O’quv materiallari

2-Mavzu: Ibtidoiy davrda ijtimoiy-madaniy faoliyatning ilk ko`rinishlari

Reja:

1. 
   Ovchilik o‘yinlari – ilk ijtimoiy-madaniy faoliyatning shakli sifatida
   
2. 
   Qadimgi marosimlar ijtimoiy-madaniy faoliyatning ibtidoiy ko‘rinishi sifatida
   
3. 
   Milliy eposlarda ijtimoiy-madaniy faoliyat tasvirlari
   

Tayanch so`z va iboralar: Neondertal odam, Zamonbobo, Zaroutsoy, Bozandalar, Totemizm , Animizm , «To‘maris» , «Zariadr va Odatida», Hayvonot bilan bog’liq o’yinlar.
Markaziy Osiyoning mо‘tadil iqlimi va atrof, muhit sharoitlari bu yerda juda qadimdan inson manzilgohlarining paydo bо‘lishiga sabab bо‘lgan. Mamlakatimizning janubiy Hisor tog‘ tizmasi turkumiga kirgan Boysuntog‘ va Kо‘hitang tog‘larida mavjud g‘or va о‘ngurlar ibtidoiy davr odamlari uchun makon bо‘lib xizmat qilgan. Mamlakatimiz hududidagi eng qadimgi neandertal odamning manzilgohi Boysuntog‘dagi Teshiktosh g‘ori bо‘lib, о‘rta tosh davriga, ya’ni miloddan avvalgi 100–40 ming yilliklarga oid. Bu g‘ordan ibtidoiy odamlar yasagan 3000 donaga yaqin keskich, taroshlagich va chopqi kabi tosh о‘zaklar topilgan. Teshiktosh g‘oridan ibtidoiy davr odamining tashqi kо‘rinishini tiklashda ashyoviy manba hisoblangan odam tana suyagi topilishi ham juda muhimdir. Boysundagi Amir Temur g‘ori ham hududning eng qadimgi g‘or makonlari turkumiga kiradi. Tosh asrining yuqori bosqichiga kelib (miloddan avvalgi 40–12 ming yilliklar) janubiy Hisor tog‘ tizmalaridan boshlangan daryo va soy bо‘ylari (Tо‘palang daryosi havzasi) odamlar tomonidan jadal о‘zlashtirilgan.

Mezolit davriga kelib insonlar nafaqat g‘orlarda, balki past tekisliklarda va daryo bо‘ylarida ham makon qurib istiqomat qila boshlaganlar. Birgina Farg‘ona vodiysining tog‘ va tog‘ oldilarida 100 dan ortiq mezolit davri yodgorliklari qayd etilib о‘rganilgan. О‘zbekistonda Obishir g‘orlari (Sо‘x daryosi о‘zanida) xilma, xil mayda tosh qurollari bilan ajralib turadi. Bu davrga mansub bir qancha yodgorliklar Toshkent atrofida Qо‘shilish (Bо‘zsuv yoqasida), Surxondaryoda Kо‘hna Termiz, Ayritom kabi yodgorliklarda kо‘plab tosh qurollar uchragan. Bu davrga kelib о‘q, yoy ixtiro qilingan, suyakdan bigiz va boshqa qurollar yasalgan, mayda tosh qurollar kо‘paygan va yovvoyi hayvonlar xonakilashtirila boshlangan.

О‘rta tosh davri odamlar tasavvuri va e’tiqodlarida keskin о‘zgarish yuz bergan davr hisoblanadi. Bu jarayonni Markaziy Osiyoning eng qadimgi rang tasvirlaridan bо‘lmish Kо‘hitangdagi Zarautsoy suratlarida kuzatish mumkin. Zarautsoydagi tosh ayvon yuza qismida va shipida qizil bо‘yoqlarda bitilgan 200 ga yaqin suratlar saqlanib qolgan. Bu lavhalarda ov marosimi, hayvonot olami va о‘rta tosh davri odamlari tasvirlari о‘z aksini topgan. Ba’zi bir olimlarning ta’kidlashicha, Zarautsoy suratlarida sehrli ov marosimi aks ettirilgan.

Zarautsoy suratlari Markaziy Osiyoda san’atning, shu jumladan, tasviriy san’atning ilk namunasi hisoblanadi. Hozirgi Surxondaryo viloyati hududida neolit (yangi tosh), eneolit (mis, tosh) davrlari manzilgohlari Kо‘hitang va Bobotog‘ bag‘irlarida qayd etilgan bо‘lib, bu makon va manzilgohlar ham jez (bronza) asrida vohada dehqonchilik madaniyatining vujudga kelishida muhim ahamiyat kasb etgan.

Ma’lumki, “Tosh davri”ga xos bо‘lgan madaniy obidalar bundan 100, 3 ming yildan avvalgi davrni о‘zida aks ettiradi. Ayni davrga oid Boysun tumanidagi Teshiktosh g‘oridan topilgan neandertal bolaning bosh qismi maketi, qabrining kо‘rinishi, Zarautsoyda topilgan ov marosimi aks ettirilgan qoyatosh surat namunasi hamda Teshiktosh va Machay g‘orlaridan topilgan tosh va suyakdan yasalgan mehnat va ov qurollari, eneolit davriga oid toshdan yasalgan omoch tig‘lari, bronza davriga oid ayol qabrini kо‘rishimiz mumkin. Shuningdek, yurtimizda tosh davriga oid Sopollitepa, Kasbi, Rishton, Angren va Jarqо‘tondan topilgan ilk kulolchilik namunalari ham mavjuddir.