Optikadagi ferma prinspi

1.1 Yorug’likning qaytish va sinish qonunlari
Optika – yorug’lik va u bilan bog’liq hodisalar qonunlari haqidagi fan. Qadimda yorug‘lik hodisalarining ba’zi qonun (yorug‘lik tarqalishining mustaqilligi, yorugMikning bir jinsli muhitda to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalishi, yorugMikning qaytish va sinish)lari tajribada aniqlangan.
1. Yorug’likning to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqalish qonuni. Bir jinsli muhitda yorugMik to‘g‘ri chiziq bo‘ylab tarqaladi. Bu qonun Evklid (bizning eramizdan 300-yil ilgari) yozgan deb hisoblangan optikaga oid asarda u'chraydi, lekin bu qonun undan ancha ilgari ma’Ium boMgan va qoMlanilib kelgan boMsa kerak. Nuqtaviy yorugMik manbalari hosil qiladigan keskin soyalar ustida oMkazilgan kuzatishlar yoki kichik teshiklar yordamida olingan tasvirlar bu qoiiunning tajribada tasdiqlanishidir.
2. Yorug’ik tarqalishining mustaqillik qonuni. Yorug’lik oqimini diafragmalar yordamida ayrim yorug’lik dastalariga ajratish mumkin. Bu ajratilgan yorugMik dastalarining ta’siri mustaqil boMar ekan, ayrim bir dasta hosil qiladigan tasvir, boshqa dastalaming ayni vaqtdagi ta’siriga bogMiq emas. Masalan, fotoapparat obyektiviga keng landshaftdan yorugMik tushayotgan boMsa, u holda yorugMik dastalarining bir qismini to‘sganimizda, boshqa dastalaming beradigan tasviri o‘zgarmaydi.
3. Yorug’likning qaytish qonuni. Tushayotgan nur, qaytaruvchi sirtga o’kazilgan normal va qaytgan nur bir tekislikda yotadi (1.1 - rasm), bunda nur bilan normal orasidagi burchak o‘zaro teng bo’ladi:
i tushish burchagi, i' qaytish burchagiga teng:

1.1 – rasm.
Yorug’likning qaytarish ko‘rsatkichi minerallaming xususiyatlari haqida muhim ma’iumotlar beradi. Sindirish ko'rsatkichi ma’lum bo’lgan holda ko‘pgina minerallar uchun numing qaytish ko‘rsatkichi (R) ni Frenel formulasi bilan hisoblash mumkin:


1.2 – rasm.
Ba’zi tog‘ jinslari va minerallari uchun sindirish ko‘rsatkichi, qaytarish ko‘rsatkichining funksiyasi bo‘lib, u umumiy holda 1.2 - rasmda ko‘rsatilgan rasmdagi egri chiziq =l da minimumga ega.
Yorug’lik tabiatiga nisbatan dunyoqarash turli davr olimlari tomonidan turlicha talqin qilinib kelingan. Nyuton (1672-y.) yorugMikni saqlanish qonunlariga bo‘ysunadigan substansiya korpuskulalar oqimidir deb hisoblab, yorug’likning empirik qonunlarini tushuntirdi. Yorug’likning qaytishi sharchalaming elastik urilishiga qiyoslansa, uning sinishini esa sindiruvchi muhit - molekulalarning korpuskulalarni tortishi tufayli tezligini o‘zgartirishi natijasi deb qaralgan. Nur tushish burchagi sinusining sinish burchagi sinusiga nisbati, ikkala muhit uchun o‘zgarmas kattalik bo’lib, nisbiy sindirish ko‘rsatkichi deb yuritiladi.




1.3 – rasm.
=
Bu yerda , mos holda birinchi va ikkinchi muhttda yorugMikning taFqalish tezligi. Nisbiy sindirish ko‘rsatkichi yorugMikning ikkinchi muhitdagi tarqaiish tezligining birinchi muhitdagi tarqalish tezligiga nisbatan o'zgarishini bildiradi. Har qaitdqy muhitning vakuumga nisbatan sindirish kо‘rsatkichi absolyut sindirish ko'rsatkichi^eyiladi. Agar vakuumda yorug'lik tarqalish tezligini s-deb belgilasak, ( = c) .

Tajribalar ko‘rsatishicha, bar qanday moddalar uchun n birdan katta, demak, yonigMikning moddalarda tarqalish tezligi vakuumda tarqalish tezligidan katta ( > s') degan xulosa chiqadi. Gyuygens (1736 y.) yorug’lik hodisalarini tushuntirishda to’lqin nazariyasiga tayanadi. Yorug’lik butun borliqni to’ldiruvchi (kosmik fazodan tortib, hatto modda tarkibini ham) gipotetik muhit «olam efiri» da tarqaluvchi to’lqinlardir deb ta’riflaydi. Bunda u to’lqin bar bir nuqtasi yangi to’lqinlaming mustaqil manbaidir degan prinsipga amal qtidi. Esiatib o'tamiz, to'lqin fronti deb, to'lqinlar maydonini chegaralovchi sirtga aytiladi. Faraz qilaylik, yassi (to’lqin fronti AV dan iborat bo’lgan) dastadan iborat nur ikki muhit chegarasiga , burchak ostida tushayotgaii boMsin (1.4 - rasm). To’lqin BC masofani olishi uchun At vaqt sarflasa, BC = cAt xuddi shu vaqt oralig’da A nuqtadagi to’lqin, radiusi AD = oA t-A zn iborat masofaga siljiydi, natijada singan nurlar to’lqin fronti DC tekislikda yotadi.