O‘quv qo‘llanma (Barcha bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari uchun) Toshkent-2019

Murakkab dilemma

Murakkab konstruktiv dilemma	a→b, c→d a v c b v d
Murakkab destruktiv dilemma	a→b c→d ù b v ù d ù a v ù c

Misollar:

1. Oddiy konstruktiv dilemma.
Agar bemor shifokorga ishonsa, unda u sog‘ayadi.
Agar bemor vaqtida davolansa, unda u sog‘ayadi.
Bemor shifokorga ishondi yoki vaqtida davolandi.
Bemor tuzaldi.
2. Oddiy destruktiv dilemma.
Agar ko‘p kitob o‘qisa, unda bilimli bo‘ladi.
Agar ko‘p kitob o‘qisa, unda nutqi ravon bo‘ladi.
Bilimli emas yoki nutqi ravon emas
Demak, ko‘p kitob o‘qimagan.


3. Murakkab konstruktiv dilemma.
Agar suratda tabiat manzarasi tasvirlansa, unda peyzaj deyiladi.
Agar suratda inson tasvirlansa, unda portret deyiladi.
Suratda tabiat manzarasi yoki inson tasvirlanadi.
Surat peyzaj yoki portret bo‘ladi.


4. Murakkab destruktiv dilemma
Agar majlisda nutq so‘zlanadigan bo‘lsa, unda rasmiy uslubdan foydalaniladi.
Agar badiiy kechada so‘zlanadigan bo‘lsa, unda badiiy uslubdan faydalaniladi.
Rasmiy uslubdan yoki badiiy uslubdan foydalanilmadi.
Majlis yoki badiiy kecha bo‘lmadi.

Dilemmalarni to‘g‘ri tuzish va hal qilish uchun ko‘rilayotgan masalaning barcha echimlarini aniqlash zarur. Dilemmani bazan unga qarama-qarshi mazmundagi boshqa bir dilemma orqali rad etish mumkin. Bunga mantiq ilmi tarixidan quyidagi misolni keltiramiz: «Afinalik ayol o‘g‘liga shunday maslahat beradi: jamoat ishlariga aralashmagin, chunki agar haqiqatni gapirsang, seni odamlar yomon ko‘radi, agar yolg‘on gapirsang, unda seni xudolar yomon ko‘radi. Bunga Aristotel quyidagicha rad javobni o‘ylab topadi: Men jamoat ishlarida ishtirok etaman, chunki agar haqiqatni gapirsam, meni xudolar yaxshi ko‘radi, agar yolg‘on gapirsam, meni odamlar yaxshi ko‘radi»¹.

Bazan, “masalaning boshqa echimlari (alternativalari) ham mavjud bo‘lishi mumkinmi?”-degan savolni qo‘yish dilemmaning “shoxlari” orasidan chiqib ketish imkonini beradi. Bunday savolning qo‘yilishi sizga taklif etilgan, lekin siz uchun maqbul bo‘lmagan echimlarni rad qilishga yordam beradi.
Trilemma, polilemma shaklida ham lemmatik xulosa chiqarish mumkin. Bunda muqobillar soni uchta va undan ortiq bo‘ladi. Trilemmada berilgan masalaning uch xil echimi haqida taxminiy fikr yuritiladi. Trilemma ham to‘rt turga bo‘linadi: oddiy konstruktiv trilemma, oddiy destruktiv trilemma, murakkab konstruktiv trilemma va murakkab destruktiv trilemma.