“Она тили ў?итиш махсус методикаси” номли дарслик

4. 3.   Yordamchi mehnat ta’limi maktabida grammatik mashqlar va ularning 
turlari, uyushtirilishi.  
                            Reja: 
1.
 
Fonetik mashqlar va ularni o‘tkazish yo‘llari.  
2.
 
Morfologik mashqlar 
3.
 
Sintaktik mashqlar 
4.
 
Lug‘aviy mashqlar 
5.
 
Grammatik mashqlarga qo‘yiladigan talablar.  
 
Yordamchi maktabda ona tili o‘qitish metodikasida olimlardan Gnezdilov M. 
F.  ,  Smirnova  Z.  N.  ,  Aksyonova  A.  K.  ,  Voronkova  V.  V.  ,  Ko‘do‘kbayeva  S.  , 
Kolevatova  L.  I.,  Raxmanova  V.  S.    va  boshqalar  fikricha    grammatika  va 
orfografiyaga o‘rgatish samarali bo‘lishi bolaning analiz va sintez qilish kobiliyatini  
rivojlantirish bilan chambarchas bog‘likdir.  
     Bu  ishlarni  ular  ikki  boskich  bo‘yicha  tashkil  kilishni  tavsiya  etadilar:  1. 
tayyorgarlik;  2.  almashtirilayotgan  tovushlarni  eshitish  yo‘li  bilan  va  talaffuz 
jixatdan farklash.  
     Birinchi  boskichda  og‘zaki  nutqni  o‘stirish,  almashtirilayotgan  xar  bir  
tovushning  talaffuzini  aniqlash  va    uni  eshitish  yo‘li  bilan  ajratish,  idrok  etish, 
tovushlar  ketma-ketligini  aniklashga  o‘rgatiladi.    Bu  boskichda  olib  boriladigan 
ishlar kuyidagilardir: 
-ko‘rish,  eshitish,  taktil  (sezish  yo‘li  bilan)    idrokini  rivojlantirish,    talaffuz  etish 
yo‘li  bilan  so‘zni    bo‘g‘inlarga,  tovushlarga  ajratish;  so‘z  ichida  tovushlar  o‘rnini 
aniqlash, so‘zdagi tovushlarning ketma-ketligini aniklash.  
     Ikkinchi boskichda almashtirilayotgan tovushlarning talaffuz kilinishi  aniklanadi 
va  eshitish  jixatdan  o‘xshash  tovush,  bo‘g‘in,  so‘fzlarni  kiyoslash  ishlari  olib 
boriladi.    (unli,  undosh,  jarangli,  jarangsiz)  Bu  boskichning  asosiy  maksadi  - 
tovushlarni bir-biridan farklashdir.  
  
Grammatik  tahlil-tarkib  usuli  yozuv  darsining  xar  bir  bosqichida  ishlatiladi.  
Fonetik,  morfologik,  sintaktik  tahlil  ketidan  yozish,  yozilgan  matnni  tahlil  etish, 

---

 
99 
nuqtalar o‘rniga kerakli xarflarni yozish, so‘zlarni bir biridan ajratish, buyum nomi, 
harakati, belgisini bildiradigan so‘zlarni guruxlarga jamlash, gap tuzish va shu kabi 
dastur  bo‘yicha  olib  boriladigan  ishlar  o‘quvchilarning  nafaqat    analiz-sintez  qilish 
malakalarini,  balki  kuzatuvchangligi,  diqqati,  tafakkuri,  idroki  va  boshqa  psixik 
jarayonlarning  rivojlanishini  ta’minlaydi,  o‘quvchilarning  bilish  faoliyatidagi 
kamchiliklarini korreksiyalash imkonini beradi.  
      Yordamchi  mehnat  ta’limi  maktabida  ona  tili  va  yoquv  darslarida  grammatik 
tahlil  usuli  muhim  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  va  eng  ko‘p  ishlatiladigan  usullardan 
biridir.  Grammatik  tahlil  orqali  o‘quvchilarning  grammatika  va  imlodan  olgan 
nazariy bilimlarini nutqiy  amaliyotga tatbiq etish ko‘nikmalari shakllanadi.  
      Amaliyot  shuni  ko‘rsatadiki,  aqli  zaif  bolalar  nazariy  bilimga  ega  bo‘la  turib,  
qoidalarni  yod  olib,    biroq  ularga  amal  qilmasligi  mumkin.    Bunday  kamchilik 
nazariyaning  amaliyotdan  ажралиб  qolishi  natijasida  vujudga  keladi.    Aqli  zaif 
bolalar egallab olgan bilimlarini mustaqil ravishda amaliyotga tadbiq eta olmaydilar. 
Grammatik  qoidadan  mashqka  o‘tish  –  grammatik  nazariyani  grammatik  amaliyot 
bilan bog‘lash demakdir.  Grammatik tahlil усули xarakteriga ko‘ra analitik mashq 
bo‘lib,  o‘tilganlarni  qaytarish  va  mustahkamlash,    grammatika  va  imlodan 
o‘quvchilar bilimini nazorat etish va baholash maqsadida o‘tkaziladi.  
 Yordamchi  maktabda  mazmuniga  ko‘ra  grammatik  tahlilning   to‘rt  xili qo‘llanadi: