Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

Prelyudiya: Cholg’u ‘’esasi  
Sonata: Kamer cholg’u musiqa janrlaridan.  
Simfoniya : Sonata shaqlida simfoniq orkestr uchun yaratilgan monumental va murakkab 
musiqa asari. Odatda 1 qismli va 4- qismli bo’ladi. 
Fuga :‘olifoniq shaqlda tuzilgangan musiqa asari. 
 
GOLOSARIY 
1.  Musiqa shakli deb musiqa asarining tuzilganishiga aytiladi. 
2.  Shakl barcha san`at turlariga xosdir. 
3.  Musiqa shakli boshqa san`at turlari shaklidan tinglab idrok etilishiga ko`ra va vaqt 
bilan bog’`liqligiga ko`ra farq qiladi. 
4.  Musiqa asarlari yaxlit bir butun bo`lishi bilan bir vaqtda turli qismlarga ham 
bo`lingan bo`ladi. 
5.  Shaklning qismlari alohida qism, davriya, jumla, ibora yoki motiv kabi qismlarga 
bo`linadi. 
6.   Shaklda qismlar funksiyasi 6ta: Mavzuning bayoni, bog’`lovchi qism (bog’`lanma), 
O`rta qism, re’riza, muqaddima, koda. 
7.  Kuyni rivojlantirish prinsiplari 5ta:  Takrorlash, O`zgartitirilgan takrorlash, Rivojlov, 
Yasama kontrast, Chog`ishtirma kontrast. 
8.  Dastlabki yoki yangi tonallikdagi kadensiya bilan yakunlangan va nisbatan 
tugallangan musiqa fikri kadensiya deb ataladi. 
9.  Davriyaning ko`’incha ikkita bo`ladigan asosiy yirik qismlari jumla deb ataladi. 
10. Davriyaning tarkibiy qismlari Jumla, ibora motiv. 
11. Ibora 2-3 taktli kichik tuzilganma bo`lib,u har qanday akkordda va har qanday basda 
tugashi mumkin. 
12. Motiv Eng kam ma’noga ega bo`lib ,bitta asosiy aksent(urg`u) bilan birlashtirilgan 
tovushlarnig ritmik guruhi motiv deyiladi. 
13. Submotiv-takt ning bo`laklaridan iborat eng kichik kuychan - ritmik guruh. 
14. Bir tonallikda boshlanib, o`sha tonallikda tugagan davriya Bir tonallik davriya yoki 
yo’iq davriya deb ataladi. 
 
 
 
15. Dastlabki tonallikda tugallanmagan davriyalar Modulyatsiyalovchi davriyalar deyiladi 
16. Ikkita teng hajmdagi jumlalardan tuzilgangan davriyalar Kvadrat davriyalar deyiladi. 
17. Jumlalari teng bo`lmagan davriyalar Nokvadrat davriyalar deyiladi. 
18. Ikki jumlali, uch jumlali va jumlalarga bo`linmaydigan davriyalar bor. 
19. Har bir jumlasi mustaqil davriya o`rnini bosa oluvchi davriyalar Murakkab davriyalar 
deyiladi. 
20. Davriya mustaqil shakl sifatida kelgan asarlar Davriya shaklidagi asarlar deyiladi. 
21. Biror bir tuzilganmaning uzunligini orttirish yo`li bilan qayta takrorlanishi Ichki 
kengayish deyiladi. 
22. Har qanday musiqiy tuzilganmaga qo`shimcha tuzilganma qo`shish kadension 
to`ldirish deyiladi.U asosiy kadensiyani ta`kidlash uchun qo`llanadi. 
23. Biror bir material cho`zimining qisqartirib takrorlanishi Qisqartitrish deyiladi. 
24. Vokal musiqasida davriya mustaqil shakl sifatida Band-naqorat (ku’letli) qo`shiqlarda 
qo`llanilgan. 
25. Ikki davriyadan iborat bo`lgan shakl Oddiy ikki qismli shakl deyiladi. 
26. Ikki qismli shaklning 1- qismi eks’ozitsion tavsifdagi davriyadan iborat bo`ladi  

---

192 
 
27. Ikkinchi qismning eng muhim belgisi-birinchi qismdagi mavzu materialining ikkinchi 
qism oxirida takrorlanishidir. 
28. Oddiy ikki qismli shakl:     Re’riza bilan kelgan ikki qismli shakl; Yaxlit holdagi ikki 
qismli shakl; va Re’rizasiz ikki qismlishakl kabi shakllarda bo`lishi mumkin. 
29. Oddiy ikki qismli shaklning harfiy ifodalanishi – AB.  
30. Birinchi qismi davriyadan iborat bo`lgan shakl Oddiy uch qismli shakl deb ataladi. 
31. Oddiy uch qismli shaklning ikkinchi qismi davriya yoki o`rtaliq tavsifidagi 
tuzilganmadan iborat bo`ladi. 
32. Oddiyuchqismlishaklninguchinchiqismiko`’inchabirinchiqismningre’rizasibo`libkelad
i. 
33. Oddiy uch qismli shaklnig 
sxemasi  
 
 
34. Oddiy uch qismli shaklning chekka qismlari o`xshash bo`ladi. 
35. Oddiy uch q. shaklning garmoniyasi yo’iq,o`rta qismi esa modulyatsiyali bo`ladi. 
36. Statik re’riza deb aynan notama-nota takrorlashga aytiladi. 
37. Dinamik re’riza deb o`zgartirilgan takrorlashga aytiladi. Masalan,Re’rizani 
dinamizatsiyalash: Kyychan, garmonik, ritmik, fakturali yoki struktura (tuzilganish) 
jihatdan variatsiyalash (o`zgartirish). 
38. Murakkab uch qismli shakl- Chekka qismlari mavzu jihatdan bir xil bo`lib, oddiy ikki 
yoki oddiy uch qismli shaklda bo`lgan, o`rta qismi esa turlicha tuzilganishda bo`lib, 
chekka qismlar bilan aniq kontrastlashgan shakl murakkab uch qismli shakl deyiladi. 
39. Murakkab uch qismli shaklning sxemasi: 
 
                     A                                                B                                               A    
               I-qism                                           II-qism                                     III-qism 
Oddiy 2 yoki uch               Oddiy2 yoki 3 q. sakl yoki daviya                 I- qismning 
takrori.        
 qismli shakl.                       Yoki noturg`un o`rtaliq tavsifidagi 
                                              e’izod. 
 
40. Murakkab uch qismli shaklning II-qismi oddiy ikki yoki uchqismli shakldan, ba`zan 
esa bir davriyali shakldan iborat bo`lsa u trio debataladi. Bunday shakl esa Trioli uch 
qismli shakl deyiladi. 
41. Mur. Uch qismli shaklning III-qismi I-qismning aynan takroridan iborat bo`lsa, uni 
nota bilan yozib o`tirmasdan, Da Ca’o remarkasi bilan belgilab qo`yilishi ham 
mumkin. 
42. Mur. Uch qismli shaklga ba`zan Muqaddima va koda ham qo`shilishi 
mumkin.Muqaddimaning ko`lami 1-2 taktdan to ancha rivojlangan 
tuzilganmalargacha borishi mumkin.Shuningdek,muqaddimalar re’riza oldidan ham 
kelishi mumkin. 
43. Murakkab uch-besh qismli shakl sxemasi: 
 
      A                        B                           A                              B                             A 
I-qism                    Trio                     Re’riza                      Trio                        Re’riza. 
 
    II-qism 
         b 
IIIqism 
      a1 
I-qism 
        a 

---

193 
 
44. Ikki va uch qismli shaklllar qo`llanadigan soha – asosan raqs musiqasi,shuningdek, 
qo`shiq, marsh va cholg`u musiqasi. 
45. Variatsion shakl (mavzu va variatsiyalar) – Mavzuning dastlabki bayoni va uning 
o`zgartirilgan takrorlaridan (variatsiyalardan) iborat shakldir. 
46. Variatsiyalar miqdori cheklanmagan. Variatsion shaklning sxemasi: 
 
       A+A
1
+A
2
+A
3
+……. 
 
47. Basso ostinato (qat`iy bas) – Bir kuy jumlasini ko`’ marta takrorlashdan iborat bo`lgan 
bas.  
Basso ostinato XVII – XVIII – asrlarda shakllandi va u ‘assakal`ya va Chakona kabi 
raqslar bilan bog’`liq. 
47. Ornamental (qat`iy yoki klassik) variatsiya- variatsiyalarning turli mayda bezaklar 
bilan to`ldirilgan,lekin asosiy elementlarning o`zgarmagan holatda kelishi. U XVIII- 
asrning oxirlarida ‘aydo bo`ldi. 
48. Variatsiyalashning asosiy usullari quyidagilardan iborat: 
Kuy (ba`zan bas)ga figuratsiya jihatdan qayta ishlov berish,  
Jo`r tovushlarni garmonik figuratsiyalash, 
Lad-tonallak kontrasti, 
Sur`atlar kontrasti, Oxirgi(final) variatsiyaning yakunlovchi tavsifga ega bo`lishi,  
Ba`zan kodalarning kiritilishi. 
49. Erkin variatsiyalar – Ritmik,metr, sur’at yoki lad (tonallik) jihatdan o`zgarib keluvchi 
variatsiyalar erkin variatsiyalar deb ataladi.Bu XIX – asrda shakllangan. 
50. M.Glinka yaratgan So’rano ostinato – O`zgarmas kuy bilan keladigan variatsion 
shakl. 
51. Qo`shaloq variatsiyalar – ikki mavzudan iborat bo`lgan variatsiyalar. Bunda dastlab 
har ikkala mavzu bayon etiladi, so`ngra ularning har biriga alohida ishlangan 
variatsiyalar navbatma-navbat keladi. 
 
52. Rondo shakli – Bitta mavzu kamida 3marta o`tkazilib, ularning takrori orasiga boshqa 
yangi mazmundagi qismlar kiritib boriladigan shakl. Rondo shaklining sxemasi: 
 
           A+B+A+C+A+ …….. 
Rondo shakli  re’rizalilik ‘rinsi’iga asoslangan. U naqorotli xorovod qo`shiqlaridan kelib 
chiqqan. 
Rondo so`zi “davra” (xorovod) ma`nosini anglatadi. 
Rondodagi takrorlanib turadigan mavzu bosh ‘artiya deb ataladi (sxemadagi A ).Bosh 
‘artiyalar orasiga joylashgan qismlar Lavha yoki e’izod deb ataladi ( sxemadagi B va C ). 
52. Eskicha rondo – XVIII-asrning 1-yarmidagi fransuz musiqasiga tegishli bo`lib, uning 
barcha qismlari qisqa-qisqa bo`ladi. 
53. Yetuk klassitsizm rondosi ( yoki klassik yoki oddiy rondo) –Qismlari kengaytirilgan 
va asosiy qismlar orasiga bog’`lovchi qismlar kiritilgan rondo shakli.  Bunday 
rondoning bosh ‘artiyasi dastlab bir davriyadan iborat bo`lib,keyinchalik 2 yoki 3 
qismli shaklda yaratilgan. 
46. Tabiiy minor gammasi qanday tartibda tuzilganadi?  
47. Minor ladining turg’un ‘og’onalari qanday akkordni hosil qiladi? 
48. Diezli va bemolli minor tonalliklari qanday tartib bo’yicha joylashadilar? 
49. Minor tonalliklarida oxirgi diez belgisi qaysi ‘og’onaga to’g’ri keladi? 

---

194 
 
50. Minor tonalliklarida oxirgi bemol belgisi qaysi ‘og’onaga to’g’ri keladi? 
 
 
YORQIN BAYRAM . R,Korsakov 

---

195 
 
 

---

196 
 

---

197 
 

---

198 
 

---

199 
 

---

200 
 

---

201 
 
 
 

---

202