|
Uyushgan so‘zshakl. Uyushgan so‘zshakl har doim sintaktik mavqe va morfologik shakllanish jihatidan bir xil bo‘ladi. Ular boshqa so‘z bilan bog‘lanishda tenglik saqlaydi. Ammo ularning qanday so‘z bilan ifodalanishi – so‘z turkumi jihatdan bir xil bo‘lishi va, demak, bir xil so‘roqqa javob bo‘lishi shart emas: Seni (olmosh) va Salomatning ukasini (ot) taqdirlashadi.
Uyushgan so‘zshaklning oxirgisi tegishli grammatik shaklni olib, oldingilari olmagan bo‘lishi ham mumkin: Maydonni begona o‘t, tosh va har xil chiqindilardan tozaladik. Bunda uyushgan so‘zshaklning oxirgisi (chiqindilardan) chiqish kelishigi bilan shakllangan. Bu uyushgan so‘zshaklning grammatik shakllanishi har xil bo‘lishi ham mumkin degani emas. Chunki oxirgi so‘zshakldagi chiqish kelishigi uyushgan so‘zlarning boshqalariga ham tegishli. Faqat nutqiy tejam grammatik ko‘rsatkichning barcha so‘zshaklda takrorlanishiga monelik qiladi.
Uyushiq so‘zshaklning muhim nutqiy belgisidan biri sanash ohangi bilan aytilishi. Sanash ohangi bo‘lmasa, sintaktik mavqe, grammatik shakl va ifodalanish jihatlari bir xilligiga qaramasdan so‘zshakllar uyushiq sanalmaydi. Masalan, Mening diqqatimni dumaloq oppoq toshlar tortdi gapidagi dumaloq va oppoq so‘zshakli toshlar so‘zshakliga tobelanib, ifodalanish va grammatik shakl jihatdan bir xil. Biroq ular uyushtiruvchi (sanash) ohangsiz uyushmagan kengaytiruvchi hisoblanadi.
Demak, sintaktik mavqe, grammatik shakl bir xilligi va uyushtiruvchi ohangga egalik uyushgan tenglanish qatorining zaruriy belgisidir.
Gapning uyushiq bo`lagi. Gapda bir xil shakllangan, bir xil so`roqqa javob bo`ladigan, o`zaro teng bog`langan va boshqa bitta bo`lakka tobelanadigan bo`lak birdan ortiq bo`lishi mumkin. Bu - uyushiq bo`lak. Masalan: Bola goh menga, goh unga qarar edi. Gapning barcha bo`lagi uyushadi: 1) ega: Bugun Anvar yoki Sobir navbatchilik qiladi; 2)kesim: a) fe’l kesim: Biz besh oydan buyon o`qib, ishlab, izlanib kelyapmiz; b) ot-kesim: Yo`l keng va tekis edi; 3) to`ldiruvchi: a) vositasiz to`ldiruvchi: Kitob(larni) va daftarlarni keltirdi; b) vositali to`ldiruvchi: Akamga va opamga xabar qildik; 4) aniqlovchi: a) sifatlovchi-aniqlovchi: Salqin va bahavo bog`da dam oldik; b) qaratqich-aniqlovchi: Olma(ning) va shaftoliniig hosili mo`l bo`ldi; 5) hol: a) vaziyat holi: Topshiriqni tez va puxta bajardik. b) payt holi: Bugun va ertaga men navbatchilik qilaman; d) o`rin holi: Shahar va qishloqda qurilish avjiga chiqqan; e) sabab holi: Quvonch va shodlikdan tili aylanmas edi; f) maqsad holi: U shaharga o`qish va ishlash maqsadida kelgan edi. g) miqdor holi: Men sizga o`n marta, yuz marta gapirdim; h) shart holi: Agar mehnat qilmasang, qiynalmasang o`z maqsadingga erisha olmaysan; i) to`siqsizlik holi: U charchasa ham, yiqilib qolgudek bo`lsa ham yurishdan to`xtamadi; Uyushiq ega shaxsni anglatsa, kesim birlikda ham, ko`plikda ham bo`lishi mumkin: Karim, Salim va Ahmad keldi(lar). Uyushiq ega jonsiz narsani ifodalasa, kesim, odatda, birlikda bo`ladi: Stol va stul tartibga keltirilgan. Gapda ko`makchi fe’lli so`z qo`shilmasi uyushiq kesim bo`lib kelganda ba’zan ko`makchi fe’l yetakchi fe’lning eng so`nggisiga bog`lanib kelishi mumkin: U allaqachon yozib, chizib bo`ldi. Uyushiq bo`lak yoyiq holda ham bo`ladi: Ma’ruzachiga qiziq, kishini hayratda qoldiradigan savollar berishdi. Uyushiq bo`lak juft-juft bo`lib ham qo`llanadi: Shahrimizda keng va tekis, toza va yorug` ko`chalar ko`paymoqda.
Uyushiq bo`lakda ko`plik, egalik va kelishik qo`shimchasining qo`llanishi ikki xil: 1) son (ko`plik), egalik va kelishik qo`shimchasi uyushiq bo`lakning oxirgisiga qo`shiladi: Noma va arizalarning ba’zisi mirzo, muftilarga havola qilinar edi; 2) gapdagi uyushiq bo`lakning har birida son, egalik, kelishik qo`shimchasi alohida-alohida takrorlanadi: Qor sovug`i qo`llarimni va oyoqlarimni, peshonamni yalab tursa-da, menga juda yoqimli tuyuldi. Nutqda son, egalik va kelishik qo`shimchasi uyushiq bo`lakda har xil ishlatilishi ham uchraydi: Bolalar yaslilari va bog`chalarida, maktablarda mehnatkashlarning farzandlari tarbiyalanmoqda. Gapda uyushiq bo`lak bog`lovchisiz, sanash ohangi bilan, biriktiruv bog`lovchisi (va, hamda), ular vazifasidagi -u, -yu yuklamasi, bilan ko`makchisi, zidlov bog`lovchisi (ammo, lekin, biroq), na, -da yuklamasi, goh, yoki, yoxud, dam, ba’zan, yo kabi ayiruv bog`lovchisi bilan bog`lanib keladi: Mashina sekinladi, lekin to`xtamadi. Gapning uyushiq bo`lagi guruh-guruh bo`lsa, bir-biridan nuqtali vergul bilan ajratiladi: Yutib chiqish uchun ot chopqir, zotdor bo`lishi, yaxshi toblanib sovutilishi; chavondoz usta, epchil bo`lishi kerak.
Do'stlaringiz bilan baham: |
