“Она тили ў?итиш махсус методикаси” номли дарслик

 
  
5.4.Mehnat  ta’limi  maktabida  o‘quvchilar    nutqiniig  leksik  tomoni 
ustida olnb boriladigan ishlar tizimi. 
  
Reja 
/.Leksik komponet. 
. 
2.
 
Leksik komponet ustida ihlah yo‘llari. 
3.
 
So‘z ma’nosi ustida ishlash. 
4.
 
Gap tuzish mahoratini kengaytirish. 
     Mehnat  ta’limi  maktabida  o‘quvchilarning  so‘z  boyligini  oshirish,  nutqiniig 
leksik  komponenti  ustida  ishlash  murakkab  jarayon  bo‘lib,  quyidagi  yo‘llar  bilan 
amalga oshirilishi mumkin: 
/. notanish so‘z va iboralar bilan tanishtirish;  
2. so‘zning yangi ma’nolari bilan tanishtirish; 
3.
 
o‘quvchi  nutqida  kam ishlatiladigan   so‘zlarni  faol so‘zlarga aylantirish; 
4.
 
O‘quvchi nutqidagi keraksiz, parazit  so‘zlarni (anaqa, anu, nima edi va x.k. larni 
yo‘qotish, bartaraf etish; 
     So‘z  tovush  yoki  tovushlardan  iborat  biror  ma’no  bildiruvchi  nutq  birligi,  gap 
bo‘lagidir.  So‘z  orqali  biz  fikrimizni,  aniq  va  mavxum  tushunchalarni  ifodalaymiz, 
"Leksikologiya"  bulimi  so‘zning  uz  va  kqchma  ma’nosi,  ma’nodosh  (sinonim) 
so‘zlar, shakldosh( omonim) sqzlar, talaffuzi yaqin, ma’nosi farq qiluvchi paronim) 
so‘zlar, tarixiy so‘zlar, yangi va eskirgan so‘zlar, kasb- xunarga oid so‘zlar, shevaga 
oid  so‘zlar,  atamalar,  olinma  so‘zlar  ibora  va  tasviriy  ifodalarga  oid  materiallarni 
kamrab oladi. 
    So‘zlar  faoliyatning  barcha  jabxalarida-oilada,  ko‘chada,  maktabda,  dars 
jarayonida  o‘zlashtiriladi.  Matematika,  mehnat,  tarix  musiqa  fani  va  boshqa  fanlar, 
radio, teleko‘rsatuvlar, matbuot, badiiy adabiyot, bolani o‘rab turgan ijtimoiy muxit- 
hamma, hammasi o‘quvchining so‘z boyligini oshirish manbaidir. 

---

 
148 
  
O‘quv  faoliyati  insonning  kundalik  turmushi  va  turli  soxalardagi  faoliyati 
davomida  vujudga  keladigan,  boshqa  odamlar  bilan  muloqotga  kirishish  ehtiyojini 
qondirishni ta’minlovchi muhim jarayondir. Ushbu faoliyatning eng oddiy usullarini 
odam bolalik chog‘ida kattalar bilan muloqotga kirishish orqali egallaydi. 
  
Nutqiy  faoliyatni  amalga  oshirish  qobiliyati  bolaning  aqliy  jihatdan 
rivojlanishi  jarayonida  takomillasha  boradi.  Bu  qobiliyatning  takomillashishi  ikki 
yo‘nalishda  amalga  oshadi:  1.  Nutq  faoliyati  kundalik  turmush  bilan  bog‘liq 
muloqotlarni amalga oshirash vositasi sifatida mustaxkamlanib boradi. 2. Bu faoliyat 
insonning turli sohalaridagi faoliyati jarayonida paydo bo‘ladigan muloqot extiyojini 
qondiruvchi vosita hisoblanadi.  
     Nutq  faoliyatining  kundalik  muloqotni  amalga  oshirish  uchun  zarur  bo‘lgan 
qobiliyatlar  me’yorda  rivojlangan  bolalarda  ham  tabiiy  sharoitda  yetarli  darajada 
rivojlanmagan bo‘ladi. 
  
Ammo  nutq  faoliyatini insonning  turli soxalardagi  faoliyati,  ayniqsa,  aqliy 
mehnat  jarayonida  yuzaga  keladigan  muloqotni  ta’minlay  oladigan  darajaga 
yetkazish uchun maxsus nutq o‘stirish mashg‘ulotlarini, maxsus ta’limni joriy qilish 
zarurati  tug‘iladi.  Insonning  muayyan  faoliyati  uning  uning  nutqiy  faoliyati  uchun 
tabiiy  poydevor  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Afsuski,  ona  tili  darelarida  bunday  kuchli  va 
ta’sirchan omildan tuliq foydalanishning imkoni yo‘q. 
  
Darslarda  o‘quvchilar  tomonidan  amalga  oshiriladigan  har qanday  faoliyat 
o‘qituvchining  rejasi  bo‘yicha  o‘qaziladigan  ta’limiy  maqeadlar  bilan  cheklangan, 
bir  taraflama  faoliyatdir.  Shu  sababli,  nutk  faoliyati  uchun  zarur  bo‘lgan  barcha 
ruxiy  kechinmalar  o‘qituvchi  tomonidan  turli  ta’limiy  usul  va  vositalar  yordamida 
sun’iy  ravishda  yuzaga  keltiriladi.  Bunday  ta’limiy  usul  va  vositalar  o‘quvchining 
ongiga tashqaridan ta’sir etishga mo‘ljallanganligi uchun, ular har doim ham kerakli 
ruxiy  kechinmani  yuzaga  keltira  olmaydi.  Natijada  o‘quv  nutqiy  faoliyatini  yo‘lga 
qo‘yishda bir qator  jiddiy  qiyinchiliklarpaydo  bo‘ladi.  Bundan tashqari,  o‘quv nutq 
faoliyati bilan tabiiy nutq faoliyati o‘rtasidagi farq tobora kuchayib boradi. 
  
Nutq  o‘stirish,  lug‘at  ustida  ishlash,  so‘zlarnn  tushuntirish,  nutqning 
talaffuz,  leksik,  sintaktik  tomonlari  ustida  olib  boriladigan  barcha  ishlarning  asosiy 

---

 
149 
maqsadlaridan  biri  bo‘lgan  vazifa,  yaa’ni  nutq  ko‘nikma  va  malakalarini 
shakllantirish, o‘z fikrlarini nutq orqaln bayon eta olishga o‘rgatish uchun eng qulay 
sharoit faqat tabiiy nutq vaziyatidagina mavjud bo‘ladi. 
  
Shuning uchun hozirgi kunda eng ilg‘or nutq o‘stirish tizimlarini yaratihda 
asosiy  e’tibor  o‘quv  nutq  faoliyatini  imkoni  boricha  tabiiy  nutq  faoliyatiga 
yaqinlashtirishga  harakat  qilinishi  bejiz  emas.  Mana  shu  prinsipial  harakterga  ega 
bo‘lgan  qoidani  ona  tili  darslarida  izchil  ravishda  qo‘llash  uchun  avvalo  an’anaviy 
o‘qitish  usullari  va  o‘quv  vositalarini  taxlil  qilib,  ularni  qo‘llash  paytida  tabiiy 
nutqga  xos  bo‘lgan  ruhiy  jarayonlar  qay  darajada  ta’minlanishini  aniqlash  talab 
etiladi. 
  
O‘quvchilarning  so‘z  boyligini  qstirishda  quyidagi  an’anaviy  usullardan 
foydalanish maqsadga muvofiq: 
  
1.So‘z ma’nolarini izohlab berish, taqqoslash va sharhlash. 
  
Bu  usul  ko‘proq  ma’nosi  va  shakli  bir  biriga  yaqin  yoki  keskin  farq 
qiladigan  so‘zlarni  izohlashda  qo‘l  keladi.  Nutqimizda  bunday  so‘zlar  anchagina 
qismni tashkil atadi. 
  
Masalan,  -i,  -u  tovush  (harf)  larining  talaffuzi  va  imlosi  urganilar  ekan, 
urush-urish,  tushum-tushim  singari  so‘zlarni  taqqslash  orqaliularning  ma’nosi, 
talaffuzi,  imlosini  sharqlash  mumkin.  Qo‘shma  otlar va  ularning  imlosi haqida  gap 
ketganda  paxtagul,  gulbozor  singari  qo‘shma  otlarni  paxta  guli,  bosh  og‘rig‘i,  gul 
bozori singari so‘z birikmalari bilan taqqoslash mumkin. 
'