Kreditorlik qarzlari tarkibiga mol yetkazib beruvchilar va pudratchilardan
qarzlar, kechiktirilgan daromadlar, soliq va majburiy ajratmalar boʻyicha
kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan boʻnaklar, bank
kreditlari, muomalaga chiqarilgan korporativ obligatsiyalar, soliqlar va majburiy
ajratmalar boʻyicha qarzlar, dividendlar boʻyicha majburiyatlar va boshqa qarzlar
Korxonaning toʻlovga qobiliyatliligini va moliyaviy barqarorligini ta’minlash
maqsadida kreditorlik qarzlarini boshqarishda quyidagilarga e’tibor qaratiladi:
Uzoq muddatli kreditlar jalb qilish orqali amalga oshirilayotgan loyihalar
samaradorligini oldindan baholash. Mazkur jarayonda asosiy e’tibor investitsiyalarni
qoplash vaqti va investitsiyalar samaradorligini aniqlashga qaratiladi. Agarda kredit
muddati investitsiyani qoplash muddatidan uzoqligi, shuningdek erishiladigan natija
tegishli xarajatlardan yuqoriligi aniqlansagina kreditlarni jalb qilish lozim boʻladi.
qolmasdan mos toʻlov manbalarini oldindan belgilashga ham e’tibor qaratiladi.
Kreditorlik qarzlarini belgilangan vaqtdan oldin qoplash bozor iqtisodiyoti sharoitida
ijobiy holat sifatida tavsiflanavermaydi. Chunki olingan kreditlarni muddatdan oldin
qaytarish foiz xarajatlarini kamaytirish mumkin, lekin boshqa tomondan mavjud
mablagʻlardan samarali foydalanish imkoniyatini qoʻldan boy berishni anglatadi.
Boshqa tomondan kredit muassasalari tomonidan qaytarib olingan mablagʻlarni
joylashtirish uchun ortiqcha vaqt yoʻqotilishiga sabab boʻladi va oʻsha vaqt boʻyicha
171
Kreditorlik qarzlarini boshqarishda ularning ta’sir doirasini hisobga olish.
Bunda asosiy e’tibor toʻlovni kechiktirish natijasida qoʻllaniladigan moliyaviy
jarimalar yoki boshqa choralarga qaratiladi.
Shartnomaviy munosabatlarni toʻgʻri tashkil etish. Ma’lumki, mahsulot sotish
bilan bogʻliq shartnomaviy munosabatlar soliq va majburiy ajratmalar boʻyicha
kreditorlik qarzlari yuzaga kelishiga sabab boʻladi. Ya’ni oy yoki chorak oxirida
mahsulot sotish boʻyicha debitorlik qarzi shakllanishi oʻz navbatida navbatdagi oy
yoki chorak boshida soliq toʻlovlari boʻyicha kreditorlik qarzi shakllanishiga zamin
yaratadi. Agarda mazkur holatda debitorlik qarzining kelib tushish vaqti soliqlar
toʻlash vaqtidan uzoqroq boʻladigan boʻlsa oʻz-oʻzidan korxonaning aylanma
mablagʻlari chiqib ketishiga olib keladi. Aynan shundan kelib chiqqan holda har bir
shartnomaviy munosabatda debitorlik va kreditorlik qarzlarining yuzaga kelishi
hamda ularning oqibatlarini oldindan baholash maqsadga muvofiq.
Xulosa qilib aytganda, debitorlik qarzlarining oʻz vaqtida kelib tushmasligi
korxona va tashkilotlarda pul mablagʻlariga defitsitni yuzaga keltiradi. Natijada esa
joriy faoliyatni moliyalashtirish uchun korxonaning aylanma aktivlarga boʻlgan
ehtiyoji oshadi va oʻz navbatida kreditorlik qarzlarini oʻz vaqtida qoplay olmaslik
natijasida toʻlovga qobiliyatlilik darajasi pasayishiga sabab boʻladi.
Debitorlik qarzlarini boshqarishdan asosiy maqsad ularning kechikishiga yoʻl
qoʻymaslik, jarimalar qoʻllash yoki boshqa usullardan foydalanishgacha olib
bormaslik hisoblanadi. Kreditorlik qarzlarini boshqarishdan asosiy maqsad esa
moliyaviy majburiyatlarni oʻz vaqtida qoplashni tashkil etish boʻlib, unda kreditorlik
qarzlarini toʻlab berishning kechikishi tufayli yuzaga kelishi mumkin boʻlgan
qoʻshimcha moliyaviy majburiyatlarga yoʻl qoʻymaslikka e’tibor qaratiladi.
Debitorlik va kreditorlik qarzlari vujudga kelish sabablari sifatida bir tizimga
boʻysunuvchi korxonalar oʻrtasida zanjirli bogʻlanishning amal qilishi, korxonalarda
moliyaviy beqarorlik holatlarining yuzaga kelishi, debitorlik va kreditorlik qarzlari
boʻyicha ta’sir doirasining pastligi, makroiqtisodiy beqarorlik holatlari yuzaga
kelishi, avans toʻlovlarining amal qilishi kabilarni keltirish mumkin.
Debitorlik qarzlarini boshqarishda debitorlik qarzlari boʻyicha aniq chegara va
me’yorni belgilash, iste’mol kreditlari, tijorat kreditlari boʻyicha aniq sxemalar ishlab
chiqish (toʻlov jadvallarini ishlab chiqish, xaridorlar bilan optimal hisob-kitob
shaklini belgilash (masalan, akkreditivlardan maksimal foydalanish), debitorlik
qarzlarini muddatlar boʻyicha tasniflash, debitorlik qarzlarini diversifikatsiyalash,
debitorlik qarzlarining korxona moliyaviy barqarorligiga ta’sirini doimiy monitoring
qilish, debitorlik va kreditorlik qarzlari nisbatini nazorat qilish, debitorlik qarzlari
boʻyicha ta’sir choralarini belgilash, debitorlik qarzlari yuzaga kelishi ehtimoli past
boʻlgan mahsulot ishlab chiqarishini oshirish, faktoring operatsiyalarini qoʻllash
kabilarga e’tibor qaratish lozim.
Korxonaning toʻlovga qobiliyatliligini va moliyaviy barqarorligini ta’minlash
maqsadida kreditorlik qarzlarini boshqarishda uzoq muddatli kreditlar jalb qilish
orqali amalga oshirilayotgan loyihalar samaradorligini oldindan baholash, kreditorlik
qarzlari va debitorlik qarzlarining miqdor va vaqt jihatdan bir-biriga oʻzaro
muvofiqligini ta’minlash, kreditorlik qarzlarini oʻz vaqtida qoplash maqsadida toʻlov
172
kalendarlarini ishlab chiqish, kreditorlik qarzlarini boshqarishda ularning ta’sir
doirasini hisobga olish, shartnomaviy munosabatlarni toʻgʻri tashkil etish kabilarga
e’tibor qaratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
