Ona tili darslik

7-§.  So‘z birikmasi 
 

---

 
 
173 
 Odatda, nutqda, gapda so‘zlar ma’lum qonun-qoidalar asosida o‘zaro ma’no 
va  grammatik  jihatdan  bog‘langan  bo‘ladi.  Masalan,  qiziqarli  kitob,  toqqa 
chiqmoq,  tez  o‘qimoq.  Bunday  juftlik  bir  butunlik  hosil  qilib,  yaxlit,  lekin  o‘z 
ichida  qismlarga  bo‘linadigan  bir  butun  tushunchani  bildiradi.  Ikki  yoki  undan 
ortiq  mustaqil  so‘z  va  so‘z  shakllarning  nopredikativ  tobe  aloqasi  asosida 
birikishidan hosil bo‘lgan bog‘lama so‘z birikmasi deyiladi. 
So‘z birikmasi mustaqil so‘zlarning bog‘lanishidan hosil bo‘ladi, yordamchi 
so‘zlar  (ko‘makchilar)  o‘z  oldidagi  mustaqil  so‘z  bilan  birikmaning  bir  qismi, 
a’zosi  sanaladi.  Masalan,  do‘stlik  haqida  suhbatlashmoq,  qarsaklar  bilan 
olqishlamoq kabi. 
So‘z birikmasi tarkibidagi so‘zlardan biri hokim, ikkinchi tobe bo‘ladi. So‘z 
birikmasi boshqaruv, bitishuv, muvofiqlashuv usullari bilan hosil bo‘ladi. 
So‘z birikmasi frazeologik iboralardan farq qiladi. Frazeologik iboralar so‘z 
kabi  til  birligi  bo‘lib,  so‘z  kabi  tayyor  holda  qo‘llanib,  bir  butun  holda  lug‘aviy 
ma’no ifodalaydi va gapda bitta gap bo‘lagi vazifasini bajaradi. So‘z birikmasi esa 
nutq  birligi  bo‘lib,  nutq  so‘zlanib  turgan  paytda  tuziladi  va  tarkibidagi  qismlar, 
a’zolar boshqa-boshqa gap bo‘lagi vazifasini bajaradi. 
So‘z birikmasini gapdan farqlash lozim. So‘z birikmasi tushuncha ifodalab, 
nominativ  (nomlash,  atash)  vazifasini  bajaradi,  shuning  uchun  intonatsion 
tugallikka  ega  bo‘lmaydi.  Gap  esa  fikr  bildirib,  kommunikativ  (aloqa  qilish)  va 
kognitiv (fikr almashish) vazifalarini bajaradi. So‘z birikmasi kamida ikki mustaqil 
so‘zdan tuzilsa, gap ba’zan bir so‘zdan ham tashkil topishi mumkin. 
So‘z birikmasi o‘zaro teng bog‘langan so‘zlardan ham farq qiladi. Masalan: 
Maqsad va marom insonning eng buyuk quvvatidir. (Oz-oz o‘rganib dono bo‘lur). 
Bunda  maqsad  va  marom  so‘zlari  o‘zaro  teng  bog‘lanib,  gapda  uyushiq  bo‘lak 
hosil qilib, so‘z birikmasi sanalmaydi.