodi asosida bo‘lib o‘tgan voqea hodisalarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, boshidan o‘tkazgan respondentlar bilan suhbatlar olib borish, bu kabi suhbatdoshlarning bir nechtasining hikoyalaridagi faktlarni tarixiy manbalar bilan solishtirish, tarixdagi oq dog‘lar yoki buzib ko‘rsatilgan voqea-hodisalarni informatorlarning ma’lumotlaridan aniqlashtirishdan iborat.
Og‘zaki tarix uslubi etnografiya, tarix, sotsiologiya, mantiq, psixologiya kabi fan yo‘nalishlarining ilg‘or metodlarini o‘z tizimida birlashtirib, o‘zbek xalqi tarixida qaytadan jiddiy o‘rganilishi lozim bo‘lgan masalalarga gumanitar fanlarning integratsion yondashuvini taqozo qilib qo‘ydi.