267
«So‘z birikmasi va ibora», «So‘z birikmasi va tasviriy ifoda»
mavzularini o‘rganishda ham bu har ikki til hodisasining ma’noviy
farqini aniqlashda qiyoslash usuli qo‘l keladi. Mazkur mavzularni
o‘rganishda o‘quvchilarga gap juftlarini berib, ajratilgan so‘z
birikmalarining ma’nolarini qiyoslash (
Yigit oqimga qarshi suzib,
ariqning boshiga yetdi –Qo‘rsligi, bema’ni katta gaplari axir uning
boshiga yetdi),
ibora va so‘z birikmasi orasidagi o‘xshashlik va
farqlarni aniqlash, berilgan birikmalarning har birini erkin birikma va
ibora sifatida qo‘llab, gaplar tuzish
singari ijodiy-amaliy
topshiriqlardan foydalaniladi. Bu amaliy ishlar turg‘un birikmalarda
ma’noning yaxlit, ajralmas ekanligi, ularda tobe hamda hokim
so‘zlarni bemalol almashtirish mumkin emasligini anglash imkonini
beradi.
Tasviriy ifodalarning so‘z birikmalarga shaklan o‘xshashligi ko‘p
hollarda ularni farqlashga mone’lik qiladi. Shuning uchun bu mavzuni
o‘rganishda so‘zlarni tasviriy ifodalar bilan almashtirish (masalan,
televizor – oynai jahon, paxta – oq oltin, rassom – mo‘yqalam sohibi,
neft – qora oltin, samolyot – po‘lat qush
va h.k.),
berilgan matnda
ajratilgan har bir so‘zni uning qiymatdoshi bilan almashtirish singari
ijodiy - amaliy topshiriqlardan foydalanish mumkin.
So‘z birikmasining qo‘shma so‘zlardan farqi ham o‘quvchilar
uchun ancha murakkablik tug‘dirayotgan masalalardan biridir. Bu
mavzuni o‘rganishda berilgan gap juftlari yoki qo‘shma so‘z va so‘z
birikmalari qatorini o‘zaro qiyoslab, o‘xshash va farqli tomonlarini
aniqlash, ular ishtirokida gaplar tuzish, berilgan qo‘shma so‘z va so‘z
birikmalari qatorini mustaqil davom ettirish, qo‘shma so‘z qanday
hosil bo‘lganligini aniqlash singari amaliy topshiriqlardan foydalanish
mumkin.
Darsning oxirida o‘quvchilar so‘z birikmasi qo‘shma so‘zga
aylanganda so‘z birikmasi tarkibidagi aloqa-munosabat shakli
qo‘shimchalari yo tamoman tushib qolishi (masalan,
boshog‘riq –
bosh og‘rig‘i, suvo‘t – suv o‘ti, bo‘rikalla – bo‘ri kallasi
va h.k.) yoki
o‘z ma’no va vazifasini tamoman yo‘qotishi (
kungaboqar, iskabtopar,
chamandagul, betgachopar
va h.k.) bilib oladilar.
268
So‘z birikmalarini o‘rganish so‘z birikmalari zanjirini o‘rganish
bilan yakunlanadi. O‘quvchilar berilgan so‘z birikmalari juftlarini
birlashtirish (mas., o‘zbek xalqi va qoraqalpoq xalqi, o‘zbek tili va
o‘zbek adabiyoti va h.k.) va shunga o‘xshash bir qator ijodiy-amaliy
topshiriqlar bajarilgach, «So‘z birikmalari zanjiri qanday hosil
bo‘ladi?» degan savol o‘rtaga tashlanadi. Bu ularni bir so‘z
birikmasidagi hokim so‘zning boshqa bir so‘zga tobelanishiga hamda
bir hokim so‘z bir necha tobe so‘z yoki bitta tobe so‘z
bir necha
hokim so‘zga aloqador bo‘lgan hollarda ularni birlashtirish usullari
bilan so‘z birikmalari zanjiri hosil bo‘ladi, degan xulosaga olib keladi.
So‘z birikmasi va gapning o‘zaro farqi ham qiyoslash asosida
tushuntiriladi. Masalan,
qiziqarli mashg‘ulot – Mashg‘ulot
qiziqarlidir, oydin kecha –
К
echa oydindir
va h.k. tipidagi so‘z
birikmasi va gap qiyoslangach, ularning farqi so‘raladi hamda
kesimning qay biriga xosligi aniqlanadi. Shundan so‘ng berilgan so‘z
juftlaridan so‘z birikmalari tuzib, ular ishtirokida gaplar tuzish, so‘z
birikmalaridan gaplar, gaplardan so‘z birikmalari hosil qilish singari
ijodiy-amaliy ishlar bajariladi. Dars oxirida o‘quvchilar so‘z birikmasi
biror narsa, belgi, harakat yoki holatga muayyanlashtirgan holda atab
kelishi, gap esa kesim markazida tashkil topib, fikrni, hukmni, tasdiq
yoki inkorni ifodalab kelishini, uning markazi kesim ekanligini,
gaplarning kesimlik qo‘shimchalari bilan shakllanganligini bilib
oladilar.
Shunday qilib, maktabda so‘z birikmasini o‘rganish sodda gap
sintaksisini o‘rganish uchun moddiy zamin hozirlaydi.
«Sintaksis»ni o‘rganishda so‘z birikmalari ustida ishlash katta
o‘rin egallaydi. O‘quvchilarni so‘z birikmalari
bilan tanishtirish
8-sinfda nazarda tutilgan bo‘lsa-da, ammo bu masala bilan ular ancha
oldin – boshlang‘ich sinfdan va keyinchalik ona tilining izchil kursida
fonetika, leksikologiya hamda morfologiyani o‘rganishda tanish-
ganlar. Bu o‘rganilgan materiallar so‘z birikmalarini o‘rganishda
ta’limiy o‘yinlardan unumli foydalanish imkonini beradi. Mazkur
mavzuni o‘rganishda tashkil etiladigan o‘yinlar so‘z birikmasining
so‘zlar qo‘shilmasidan farqini aniqlash, berilgan so‘zlardan so‘z
269
birikmalari hosil qilish (masalan,
inson, qo‘l, mashina, boshqar –
insonning qo‘li, mashinani boshqarmoq
), so‘zlarga so‘roq berib, javob
asosida ularni kengaytirish (masalan,
qayerga bormoq? –adirga
bormoq, nima qilmoq? –lola termoq, kimlar bilan bormoq –
sinfdoshlar bilan bormoq
va h.k.) so‘z
birikmasidagi hokim va tobe
so‘zni bir-biridan ajratish, tobe so‘zning hokim so‘zga bog‘lanish
vositalarini aniqlash, so‘z birikmalarini kelishikli birikmalar,
ko‘makchili birikmalar, qo‘shimchasiz birikmalarga ajratish, turli
tipdagi so‘z birikmalarining ma’nolari ustida ishlash kabilarga
qaratilgan bo‘lishi lozim.
Do'stlaringiz bilan baham: 
