Ona tili fanidan

Til birliklаri
Nutq birliklаri
fоnеmа	fоn
mоrfеmа	mоrf
lеksеmа	lеks
kоnstruksiya (mоdеl)	so’z shаkli; so’z birikmаsi; gаp; mikrоtеkst, makrоtеkst

Bu birliklаr o’z nаvbаtidа ma’lum vаzifа vа funksiyagа egа, bir-biridаn аmаliy jihаtdаn fаrqlаnаdi. Bа’zаn esа bir-birini to’ldirаdi.

Til vа nutq оrаsidаgi diаlеktik аlоqа vа munоsаbаt hаqidа аytilgаn fikrlаrni quyidаgichа umumlаshtirish mumkin.

Til	Nutq
Umumiylik	Xususiylik
Imkоniyat	Vоqеlik
Tаyyorlik	Hоsilаlik
Mаjburiylik	Iхtiyorilik
Birliklаri chеgаrаlаngаn	Birliklаri chеgаrаlаnmаgаn

Eroniy tillar va shevalar. Eroniy tillar oilasi (guruhi) haqida tushuncha.
Eroniy tilshunoslik

Til kishilar o‘rtasidagi o‘zaro muomala qurolidir. Ma’lum tarixiy davrda ma’lum sabablarga binoan muomaladan chiqqan tillarga o‘lik tillar deyiladi. Shunga binoan eroniy tillar ikki gruppaga ajratilinadi.

1. Qadimgi o‘lik eroniy tillar.
2. Hozirgi zamon (tirik) eroniy tillar.
Tirik tillarni o‘rganish oson, chunki, ma’lum aniq qurollar bilan shu tilning fonetikasi, dialektlarini va leksik-grammatik xususiyatlarini o‘rganish mumkin.
Lekin o‘lik tillar esa buning tamoman aksidir, chunki o‘rganuvchi ob’ekt kishi qo‘lida tirik tilga o‘xshab to‘la material bo‘lmaydi. O‘lik tilni fan faqat shu holda o‘rganishi mumkinki, agar shu tilda biror yozma yodgorlik asari mavjud bo‘lsa. Bundan tashqari o‘sha davr shohidlarining guvohligi ham ma’lum rol o‘ynaydi. Lekin bu yozma yodgorliklar o‘rganilayotgan tilni grammatikasi, strukturasi, so‘z tarkibi va lug‘at boyligi haqida hech qanday ma’lumot bermaydi, chunki bu asarlarda atoqli otlar yoki biror shohning urushdagi g‘alabalari haqida yozilgan bo‘ladi. Qancha qadimgi davrga kirib borsak shuncha yozma yodgorliklar kam uchraydi. Chunki ko‘pgina qo‘lyozmalar har xil sabablar bilan yo‘qotib tashlangan. Masalan, O‘rta Osiyoda, Eronda va Afg‘onistonda arablar bostirib kelishi bilan bu yerlardagi juda ko‘plab qo‘lyozmalar yo‘qotib yuborilgan. Xatto shu kunlarda ham Afg‘onistonda Toliblar hukumatining qarori bilan Kushoniylar sulolasi davriga oid yodgorliklar buzib tashlandi. Bu esa qadimgi davrga oid yodgorliklarni o‘rganishni mushkullashtirib yuboradi. Garchi lotin, qadimgi yahudiy, qadimgi yunon tillari muomaladan chiqqan bo‘lsa ham, lekin ular hozirgi kunda diniy va ilmiy sohalarda qo‘llanib kelinmoqda, qadimgi eroniy tillar esa umuman muomaladan siqib chiqarilgan. Shunday tillar ham borki ulardan hech qanday yozma yodgorliklar qolmagan. Fanda esa ular haqida boshqa tillarda yozilgan asarlardan keltirilgan ba’zi ma’lumotlar bor xolos. Qadimgi eroniy tillar davriga kiruvchi ba’zi tillar shular jumlasiga kiradi.


Qadimgi eroniy tillar
Avesto tili. Bu til nomi emas, balki Avesto kitoblar to‘plami bo‘lib, unda diniy «goh»lar-gimnlar va qadimiy eroniy tillarda gapiruvchi xalqlarning tashkil topishi bayon qilingan. Avesto tili shartli nom bo‘lib, har xil davrda va har xil sharoitda yozilgan, I qismlari er. avvalgi II minginchi yillarda og‘zaki holda to‘qilgan bo‘lib, og‘izdan-og‘izga ko‘chib yurgan. Diniy hikoyalar, gimnlar, odatlar eramizning birinchi yillari qisqartirilgan holda yozilgan bo‘lsa kerak. Bu davrda Avesto tili o‘lik til bo‘lib, hech kim bu tilda gapirishgan emas va Sosoniylar davrida (eramizning III-VII asr). Tavrot, Injil va Qur’onga o‘xshash muqaddas kitob sifatida o‘qilgan. Avesto kitobining juda oz qismi bizgacha yetib kelgan bo‘lib, u ham VIII-IX asrlarda yozilgan. Avesto tili ham yetarli darajada o‘rganilmagan, faqat Eronda mashhur avestoshunos Pur Dovud uning tili va tarjimasi bilan shug‘ullangan va nashr ettirgan.
Qadimgi eroniy til. Eramizdan avvalgi I minginchi yillarda Eron yassi tog‘liklarida yashagan fors qabilalarining tili bo‘lib, mixxatdan foydalanishgan. Er.avvalgi VI-IV asrlarda Ahamoniylar sulolasi shu xatda yozishgan.
Sak (skif) tili. Shimoliy qora dengiz bo‘yida yashovchi qabilalarning tili bo‘lib, er.avvalgi VIII-VII asrlardan to eramizning IV-V asrlariga taaluqlidir.¹
Midiy tili. Eramizdan avvalgi I minginchi yillarning yarmida Eron yassi tog‘ligining Kaspiy dengizining janubiy tomon ketgan hududida yashagan midiy qabilalarining tili bo‘lib, uning tili haqida hech qanday ma’lumot yo‘q. Faqat ayrim midiy so‘zlari yunon tarixchi-olimi Geredotning «Tarix» va boshqa asarlarida va qadimgi eron matnlarida uchraydi.
O‘rta fors tili. Eramizning III-VII asrlarida Eron hududida oromiy yozuvining turli variantlarida yozilgan ko‘plab yodgorliklarning tili shartli ravishda yuqoridagi termin bilan ataladi. Sosoniylar sulolasi Eronda hukumronlik qilgan paytda o‘rta fors tili davlat tili bo‘lib, u ibodatxonalarda otashparastlik dinining tili bo‘lib ham xizmat qilgan. Bu tilda ko‘plab diniy (otashparastlik) va dunyoviy adabiyotlar yaratilgan.
Sharqiy Turkistonning Turfan qal’asida topilgan Moniylar xarakatini aks ettiruvchi xujjatlar ham shu tilda yozilgan. O‘rta fors tilini ko‘pincha pahlaviy tili deb ba’zi adabiyotlarda beriladiki, bu xatodir.
Parfyan tili. er.avvalgi I minginchi yilning oxirlarida va eramizning I minginchi yillarining boshlarida O‘rta Osiyo va Xurosonda yashagan qabila – xalqlarning tilidir. Bu tildagi so‘zlarning ayrimlari hozirgi arman tilida uchraydi. Parfyan tilidagi yozuvlarning ko‘pchiligi toshga yozilgan.
So‘g‘d tili. Zarafshon daryosi vohasida yashovchi sug‘diyon xalqlari tili bo‘lib, ular VIII asrga oiddir. Sug‘d tiliga oid materiallar Tojikistonning Panjikent va Zahmatobod tumanlarida olib borilgan qazish ishlarida ko‘plab topilgan. So‘g‘d tilida zarb etilgan tangalar sharqiy Turkistonda topilgan.
Xorazm tili. Amudaryoning quyi oqimidagi pasttekistlikda yashagan xalqning tili. Xorazm tili haqida ma’lumotlar juda kam, faqat arabiy manbalarda Xorazm tilida qo‘llanilgan so‘zlar va iboralar uchrab turadi. (VIII-XIV asr) Xorazm tilida yozilgan ko‘plab epigrafik yodgorliklar qadimgi Xorazm tuprog‘ini qazish ishlari olib borilganda topilgan.
Sak (xo‘ton) tili. Eramizning I minginchi yillariga oid sharqiy Turkiston hududida, asosan Xo‘tonda, topilgan buddiy dini asosida yozilgan diniy va dunyoviy adabiyotlar va xujjatlar tiliga aytiladi.
Baqtriya tili. Amudaryoning yuqori oqimi shimoldagi hisor tizmalari va janubda hinduqush tog‘lari orasida yashagan qadimgi baqtriya xalqlarining tili. Fors tilidagi adabiyotlarda “tohar” deb ham nomlanadi. hozirgi Baqtriya tilida yozilgan matnlar (XX asrning 50-yillari) Shimoliy Afg‘onistonda (So‘rx Ko‘tol) topilgan. Ularning biri nisbatan katta, ikkinchisi esa yozuv parchalaridan iboratdir. Bu xristian dinining boshlanishi davrida yozilgan bo‘lib, yunon alifbosining o‘zgargan variantida yozilgan.
Alan tili. O‘rta asrlarda janubiy Rusiya va shimoliy Kavkazning cho‘l zonalarida joylashgan alan qabilalarining tili. O‘rta asr olimlarining asarlarida alan tilidagi ba’zi so‘zlar va iboralar uchrab turadi.²

1 Doktor Muxammad Muinning yozishicha sak kabilalari Axmoniylar davrida va undan oldin xam Eron atrofida yashaganlar... Saklar O‘rta Osiyoning ichkari kismida ya’ni Xitoy Turkistonidan to Orol dengizigacha, Eronda va Eronning o‘zidan boshlab to Don daryosigacha va bu daryodan to azim daryo Dunaygacha tarkalgan edi.

2