Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

Tanazzul yillari. 
Hayoti  va  ijodining  so'nggi  yillari.  Fransuz  armiyasiningengilishi  hamda  Napoleon 
imperiyasining  qulashidanso'ng  Yevropada  og'ir  siyosiy  holat  boshlanadi.  Reaksion 
davlatlar  koalitsiyasi  Venadagi  kongressga  to'planishadi.  Eng  ashaddiy  mamlakatlar 
Avstriya qansleri Metternix atrofiga birlashadi. Bu birlashma «Muqaddas ittifoq» nomini 
oladi.  Uning  bosh  maqsadi  erksevarlik,  inqilobchilikning  har  qanday  ko'rinishlariga 
qarshi  shafqatsiz  kurashishdan  iborat  edi.  Rasmiy  tantanalarga  aristokratik  ommaning 
bayramona ko'rinishlari uyg'un kelardi.Hashamatli bal va maskaradlar tashkil etiladi. 
Adog'i  yo'q  ko'ngilocharliklarga  ko'milgan  holda  saroy  devorlari  ichida  Yevropaning 
haritasi boshqatdan bichilmoqda edi. Betxoven obro'sining shiddatli ommalashishi uchun 
yana bir  holatyuzaga kelgan edi. Bu ayni paytda to'laligicha  musiqa ravnaqi  uchun  ham 
muhim omil bo'ladi — metronom kashf etiladi. 
         Mashhurmexanik-kashfiyotchi 
Melselning 
nomi 
metronom 
tufaylitarixda 
abadiyatga  muhrlandi.  «Vittoriya  qoshidagi  umsh»  —  eng  ommaviy  harbiy  mavzudagi 
asar  xuddi  shu  Melselning  taklifi  bilan  o'zi  yasagan  asbob  uchun  yaratiladi.  Asar  juda 
ta'sirli bo'lib, uni simfonik orkestr ijro etadi, u ikkita harbiy orkestr bilan kuchaytirilgan, 
xilma-xil moslamalar — qurollar va to'p otishlarini 
ifoda  etardi.  Omma  orasidagi  ulqan  muvaffaqiyat  Betxovenni  shon-sharafning  eng  oliy 
cho'qqisiga olib chiqdi. Imperator teatriBetxovenning «Fidelio» operasini yaxshi eslaydi, 
biroq  karlik  muallifningdirijorlik  qilishiga  xalaqit.  beradi.  Kapelmeyster  Umlaufuning 
orqasida  turib  ehtiyotkorlik  bilan  xatolarini  tuzatib  turadi.Betxovenga  bo'lgan  qiziqish 
tobora  kuchayib  boradi.  Uni  har  xilqabullarga  taklif  etishadi.  Eshitish  qobiliyati  amalda 
deyarli  tugab  bo'lgan  edi.  Shunga  ko'ra,  Ludvig  maxsus  «So'zlashuv-daftarchasi  »dan 
foydalanadi.  Unda  savol  va  javoblar  yozilgan  edi.  Biz'gacha  shu  xildagi  400  ga  yaqin 
daftarlar yetib kelgan. Ulardagiyozuvlar hayratlanarlidir. 
           1813-yildan  1818-yilgacha  Betxoven  juda  kam  va  sekin  ijod  qiladi,  biroq 
depressiya holatida yaratilgan asarlari ham juda go'zaldir. Fortepiano uchun yozilgan op. 
90,  e-moll  sonatasi,  violoncheluchun  ikkita  sonatasi,  xalq  qo'shiqlarining  ishlanmalari 
nashretiladi.  Ularning  soni  ko'p  bo'lmasa-da,  shu  davrdagi  ifoda  tarzining,uslubning 
o'zgarishini sezish mumkin. Bizning davrimizda u Betxovenning «so'nggi uslubi» nomini 
olgan.  «Olisdagi  niahbubaga»  turkumidagi  qo'shiqlarni  alohida  ta'kidlash  joiz. 
Ularmutlaqo  takrorlanmas  bo'lib,  bu  asarlardan  yangilik  shabadalariufurib  turadi.  Ayni 
shu  asarlar  Shubert  va  Shumanlarning  romantik  vokal  turkumlariga  kuchli  ta'sir 
ko’rsatgan edi. 
 1816-yildan  1822-yilgacha  bo'lgan  davr  orasida  oxirgi  beshta  fortepiano  sonatalari 
yaratiladi,  ularning  kompozitsiyasi  juda  murakkabdir.  O'rni  kelganda  aytish  joizki, 
so'nggi  kvartetlarning  (1824—1826)  kompozitsiyasi  ham  shunday  murakkablikka  ega 
edi. U sonatalarninglassik shakllaridan biroz chekinadi, bularning barchasi uningfalsafiy-
ma'rifry kayfiyati bilan bog’lanib ketadi.So'nggi davrdagi barcha asarlardan To'qqizinchi 

---

77 
 
simfoniya  ustunturadi.  U  jahon  musiqa  asarlari  orasida  eng  mahobatli  asarsifatida  tan 
olingan. 
To'qqizinchi  simfoniya  inqiroz  yillaridayoq  o'ylab  qo'yilgan  edi,  ammo  bu  g'oyani 
amalga oshirish 1822-yildagina nasib etdi. Tantanavor  messa (Missa solemnis) bilan bir 
paytda yaratilgan. 
1823-yilda  Betxoven  messani  yaratadi,  biryildan  keyin  esa  simfoniyadunyoga  keladi. 
Muallif  o'zining  o'lmas  asaridagi  final  qismigaxor  va  yakkaxon  xonandalarni  kiritadi. 
Ularga Shillerning«Shodlik uchun» qasidasidagi quyidagi so'zlari kiritilgan edi:«Odamlar 
bir-birlari bilan aka-ukadirlar! 
Millionlar,  bag'ringizga  bosing  bir-biringizni!Bir  shodlikdan  quvoning  birga!»Bunday 
ulqan  g'oyalar  uchun  musiqada  ham  xuddi  shundayulug'vor  ifodalar  topilgan  edi. 
To'qqizinchi  simfoniya  mashhur  «Qaxramonona»,  beshinchi  «Pastoral»  va  yettinchi 
simfoniyalar,  «Fidelio»  operasidagi  mavzularni  rivojlantiradi.  Baribir,  bu  simfoniya 
Betxovenning  butun  ijodi  orasida  eng  ahamiyatlisi,  hamma  jihatlariga  ko'ra  eng 
mukammalidir.
Tez  orada  ildam  yuriwchi  shuhrat  otib  bo'ldi.  Ludvigni  hamma  esdan 
chiqardi,  ko'plab  o'rtoqlarining  Venadan  ketganiga  ancha  bo'lgan,  ayrimlari vafot  etgan. 
Kompozitor  yashagan  uy  ancha  abgor  ko'rinardi.  Sovuq  tortuvchi,  namiqqan  tosh 
zinapoyalaruchinchi qavatga, to'g'ri ustozning xonasiga boshlab boradi.  
Betxoven  ko'p  kuchini  o'z  jiyaniga  yordamlashish  uchun  sarflab,  ukasining  vafotidan 
keyin qo’nmagan mehrning o'rnini to'ldirishga harakat qiladi. Bu yerda ham Ludvig yana 
kurashishga majbur bo'ladi. Sud.zallarida ko'p kuch va sog'lig'ini  yo'qotib, jiyani Karlga 
vasiylik  qilish  huquqi  uchun  kurashadi.  Kompozitorni  qoralovchisi  bolaning  onasi  — 
tamagir  va  noshuko’r  ayol  edi.  Jiyanining  o'zi  ham  amakisi  qilgan  barcha 
yaxshiliklarning  qadriga  yetmaydi,  vaholanki,  u  Karl  bilan  bog’liq  bo'lgan  ko'plab 
iztirobli  voqealardan  qutilish  uchun  sarflanadigan  mablag'larni  zo'r  qiyinchiliklar  bilan 
topar edi. Betxovenning  yaqin do'stlarining favqulodda  yordami bilan 1824-yil 7-mayda 
To'qqizinchi  simfoniya  ijro  etiladi.  Bu  voqea  yana  bir  jihati  bilan  e'tiborliki,  musiqa 
ishqibozlari  tomonidan  ijro  etilgan  qo'shiqlar  o'ziga  xos  shuhrat  topadi.
  Vaholanki,  bu 
paytda,  ayniqsa,  ijodining  so'nggi  davrlarida  asarlarida  favqulodda  chuqurlik  va 
ulug'vorlik  bor  edi.  Orkestrga  Umlauf  dirijorlik  qiladi.  Kompozitorning  o'zi  esa,  garchi 
bu davrda eshitish qobiliyatini butunlay  yo'qotgan bo'lsa-da, rampa  yonida turar, har bir 
qismga  shiddat  bag'ishlab  turardi.  Omma  kuchli  hayajonda  edi,  hamma  yoqnigulduros 
qarsaklar  sadosi  egallaydi.  Musiqachi  va  qo'shiqchilar  simfoniya  muvaffaqiyatidan 
hayajonda qolishadi. Faqat bir kishigina hayajonli qiyqiriqlarga nisbatan beparvo, oldingi 
holatida  turardi.  U  bularni  eshita  olmas  edi,  xolos.  Uning  miyasida  simfoniyaningijrosi 
davom etardi. Linger nomli yosh qo'shiqchi kompozitorningoldiga yugurib keladi, lining 
qo'lidan  ushlab  yo’zini  ommaga  qaratadi.  Ana  shundan  keyingina  u  o'z  asarining 
muvaffaqiyatigaishonch hosil qiladi. 
Shunga  qaramay,  moddiy  natijalar  juda  arzimas  bo'lib  chiqadi.Imperator  va  saroy  ahli 
konsertga  kelishmagan  edi.  Qimmatbahojoylarni  egallab  o'tirgan  a'yonlar  uning  haqini 
to'lash kesakliginieslab ham qo'ygani yo'q. Boshqa yig'imlar esa harajatlarni zo'rg'azo'rg'a 
qoplaydi.  To'qqizinchi  simfoniyaning  ikkinchi  ijrosi  yarim  bo'sh  zalda  o'tadi.  Bu  o'sha 
paytdagi omma didini, aniqrog'i, didsizliginiyana bir marta tasdiqlab turardi. 
O'limidan  biroz  oldin  Betxoven  o'z  ukalaridan  biri  lojganningyoniga  boradi.  Ludvig  bu 
baxtsiz  safarni  loganni  jiyani  Karlga  atalgan  vasiyatiga  ko'nitirish  uchun  rejalashtirgan 
edi. Istagan natijasiga erisha olmagan Betxoven darg'azab holda uyga qaytadi. Bu sayohat 
uning  taqdirida  hal  qiluvchi  bo'ldi.  Qaytayotgan  paytdaLudvig  qattiq  shamollab  qoladi, 
shundan  keyin  u  oyoqqa  turolmaydi,  uning  madori  butunlay  qurigan  edi.  Bir  necha  oy 
og'iryotganidan  keyin  Ludvig  van  Betxoven  1827-yilning  26-martida  vafotetadi.  Vena, 

---

78 
 
garchi, uning kasalligiga beparvo qaragan bo'lsa-da, vafoti haqidagi xabar tarqalishi bilan 
ko'p ming kishilik muxlislar buyuk kompozitorni qabrga kuzatib bordi.