Opera janrining vujudgakelishi va rivojlanishi

Kamer ansambllari 
— 26 ta torli kvartetlar. 
— 7 ta torli kvintetlar. 
— 2 ta fortepiano kvarteti. 
— 8 ta fortepiano triosi. 
— 42 ta skripka sonatalari. 
—  Torli  va  puflama  cholg'ular  uchun 
kvintetlar. 
Fortepiano asarlari 
— 19 ta fortepiano sonatasi. 
— 4 ta fantaziya. 
— 15 ta variatsiyali sikl. 
— Menuet. 
6-Mavzu : LYUDVIG VAN 
BETXOVEN IJODI 
16. XII.1770, Bonn-26. III. 1827, 
Vena) 
Reja : 
1.Betxovenning musiqa olami 
2.Betxovenning azob - uqubatlari 
3.Betxovenning simfonik ijodi 
L.Betxoven ijodida  musiqa olami o`ziga 
xos  yangi  ohang  yo`nalishlarni  kashf  etdi. 
Uning  yuksak g’oyalari hayotdagi vaziyatlar  bilan  bog’langan holda musiqa bilan ifoda 

---

66 
 
etildi.    Uning  ijodi  XIX-asr  boshlarida  bo`lib  o`tgan  turli  tarixiy  siyosiy  hayot  bilan 
bog’liq holda shakllandi. L.Betxovendan oldin ijod qilgan barcha kompozitorlarning eng 
namunaviy  va  o`ziga  xos  yo`nalishlarni    o`zida    mujassam  etgan  kompozitorlardan  biri 
hisoblanadi.  Uning  musiqasida  ilk    bor  qahromonlik  xususiyatlar  namoyon  bo`ldi.  Bu 
qahramonlik  L.Betxoven  ijod  qilgan  barcha  janrlarda  asosiy  mavzu  bo`lib  asarning 
mazmuni va  g’oyasini ifodalagan. 
L.Betxoven  nemis  shaharlaridan    biri  Bonnda  1770-yilda  tug’ildi.  Uning  oilasida 
barcha    a’zolari  turli    cholg’ularda  ijro  qilar,  saroy  xorida  qo`shiq  aytar  edi. 
L.Betxovenning  musiqiy  qobiliyati  juda  yosh  paytida  namoyon  bo`ldi.  Otasi  uni  juda 
qattiq  qo`l  bo`lib  ko`p  soatlab  o`g’lini  klavesin  va  skrepkada  mashq  bajarishga  majbur 
qilar  edi.  Ba’zida  uxlab  yotgan  o`g’lini  do`stlariga  ko`rsatish  uchun    uyqudan  uyg’otib  
kuy  chalib  berishga  majburladi.  Onasining  qo`rquvdan  va    nafratdan  iborat  iltimoslari 
inobatga olinmagan.  
Keln  shahrida  L.Betxoven  sakkiz  yoshida  birinchi  konsertini  beradi.    O`n  ikki 
yoshida L.Betxoven oilasini boqish uchun turli ishlar qilgan. 1782  –yilda birinchi ustozi 
Kristian Nefedan saboq ola boshlaydi. Bu uning hayotidagi baxtli   voqealardan  biri edi. 
Nefe  qobiliyati  va  musiqiy  iste’dodini  payqab,  u  bilan  jiddiy  mashg’ulotlar  o`tkaza 
boshladi. Nefe iste’dodli tarbiyachi, kompozitor va organchi edi. Aynan u L.Betxovenni 
nemis  kompozitorlari    Logann  Sebastyan  va  Fillip  Emanuel  Bax,  Gendel,  Gaydn, 
Mosartning  betakror asarlari bilan tanishtirildi. 
L.Betxoven  iste’dodi  va  malakasi  kundan-kunga  rivojlanib    boshladi  va  ustozi 
tomonidan  har  tomonlama  qo`llab  turdi.  Ustozi  yordamida  birinchi  asarlari  chop  etildi. 
Uchta  sonata  klavesin  uchun  va  fortepiano  uchun  variatsiya.  Nefe    maslaxatiga  ko`ra 
L.Betxoven  lotin,  fransuz  va  italiyan    tillarini  o`rgandi.  1787-yillarda  u  kompozitor  va 
pianist sifatida tanila boshladi. 
L.Betxovenning  azaliy  orzularidan  biri  Venaga  boorish  va  Mosart  bilan  uchrashib 
maslahatlar olish edi. 1787-yilda bu orzusi ushaldi, Venaga borib Mosart bilan uchrashdi. 
Mashhur kompozitor bilan uchrashuvda o`zining asarlari va improvizatsiyalarini ijro qilib 
berdi. Mosart  yosh L.Betxovenni ijro uslubi, asarlarining qaxramoniy  tavsifi va bo`ronli 
ohanglaridan hayratlandi, shunday dedi: “E’tibor bering manabu yigitga! U hammangizni 
o`zi haqida gapirishga majbur qiladi!” 
Ikki buyuk kompozitor uchrashuvlari uzoqqa cho`zilmadi, chunki onasining vafotini 
eshitgan  L.Betxoven  uyiga  qaytishga  majbur  bo`ldi.  Oilasi  ikki  ukasini  boqish  uchun 
ishga  kiradi.  Opera  teatrida  orkestr  musiqachisi  bo`lib    va  musiqadan  xususiy  darslar 
berar  edi.  1789-yilda  Fransiyada  tarixiy  voqiyalardan  biri  sodir  bo`ldi.  L.Betxoven 
universitet  talabasi  bo`ldi.  Bu  voqiyani  chuqur  hayajon  bilan  qabul  qildi.  Fransiyadagi  
to`ntarish  va  ozodlik,  tenglik,  do`stlikka    chaqirish  hayqiriqlari  ostida  kurashgan  xalq 
ommosining  orzu  niyatlarini  L.Betxoven  ham  hayajon  bilan  xis  qildi.  O`sha  davrda 
L.Betxoven  keksa  Gaydn  bilan  uchrashib  qoladi,  undan  saboq  olish  uchun  o`ziga  axd 
qiladi. 
1792-yildan  22  yoshli  kompozitor  Venaga  keladi  va  umrining  oxirigacha  u  erda 
yashab  ijod  qiladi.  Bu  davrdan  boshlab  uning  ijodida  betakror  asarlar  yaratish  va 
yuksalish davri edi. O`sha paytda Vena nafaqat Avstriyaning balki butun Evropada yirik 
musiqiy  shaharlardan  biri  edi.  Bu  shaharga  eng  kuchli  va  iste’dodli  kompozitorlar 
kelishar, Vena teatri sahnalarida mashhur opera, simfoniya qo`yishar edi va konsertlarda 
kamer asarlar ijro qilinar edi. Mashhur va iste’dodli ijrochilar aynan shu shaharga kelib 
o`z  mahoratini  namoyish  qilib  bellashardilar.  Vena  ko`cha  maydonlarida  xalq 
musiqachilari turli xalqlar kuy va qo`shiqlarini ijro qilishar edi. 
L.Betxoven Venada ilk bor pianinachi sifatida tanildi. Venaliklarni  L.Betxovenning 
boy  fantaziyasi,  shiddatli  improvizatsiyasi  hayratga  solar  edi.  L.Betxoven  yangi  ixtiro 

---

67 
 
qilingan fortepiano cholg’usini o`sha davrda mashhur bo`lgan klavesindan avzal ko`rdi.  
Fortepiano  XVIII-asr  boshida  italiyalik  Kristofori  tomonidan  ixtiro  qilingan  edi. 
Fortepianoning  jarangdor  kuchi  shu  bilan  birgalikda  mayin  kuychan  ovozi  L.Betxoven 
asarlaridagi  g’oyani  ifoda  etish  uchun  zarur  edi.  L.Betxoven  fortepiano  cholg’usini 
mukammal o`rganib tinglavchilarni maftun etdi. 
L.Betxovenni    kompozitor  sifatida  tanilishi  ham  Venaliklar  uchun  g’ayri  tabiiy 
ohanglar  ijodkori  sifatida,  undan  oldin  bahramand  bo`lgan  Gaydn,  Mosartning  engil 
jarangdor  ohanglaridan  keyin  o`ziga  xos  bo`lib  tuyuldi.  Vena  davrida  L.Betxoven 
tomonidan  yaratilgan  fortepiano  sonatalaridan № 8 “Potetik”  (1798), № 14 “Lunnaya”, 
simfonik asarlaridan № 3 “Qaxramoniy” kompozitorning yangi tuyg’u, yangi g’oya shu  
bilan  birgalikda  hali  tinglovchilarga  tushunarsiz  bo`lgan,    lekin  tinglovchilarni  maftun 
etgan  musiqiy  olami  va  tovushlari  hukmronlik  qilar  edi.  L.Betxovenni  Vena  klassiklari 
Gaydn va Mosart bilan bir qatorga qo`yib boshladilar. 
L.Betxoven  o`zining    nafaqat  musiqasi  balki  tashqi  ko`rinishi,  yurish  turishi  va 
hayot  tarsi  bilan  ham  zamondoshlaridan  ajralib  turar  edi.  O`sha  davrda  hamma    kiygan 
soch turmagi ya’ni pariksiz yurar edi, hattoki kiyim boshi zamonga mos emas edi. 1812-
yilda  vena  yaqinidagi  teplitsa  dam  olish  masqanida,  qirolicha  yonidan  o`tib  ketayotgan 
L.Betxoven boshqalarga  o`xshab ta’zim bajo aylamay, faqat shlapasiga barmoq tekkizib 
qo`ydi.  Bu  xodisani  kuzatayotgan  mashhur  nemis  shoiri  Gete  hayratda  qoldi.  Anashu 
manzarani rassom Romling o`z asarida namoyish qildi.  
1802 
yildanboshlabuninghayotidama’lumijodiyburilishbo’ldi. 
Uyendivoyagayetganbarkamolkompozitorsifatidaajoyibnodirasarlaryarataboshladi.  Birin- 
ketin 
8 
tasimfoniya, 
«Yegmont», 
«Koriolan» 
uvertyuralari, 
«Appassionatavakreysersonatasi» 
(skripkavafortepianouchun), 
diqqatgasazovorfortepianosonatalarivakonsertlari, 
skripkavaorkestruchunkonsert, 
kvartetlar, 
hamda 
«Fidelio» 
operasiyaratildi. 
BetxovenFideliooperasigato’rtvariantdauvertyurayozib, 
ulardanengyaxshisi 
«Leonora»nikiritdi.  
ShuyillardaGyoteshe’rlaribilanqo’shiqlar, 
irland, 
shotlandxalqqo’shiqlariniqaytaishlagannamunalarihamyaratildi. 
Shuyillardayaratganasarlariningaksariyatiqahramonlikg’oyaimazmunigayegabo’ldi. 
Ubirvaqt 
"musiqainsonqalbidano’tchiqarishikerak" 
deganidao’shaasarlarininazardato’tgan. 
Betxovenjahongatanilgankompozitorgaaylanadi. 
Uoddiyxalqxurmatigasazovorbo’ldi. 
Uningasarlarinashretiliadi. 
BetxovenGaydndandarslaroladi. 
Uzmahoratinitakomillashtirishuchuntaniqlikompozitorlardanmaslahatlaroladi. 
Uningbarchaijodiyyutuqlarisoyasidauningshaxsiyhayotivaqiyinchiliklaribegonaodamlarg
abilinmasyedi. 
Betxovenpastkitabaqagamansubligisabablisevgilisi  
(GrafBrunsvikningqizi) 
grafinya 
ТerezaBrunsvikkauylanaolmadi. 
Тerezaniboshqabirgrafgauzatadilar. 
Kundan-
kungauningyeshitishiyomonlashibbutunlayyeshitmayqoladi. 1824 yildauo’ziningoxirgi 9-
simfoniyasigadirijyorlikqilganidaorkestrbilano’ziningharakatlaridatafovutbo’lganiniyeshi
tmaydi. 
 
Asartugashibilankuchliqarsaklarvatovushlar, 
maqtovlarniyeshitmaydi.  
Faqatuniyo’zinitinglovchilargaqaratganlaridaginakattamuvaffaqiyatinisezadi. 
Buqahramonliksimfoniyasidausimfoniyaan’anasidantashqarimashhurnemisshoiriShillerni
ng 
"Shodlikka" 
odasidanparchakiritadi 
(xorijrosiuchun). 
Betxovenbirnechaqo’shiqvafortepianosonatalarini 
"Uzoqdagisevgilimga" 
degannombilanbirturkumsifatidanashrqildiradi. 
Bu 
Тerezagabag’ishlangandegantaxminhambor. 

---

68 
 
Ko’tarinkiruh, 
ijodiybarkamollik, 
umrningengquvnoqonlario’tibunio’rnigakasalliktufaylikelayotganfojialaryaqinlashishisez
ilmoqda. 
HarqandayqiyinchilikBetxovenningirodasinisindiraolmadi. 
Uo’ziningyangivabadiiyyuksakasarlarinirejalashtiribamalgaoshiraveradi. 
1824 
yililotintilidaxoruchunmo’ljallanganremajor 
"Тantanalimessa"siyaratildi.  
Undankeyinbarchaasarlarninggultoji 
 
"9-oxirgisimfoniyayozildi. 
BusimfoniyaBetxovenijodiningcho’qqisi, 
oxirgibalandparvoziyedi. 
Undankeyingiasarlarikvartetlarbo’lib,  ularjudamurakkab,  tushunishqiyinroqasarlaryedi. 
Buasarlarniayrimzamondoshlarginatushunganlar. 
Betxovenijodiningzo’rmuxlislaridanbiriF.Shubertyedi. 
Buikkalazamondoshkompozitorlargarchibir-
birlariijodihaqidajudazo’rfikrdabo’lganbo’lsalardaShubertningtortinchoqligisababliularuc
hrashmaganlar. 
Betxovenumriningoxirgiyillaridajudaqiyinahvoldayashadi. 
Ujigarkasalligigayo’liqibto’rtmartaoperatsiya 
(jarrohlikaralashuvi) 
foydabermagandankeyino’zjonigaqasdqilmoqchihambo’ldi. 
Ammouodamlaruchun, 
musiqasan’atiravnaqiuchunkerakliginibilibbuyo’ldanqaytdi. 
Betxovenningoilasibo’lmagan. 
Uakasiningo’g’li 
(jiyaniga) 
otalikqilishniungayordamqilishniuylabko’psarfharajatlarqilgan. 
Ammojiyanibularningqadrigayetmay, 
turlinoto’g’riyo’llargaborgan. 
Betxovengabuhamortiqchagam-kulfatkeltirgan. 
Buyukkompozitorningo’limihamshundayayanchlibo’lganki, 
ujonberayotgandayaqinlaridanbirorkishibo’lmagan. 
Aytishlarichauo’limidanoldin 
"Mentaqdirbilanmardlarchakurashdim, 
ammoengilmadim" 
debo’ngqo’linimushtlabyuqorigako’tarib, 
jonichiqqanyekan. 
Betxovennioxirgiyo’lgakuzatishuchunVenaningdeyarlibutunaholisi, 
20 
mingdanziyodolomonko’chagachiqqan. 
UniVenaqabristonidadafnyetganlar. 
Bonndagiuyimuzeygaaylantirilgan. 
Betxovenbittaopera 
("Fidelio") 
yozgan. 
Undan 
"Sizqaysiasaringiznihammasidanhamyaxshiko’rasiz" 
debso’raganlaridau 
«Onaqaysibolasiniqiyinchilikbilano’stirganbo’lsao’shaniko’proqyaxshiko’radi, 
menuchun "Fidelio" xuddishunday» deganyekan. 
Buasardahamasosiyshiorqahramonlikmezonqilibolingan. 
AsarningI 
-taxriri 
(redaksiyasi)dalibrettochiI.Zonnleytnerbo’lgan. 
 
OxirgitaxriridaJ.N.Bo’yiyozgan 
"Leonora" p’esasiasosqilibolinib, G.Тreychkeyaratganlibrettodanfoydalanilgan. 
Operadastlab  1805    yiliVenada  "Leonora"  nomibilanqo’yilgan.  1814 
yildabirqanchao’zgarishlarkiritilganholdaoperaqaytadan "Fidelio" nomibilantiklangan. 
Asardaishtirokyetuvchiqahramonlar: 
- 
Florestan ……. Тenor 
- 
Leonora, uningxotini  (Fidelioismliuspirinniqobiostida) yashirinib 
- 
yuradi….soprano 
- 
DonFernando, ministr …………..basyokibariton 
- 
DonPizaro, qamoqxonaboshligiBariton 
- 
Rokko, qamoqxonanazoratchisi  ……bas 
- 
MarselinaRokkoningqizi …….soprano 
- 
Jakino,  qamoqxonayeshigidaturadiganqorovul……tenor 
Bulardantashqarimahbuslar, 
ofitserlar, 
soldatlar, 
serjantlar, 
xalqhamqatnashadi.VoqeaIspaniyaningSeviliyashahriyaqinidajoylashganqamoqxonadabo
’libo’tadi. 

---

69 
 
HaqiqatnigapirganiuchunqamalganFlorestanningxotiniLeonoraqo’lkovushtiribo’tir
masdan, 
o’ziniFideliodebtanishtiribRooqdanishso’rabkeladi. 
Roqkogabirnechavaqtpulsizxizmatqilibsharoitbo’lgandaishgaolarsizdeydi. 
ShuvaqtichidaFidelioyaxshiyordamchisifatidaRoqkoga, 
xushfe’l, 
chiroyliyigitsifatidauningqiziMarselinagayoqadi. 
FideliobilanyoshqorovulJakinoo’rtasidaraqobatboshlanadi. 
ChunkiJakinohamMarselinanisevaryedi. 
FidelioRoqkovaDonPizarrogayoqadivabuyoshyigitninazoratchiningyordamchisivazi
fasigaishgaoladi. 
Fidelioqulaypaytnipoylab 
(Ministrkelishinianglab) 
barchakameralarniochibmahbuslarnichiqaribyuboradi.  
Yerostizindondasarg’ayibyotganyeriFlorestannizo’rgatopibuniyeryo’zigaolibchiqadi. 
MinistrDonFernandobuahvolniko’ribhayronbo’ladivahaqiqatuchunqamalganFlorestanioz
odqiladi. 
Хalqjasurayolninghaqyo’lidaqo’rqmasdanDonPizarronifoshqilgani, 
yerivabegunohmahbuslarniozodqilganiuchununiolqishlaydilar. 
 
L.Betxoven  mashaqatli  hayoti  uning  sog`lig’iga  ta’sir  o`tkazdi,  26  yoshida  qulog’i 
eshitmay  qolayotganini  sezdi.  Shunga  qaramay  uning  eng  mashhur  asarlari  XIX-asr 
boshida yozildi. Ular “Egmond va Koriolan” uvertyuralari, katta kuch va matonatga ega 
“Appossionata”, “Kreyser” fortepiano sonatalari, fortepiano va orkestr, skripka va orkestr 
uchun kontsertlar, “Fidelio” operasi bu operaga bitta emas to`rtta uvertyura yozgan, biroq 
L.Betxoven  lirik  yo`nalishda  ham  “Postoral”  simfoniya  va  “Avrora”  sonatalarini  ham 
yozgan.  L.Betxoven  to`qqizta  simfoniya  yozgan,  shular  ichida  eng  mashhurlari  №  3 
(1803), № 5 (1808), 1824-yilda № 9 simfoniya va “Tantanali”  p’yessa xor asari o`zining 
betakrorligi bilan ajralib turadi.  
1827-yilda  L.Betxoven  og`ir  kasallikdan  keyin  vafot  etdi.  Uning  dafn  marosimi 
mashhur musiqachi va xalqning namoyishiga aylanib ketdi.