O’qituvchi: Rajabov. B. H mavzu: Kinematika vazifasi. Harakat haqida umumiy tushuncha. Sanoq sistemasi. Vektor kattaliklar. Vektorlar ustida bajarilgan amallar. Ko’chish va yo’l. Mavzuning o’quv rejadagi tartib raqami №

Absolyut qattiq jism Mexanikada ko’p foydalaniladigan modellardan yana biri-absolyut qattiq jism tushunchasidir. Absolyut qattiq jism deb xech kanday holatda xam deformatsiyalanmaydigan, boshkacha aytganda xar kanday Kuch ta’sirida xam istalgan ikkita nuqtasi orasidagi masofa uzgarmay koladigan jismga aytiladi.
Ilgarilanma harakat Xar kanday harakatni xam ilgarilanma xam aylanma harakatlarning yigindisi sifatida karash mumkin. Agar qattiq jismning istalgan nuqtasiga berkitilgan tugri chizik harakat davomida uzining dastlabki holatiga parallel bulib kolsa bunday harakatga ilgarilanma harakat deyiladi. Misol uchun stol ustida harakatlanayotgan aravachani karaylik. Aravachaning xar uchala holatida xam uning oxirgi nuqtasidan utgan AV, A V va V₂ tugri chiziklar bir-birlariga paralleldir. (1-rasm)

Shuni qayd etish kerakki, jism

ilgarilanma harakat kilganda
barcha nuqtalari bir xil
harakatlanadi va parallel izlar
koldiradi.

Agar uyinchog sirtiga turli rangli nuqtalar kuyilsa, harakat davomida bu nuqtalar shu rangli aylana izlar koldiradi. (2-rasm)Sanoq sistemasi: Yuqorida qayd qilib utilganidek, mexanik harakat jism joylashuvining boshka jismlarga nisbatan o’zgarishini kursatadi. Demak uning holati kaysi jismga nisbatan urganilayotgan bulsa shu jism guyoki Sanoqning boshiga aylanadi. Poezd harakatlanayotgani vokzalga, futbol tupi harakatlanayotgani futbolchiga nisbatan joylashuvlarining o’zgarishiga karab aniklanadi. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.Mexanik harakatni tula tavsiflash uchun esa uning makon va zamondagi holatini tula kursata oladigan Sanoq sistemasini kiritish zarur. Bunday vazifani geometriyadan tanish bulgan dekart sistemasi va unga berkitilgan soat majmuasi bajarishi mumkin.Fazodagi istalgan moddiy nuqtaning urni uchta koordinata (x,u,z) bilan aniklanadi. Agar harakat tekislikda kurilayotgan bulsa, ikkita koordinata (x,u), tugri chizikda kurilayotgan bulsa bitta kordinata (x) bilan kifoyalanish mumkin. vektorlar vektorining tashkil etuvchilari yoki uning koordinata o’qlaridagi proektsiyalari deyiladi. (3-rasm) Moddiy nuqtaning harakati : A moddiy nuqta Sanoq sistemasida harakatlansa, uning koordinatalari (x,u,z) lar vakt t utishi bilan uzgara boradi. Bu o’zgarishning matematik kurinishda kuyidagicha ifodalash mumkin.

( 1.1)

Moddiy nuqta holatini vakt utishi bilan o’zgarishini ifodalaydigan bu tenglamaga

moddiy nuqta harakatining kinematik tenglamasi deyiladi.
Fizikada asosan ikki xil kattaliklar bilan ish kuriladi. Ulardan biri uzining son kiymati bilan tula aniklanib, skalyar mikdorlar yoki skalyarlar deyiladi. Bunday kattaliklarga yuza, xajm, zichlik, massa, issiklik mikdori, energiya mikdori va boshkalar misol buladi.
Ikkinchi xil turdagi kattaliklarni tula ifodalash uchun esa ularning son kiymatlaridan tashkari yunalishlari xam berilgan bulishi kerak. Bunday kattaliklar vektor kattaliklar yoki vektorlar deyiladi. Kuchish, tezlanish, Kuch, Kuch momenti kabilar bunga misol buladi.
 Vektorlarning ifodalanishi chizmada tugash nuqtasi strelka kuyish bilan kursatilsa (3- rasm), yozuvda vektor belgilangan xarf ustida strelka kuyiladi . Vektorning son kiymati uning moduli yoki uzunligi deyiladi va r yoki dek kursatiladi.
Uzunliklari teng va yunalishlari bir xil bulgan vektorlarga uzaro teng vektorlar deyiladi. Uzunligi bir-birlikka teng bulgan vektorga birlik vektor deyiladi va kabi belgilanadi. q