Oqimning barqaror harakatida napor

4.9. SUYUQLIK OQIMINING TURBULENTLIK DARAJASI
 
Biz oqimning o‘rtalashtirilgan va o‘rtacha tezliklari o‘rtasidagi tafovutni 
yaxshi bilamiz. Lekin, shunga qaramasdan yana bir bor ta’kidlab o‘tamizki, 

---

~ 267 ~ 
o‘rtalashtirilgan tezlik suyuqlik oqimining biror bir qo‘zg‘almas nuqtadan 
o‘tayotgan aktual yoki mahalliy tezliklarining vaqt bo‘yicha o‘rtalashtirilgan 
tezligi qiymati bo‘lsa, suyuqlik oqimining o‘rtacha tezligi aslida o‘rtalashtirilgan 
qiymati bo‘lib, u abstrak – mavhum kattalikdir. 
Tezlikning pulsatsion tashkil etuvchilarini baholash uchun ularning 
o‘rtacha kvadrat qiymatlariga teng bo‘lgan standartlar kiritilgan. Bu pulsatsion 
o‘zgarishlar standartlarini quyidagicha ifodalash mumkin: 
 
 
 
 
 
 
;
;
;
2
2
2
z
z
u
y
y
u
x
x
u
u
u
u









 
 
;
;
2
2










 
 
 
 
 
 
2
2
2
z
u
y
u
x
u
u







Suyuqlik oqimining turbulentlik darajasini aniqlash uchun esa 
turbulentlik darajasi (jadalligi) degan tushunchani kiritamiz. Bu daraja 

harfi 
bilan belgilanib, tezlik pulsatsion o‘zgarishlari o‘rtacha kvadrat qiymatlarini 
qaralayotgan nuqtadagi 
xarakterli tezliklar
ga nisbati bilan aniqlanadi. Xarakterli 
tezlik deganda, nuktadagi o‘rtalashtirilgan tezlikni, oqim tezligi aniqlanayotgan 
vertikaldagi o‘rtacha tezlik, harakkatdagi kesim bo‘ylab o‘rtacha tezlik yoki 
maksimal tezlikni tushunishimiz mumkin. Tadqiqotlar natijasi oqimning 
turbulent harakatida tezlik masshtabi nisbatida oqimning dinamik tezligini qabul 
qilish to‘g‘ri natija berishini ko‘rsatgan. 


u
x
u
x


; 


u
y
u
y


; 


u
z
u
z


; 
gRJ
u


; 
bunda, 

R
gidravlik radius; 

J
gidravlik nishablik; 
Bu munosabatlar qabul qilingan holatlarda quvur radiusi yoki ochiq 
o‘zanlarda oqim chuqurligi bo‘ylab, turbulentlik darajasi (
x

;
y

;
z

) ning 
umumlashgan ko‘rinishdagi egriliklari olinishi mumkin. 

---

~ 268 ~ 
Shu sababli, gidravlik hisoblarda ko‘pgina hollarda xarakterli tezlik sifatida 
oqim o‘rtacha tezligi, o‘rtalashtirilgan tezlik yoki ishqalanish – dinamik tezlik 
qabul qilinadi. Dinamik tezlik tushunchasi bilan keyingi mavzuda batafsilroq 
tanishamiz. Ta’kidlash lozimki, suv oqimining quvurlar sistemasidagi naporli 
harakatida va ochiq o‘zanlardagi naporsiz harakatida past chastotali pulsatsiya – 
tebranishlar asosiy o‘rin egallaydi.