25-mavzu: Mo’g’ullarning O’rta Osiyoga bostirib kirishi va ularga qarshi ozodlik harakatlari. (2 soat) Reja: 1.Mo’g’ullar istilosi
2.Mo’g’ullarga qarshi ozodlik harakatlari.
1-masala «Utror voqeasi» va CHingizxon elchisi ibn Kafroj Bug’roning uldirilishi Movarounnaxrning obod dexkonchilik viloyatlariga CHingizxonning bostirib kirishi uchun baxona buldi. SHu bilan birga birmuncha vaqtdan keyin boshlanishII muqarrar bulgan salbni ma’lum darajada tezlashtirdi ham. g’arbga tomon yurishi CHingizxon SHarqiy Turkiston va Yettisuv ulkalarini zabt etishdan boshladi. SHuni ta’kidlash joizki, bu yurishMovarounnahrga CHingizxonning xarbiy kuchmanchi jangari mug’ullarning shunchaki tartibsiz bosqini bulmay, balki avvaldan rejalashtirilgan va chuqur uylab chiqilgan vaxshiyona xujumi edi. CHunki CHingizxon Movarounnahr yurishiga katta ahamiyat berib, uz rejalarini amalga oshirish uchun puxta tayyorgarlik kurgan edi. Hali harbiy yurish boshlanmasdanoq u uz dushmanining kuch-qudrati va urushga tayyorgarligi tug’risida savdogarlar orqali tuplagan ma’lumotlarini sinchiklab urganib, Xorazmshoxlar davlatining ichki ahvolidan tula voqif edi.
SHarqiy Turkiston va Yettisuvda paydo bulgan urush taxlikasi Xorazm davlatida xarbiy jonlanishga sabab bulmay qolmadi. Bunga qarshi chora va tadbirlar kurish uchun darxol tayyorlanish zarur edi. Xorazm davlati kup sonli turkiy gvardiya va yaxshi qurollangan kungillilar lashkariga ega edi. Mamlakatda qamal qurollari va ularni ishlatishni yaxshi biladigan moxir sarbozlar kup edi. Urush uzoq muddatga chuzilgudek bulsa xam mudofaachilar uchun yetarli darajada oziq-ovqat va yem-xashak jamg’arilgan edi.
Agarda Sulton Muxammad xamda CHingizxon tasarufidagi xarbiy kuchlar mutanosibligi nazarga olinsa, lashkarlarning umumiy soni jixatdan shubxasiz Xorazmshoxbirmuncha ustunroq xam edi. Afsuski, podshox bilan sarkardalar urtasida mavjud ixtiloflar avval boshdanoq bunday ustunlikdan foydalanishga imkon bermadi. X,ali oxirgi mug’ul elchisi mamlakat xududiga qadam quymasdanoq chaqirilgan xarbiy kengashda ular urtasidagi ixtilof ayniqSA yakkol namoyon buldi. Kengashda dushmanga zarba berishning yagona rejasini yakdillik bilan belgilab olish urniga fikrlar bulinib ketdi. Xiva vakili SHaxobuddin Xiv,aqiy bor qushinni Sirdaryo buyiga tuplab, mug’ullarni qarshi olish uzoq yul safarida toliqib kelayotgan dushmanga xali uzini unglab olmasdan turib, bor bardam kuch bilan tusatdan zarba berish tug’risida birdan-bir tug’ri fikr bayon qiladi. Biroq Xorazmshox bunday maslaxatni qabul qilmaydi.CHunki u uzini oliy lashkarboshlari bulgan qipchoq sarkardalariga tamoman ishonchsizlik bilan qarar edi. SHuning uchun xam u katta qushinni bir joyga tuplashdan va ular fursatdan foydalanib uni taxtdan ag’darib tashlashlaridan qurqar edi. Xarbiy kengashda bulajak urushda mudofaa taktikasiniqullashga qaror qilindi. Bunga asosan Sulton Muxammad mug’ullarning asosiy kuchiga, bir katta jangda zarba berish urniga, askariy kuchini qal’a va istexkomlarga bulib yuborib, ayrim shaxarlarni mug’ullarga qarshi quyish bilan, dushmanga zarba bermoqchi buldi. Xorazmshox mug’ullarni asosiy zarbasi Movarounnaxrning markaziy Zarafshon vodiysiga qaratilsa kerak deb uylagan edi. SHuning uchun xam Samarqand va Buxoro shaharlarini mustaxkamlashga buyruq berdi. Samarqandni tashqi devorini qayta qurishmaqsadida shaxar axolisidan xatto bir yil ichida uch marta xiroj xam yig’ib olinadi. SHunga qaramasdan Xorazmshox mudofaaga tayyor emas edi.
1219 yilning kuzida CHingizxon ug’illari –Chig’atoy, Uqtoy va Juji bilan birga Xorazmshoxga qarshi yurish boshladi. CHingizxonning jami askari 200 mingga yaqin edi. CHunki unga uyg’ur xoni Ediqut va Olmaliq hukmdori Sig’noqtakinlar uzlarining qushinlari bilan qushilgan edi. CHingizxon qushini qadimgi yul bilan Ili daryosi buylab, SHimoliy Farg’onadan utib, Janubiy QozogistondaSirdaryo buyida joylashgan Utror shaxriustiga yurish qiladi. Bu shahar yaqinida butun xarbiy kuchlarini tuplab Movarounnaxrni qisqa muddat ichida zabt etish uchun uni turt qismga buladi. Uning bir qismini ug’illari CHig’atoy va Uqtoy boshchiligida Utrorni qamal qilib turish uchun qoldirdi. Ikkinchi qismga Juji boshliq etilib, Sirdaryo etagi tomon yuborilib, unga Sig’noq, Uzgan, Borchilig’kent, Jand, Yangikent va boshqa shaxarlarni bosib olishni buyuradi. Besh ming kishilik uchinchi qushin Oloqnuyon hamda Suketu-cherbi ismli sarxanglari qumondonligida Sirdaryoning urta soxili buylab, uning yuqori oqimiga joylashgan Binokat va Xujand shaxarlari tomon yuboradi. CHingizxonning uzi asosiy kuchlari bilan dashtliklar orqali Buxoroga tomon lashkar tortadi.
Utror mustaxkam qal’ali chegara shahar edi. qal’a noibi qodirxon (Inalxon) boshchiligida shaharda 20 ming cyvopiy bor edi. qamal arafasida unga yordam uchun qoracha Xojib qumondonligida yana 10 ming kishilik qushin kelib qushilgan edi. Juvayniyning ma’lumotiga qaraganda bu kuchdan tashqari Sulton Muhammad «Lashkari birun» deb atalgan 50 ming askar yuborgan edi. Natijada Utror shaxrida dushmanga qarshi kuchli bir x,imoya quvvati tashkil bulgan edi. SHunday bulsada, usha davr solnomachilarining naqliga qaraganda, mug’ullar shaharni qamalga olish bilan utrorliklar sarosimaga tushganlar. qamalning dastlabki kunlaridayoq shahar xokimiyatining vakili Badruddin Amid, Safiy Akra’ hojib boshliq Sulton Muhammad tomonidan qatl etilgan Utror qozisining avlodlari mug’ullar tomoniga utib ketadilar. qamal vaqtida qoracha xojib xam uz askarlari bilan shaxardan chiqib, mug’ullarga taslim buladi. Ammo CHingizzodalar qoracha Xojibning uz podshoxi va valine’matiga sotqinlik qilgani uchun uni barcha tarafdorlari bilan birgalikda qatl etadilar. SHu asnoda utrorliklar shaxarni mudofaa qilib, uni besh oy davomida uz qullarida ushlab turadilar. Ayniqsa qodirxon uzini CHingizxon savdogarlari va sarbonlarini uldirishda aybdor xis etib, sungi nafasigacha dushmanga qarshi kurashadi. Uning askarlari ellik-elliktadan bulib, qal’adan tashqariga chiqar va bosqinchi mug’ullar bilan jang qilib, xalok bulardi. Mug’ullar shaharni egallab, aholisini shaxristondan tashqariga quvib chiqaradilar va uni talaydilar. qodirxon boshliq mudofaachilarning bir qismi Utror arkiga joylashib olib, mudofaani yana bir oygacha davom ettiradilar. Mudofaachilar boshlII qodirxonni mug’ullar qanday bulmasin tirik qulga tushirishga axd qiladilar. Oqibat u qurshovga olinib, asirga tushiriladi. U Samarqandga olib borilib, Kuksaroyda qiynab uldiriladi.
