Ona tili darslik

 
3. Buyruq gap 
 

---

 
 
178 
So‘zlovchining  biror  narsaga  buyurish-xohishini  bildiradigan  gap  buyruq 
gap deyiladi. Buyruq gapda quyidagilar ifodalanadi: 
1.  Buyruq,  do‘q-po‘pisa.  Masalan:  Taqsir,  ...  bitta  surat  chizib  bering. 
(P.Qodirov). Bolalar tezroq olib chiqilsin!.. (P.Qodirov). Professor Jamolov senga 
ham ota, ham ustozlik qiladi, o‘g‘lim... Gapidan chiqma. (J.Abdullaxonov.). – Sen 
darsingga  o‘tir,  qizim,  -  buyruq  qildi  u  YUlduzga,  -  sen  Qunduz,  Temirjonga 
darrandayu parrandalaringni ko‘rsat. (J.Abdullaxonov.). 
2.  Iltimos,  yalinish,  istak.  Masalan:  Oshiqmang,  bo‘ladi.  Faqat  iltimos 
qilamanki,  bo‘tam,  buni  hozircha  zinhor-bazinhor  sir  tuting.  Zero,  nifoq 
solguvchilar  paydo  bo‘lib,  biror  ishkallikni  o‘ylab  topmasinlar.  Institutimiz 
rahnamolari  bu  maqsadga  uncha  ro‘yixushlik  bermayotganlarini  unutmang. 
(J.Abdullaxonov). 
3. Maslahat. Masalan: Fanda kashf qilishdan buyuk narsa yo‘q, toylog‘im,- 
deb  qoldi  professor,  -  siz  ham  faoliyatingizni  kashf  qilishdan  boshlang. 
(J.Abdullaxonov).  Keling,  institutda  olgan  nazariy  bilimingizni  amaliyot  bilan 
bog‘lash imkoniga ega bo‘ling avval. (J.Abdullaxonov). 
Buyruq gapning ko‘pgina ma’nolari ohang orqali anglashiladi. 
Buyruq  gapni  shakllantirishda  quyidagi  vositalar  xizmat  qiladi:  1)  buyruq 
ohangi;  2)  ko‘pincha  buyruq  maylidagi  fe’l  bilan  ifodalangan  kesimi;  3)  gapga 
buyruq  jilvasini  qo‘shadigan  maxsus  so‘zlar  (keling,  kel,  yaxshisi,  iloji  bo‘lsa  va 
boshqalar). 
Buyruq gap kesimning ifodalanish usuliga ko‘ra farqlanadi: 
1.  Buyruq  gapning  kesimi  ko‘p  hollarda  buyruq-istak  maylidagi  fe’l  bilan 
ifodalanadi. Masalan: Och odamning ustidan kulmang. 
 
Etishmasa ishga qurbati, 
 
Xunukkina qizlarni siylang, 
 
Go‘zal bo‘lar ular siyrati. 
 
Birovlarning haqqin eganni  
 
Dasturxonga yo‘lata ko‘rmang. 
 
Rostni ko‘rib yolg‘ on deganning 
 
Kosasini to‘lata ko‘rmang. (A.Oripov). 
2. Buyruq gapning kesimi sifatida shart maylidagi fe’l keladi. Masalan: Iloji 
bo‘lsa,  uzoq  kutdirib  qo‘ymasangiz...  (J.Abdullaxonov).  Unday  bo‘lsa,  marhamat 
qilib uni ishlarimiz bilan ham oshno qilsangiz (J.Abdullaxonov). 
3.  Ba’zan  buyruq  gapning kesimi  aniqlik (ijro,  xabar)  mayli  shaklidagi  fe’l 
bilan  ifodalanishi  mumkin.  Masalan:  Professor  haliginday  takror  qo‘l  siltadi:  - 
Raddiyani uning o‘ziga yozdirasiz, bo‘tam. (J.Abdullaxonov). 
4.  Buyruq  gapning  kesimi  vazifasida  fe’ldan  boshqa  so‘zlar  ham  kelishi 
mumkin.  Masalan:  Uztoz  Ali!  Oldinga!  (P.Q.).  Bobur  uning  so‘nggi  yillarda 
o‘rgangan chavandozlik mashqlaridan ko‘rsatmoqchi ekanini sezdi. - Qani, qani,- 
dedi  maroq  bilan.  (P.Q.).  Hazratim,  lozim  bo‘lsa,  endi  musiqadan,  bir  imtihon 
qilib  ko‘ring.  -Qani,  qani!  (P.Q.).  Orqadan  kimdir:  «E,  bas,  bas!»  deb qichqirdi. 
(P.Q.).