O`quv materiallari

2. Bozormunosabatlarisharoitidanarxlarnitashkiletishningo’zigaxosxususiyatlari 

Tovarpulmunosabatlaririvojlangansharoitida, 

nazariyjihatdanyondoshilsanarx, 

tovarqiymatinio’zidamujassamlashtirishizarur. 

Shusababliqiymatningtashkiltopishqonuniyatlariniqarabchiqilgandaqiymatga 

– 

narxgatengkeladidebfarazkilinib, 

talabbilantaklifo’rtasidaginisbat, 

ya’nianiqbozorsharoitivanarxningqiymatdantashqariomillarihisobgaolinmaydi. 

 

Narxlarningo’zgaruvchanligiuningdarajasigata’sirqiluvchibirqatoromillarningm

avjudligivabozormexanizmimavjudligibilanbelgilanadi. 

Bozorningturlinushalarivaularningo’zigaxosxususiyatlarihamqiymat-

narxmuvozanatigao’zta’siriniko’rsatadi. 

 

Narxningtashkiltopishiengsamaralimexanizmsharoitidamavjudbo’ladi, 

ya’nibundabozordagivaziyatjudako’psotuvchilarvasotiboluvchilar, 

sotiladiganmahsulotlarningbirxilligi, 

firmalarningbozorgaerkinkirishibilanharakterlanadi. 

Bundasotuvchivasotiboluvchilarningbirortasihamo’z-

o’zichabozornarxlarigata’sirko’rsataolmaydi, 

narxtalabvajamitaklifta’siridao’rnatiladi. 

 

Harqandaytovarningraqobatlibozoridatalabkilingantovarningbozornarxibilanun

ingmiqdorio’rtasidahammavaqtma’lumnisbatmavjudbo’ladi: narxqanchayuqoribo’lsa, 

shutovarnisotiboluvchilarsonishunchakambo’ladi, 

ya’nidaromadningmavjuddarajasidatalabdarajasikambo’ladivaaksincha, 

narxqanchapastbo’lsasotiboluvchilarsonivasotibolinadigantovarlarmiqdorishunchako’

pbo’ladi. 

 

Shundayqilib, 

sofraqobatlibozordaaloxidakorxonamahsulotishlabchiqarishhajminicheklab, 

anchayuqoribahogaerishaolmaydi. 

Ma’lummahsulotniishlabchiqaruvchibarchakorxonalaresa, 

sotishhajminifaqatanchapastnarxlarnio’rnatishyulibilanko’paytirishmumkin. 

Bundakorxonalarmustaqilharakatqilib, 

shubilanbirgabirvaqtdataklifningumumiyhajmigavademak, 

bozornarxigata’sirko’rsatishlarimumkin. 

---

240 

 

 

Agarqandaydirtovarlarningnarxioshsavabundaboshqasharoitlaro’zgarishsizqols

a, 

butovarlargatalabshunchakammiqdordabo’ladi. 

Buqonuniyatamaldadeyarlibarchatovarlaruchunkuchgaega. 

 

Narxningoshishibilantalabningasta 

– 

sekinpasayibborishsabablarinianiqlashqiyinemas, 

uavvaloiste’molchilardaromadiningcheklanganligibilanizoxlanadi. 

Agartovarlarningyuqorinarxidaularnifaqatyuqoridaromadoluvchilarsotibolsa, 

narxlarningpasayishi, 

birinchidan, 

yangiharidorlarnijalbqiladi. 

Ikkinchidan, 

narxningharbirpasayishishutovarningiste’molchilariniehtiyojlarinito’liqqondirishuchu

nyanaqo’shimchaharidtahlilgaundaydi. 

Buerdashunita’kidlashlozimki, 

hattomazkuriste’molchilartalabiningo’sishiamaldato’xtagandankeyinham, 

bozordaharidtahlilhajminarxiningyanadapasayishibilanbog’liqravishda, 

anchapastdaromadliharidorlarningo’zehtiyojlariniqondirishgakirishishihisobigao’sadi. 

Agarsofraqobatlibozorvaziyatinisotuvchilaryokitakliftomonidanko’ribchiqsak, 

teskarimanzaranikuzatamiz. 

Barchasotuvchilarbozordanarxqanchayuqoribo’lsa, 

shunchako’ptovarsotishgaharakatqiladi, 

ya’nitaklifnioshiradi. 

Narxyuqoribo’lgandaishlabchiqarishhajminingoshishtamoyilishubilanizoxlanadiki, 

birtomondan,  narxningoshishimazkurtarmoqkayangiishlabchiqaruvchilarnijalbqiladi. 

Ikkinchitomondan, 

narxo’sgansharoitdatadbirkorlarqo’shimchafoydaoladivanatijadako’proqishchikuchiy

ollash, 

ko’proqxomashyovamashinalarsotibolish, 

ya’niishlabchiqarishnikengaytirishimkoniyatgaegabo’ladi. 

 

Talabvataklifningharakatishuniko’rsatadiki, 

agarnarxo’zgarsabusotishvasotibolishnatijasidaruyberadi.  Sof  raqobatli  bozorda  narx 

qaysi darajada o’rnatiladi degan savol tug’iladi. Bu savolga aloxida tovarlar talab va 

taklifi ko’rib chiqilganda umumiy holda javob berilgan edi. Alohida tovarlar, talab va 

taklif egri chiziqli kesishgan nuqtani muvozanatli narx deb atagan edik. Tovarlarning 

muvozanatli  narxiga  mos  keladigan  miqdori  iste’molchi  harid  kilishi  lozim  bo’lgan 

tovarlar miqdorini ko’rsatadi va bu muvozanatli miqdor ishlab chiqaruvchi bozorga 

chiqarishi kutilgan tovarlar miqdoriga teng keladi. 

 

Sof  raqobatli  sharoitida  har  xil  bo’lgan  narxlardan  qaysi  biri  haqiqiy 

muvozanatli narx bo’la oladi? Bunday narx taklifining umumiy yoki bozor hajmi va 

talabning  umumiy  hajmi  bilan  belgilanadi.  Aytilganlarni  misol orqali  tushuntiramiz. 

Avvalo  taklifning  umumiy  hajmini  aniqlaymiz.  Qulay  bo’lishi  uchun,  tarmoqda 

hammasi bo’lib 1000 ta raqobatlashuvchi korxona bo’lib, ulardan har biri bozorga bir 

xil  miqdorda  mahsulot  taklif  qiladi  deb  faraz  qilamiz.  Bu  bizga  bitta  korxona  taklif 

qilgan  mahsulot  miqdori  1000ga  ko’paytirib,  taklif  umumiy  yoki  bozor  hajmini 

hisoblab chiqish imkonini beradi. Endi muvozanatli narxni aniqlash uchun, taklifning 

umumiy  hajmini  harakterlovchi  ma’lumotlariva  talabning  umumiy  hajmini 

harakterlovchi  ma’lumotlarini,  talabning  umumiy  hajmi  to’g’risidagi  ma’lumotlar 

bilan taqqoslash zarur (1-jadval).