Ona tili Hozirgi o’zbek adabiy tili va shevalari

“Davlat tili haqida”gi qonun

1-modda:

O’zbekiston Respulikasining davlat tili o’zbek tilidir.

2-modda:

O’zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi respublika hududida yashovchi millat va elatlarning o’z ona tilini qo’llashdan iborat konstitutsiyaviy huquqlariga monelik qilmaydi.

Qarluq lahjasi

• Asosan markaziy shahar shevalari birligidan tashkil topgan bo’lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanuvchi belgilarga ega:
• Fonetik jihatdan:
• so’z oxiridagi k undoshi y tarzida talaffuz qilinadi: terak-teray, bilak-bilay
• adabiy tildagi a unlisi o tarzida talaffuz qilinadi: aka-oka
• Leksik jihatdan: qalampir-garmdori, narvon-shoti, hovli-eshik
• Morfologik jihtdan:
• hozirgi zamon davom fe’li –yap o’rnida –vot,-ut qo’shimchalari qo’llaniladi
• qaratqich kelishigi –ning o’rnida tushum kelishigi –ni ishlatiladi.

Lahjalar:

• O’zbek tili ko’p lahjali til hisoblanadi. Uning dialektal asosini qarluq, qipchoq, o’g’uz lahjalari tashkil etadi.
• Lahja- bir-biriga yaqin bo’lgan shevalar yig’indisi.
• Lahja so’zi o’rnida dialekt atamasi ham ishlatiladi

Qipchoq lahjasi

• O’zbekistonning Surxondaryo, Sirdaryo, Jizzax, Samarqand viloyatlarining qishloqlari shevalari birligidan iborat bo’lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanadi:
• Fonetik jihatdan:
• ba’zi shevalarda y o’rnida j ishlatiladi: yo’l-jo’l
• so’z oxiridagi g’ undoshi v bilan almashtiriladi: tog’-tov
• so’z oxirida q, k undoshlari tushib qoladi: kichik- kichi
• Leksik jihatdan: mushuk- pishak, do’ppi-qalpoq
• Morfologik jihatdan:
• hozirgi zamon davom fe’li –yap o’rnida –jatir/-votir qo’shimchalari ishlatiladi.
• tushhum kelishigi –ni o’rnida –di/-ti ishlatiladi.

O’g’uz lahjasi

• Janubiy xorazm shevalari birligidan tashkil topgan bo’lib, adabiy tildan quyidagicha farqlanadi:
• Fonetik jihatdan:
• so’z boshidagi t tovushi d, k tovushi g shaklida talaffuz qilinadi: til-dil
• unlilar qisqa va choziq talaffuz etilganda: at- hayvon, a:d- nom
• Leksik jihatdan: norvon- zangi, do’ppi-tahiya, ustara-pakki
• Morfologik jihatdan:

Qaratqich kelishigi –ning –ing, jjo’nalish kelishigi –ga –a shaklida