Ona tili-10 2017 70x90. indd

-gina, -kina, -qina
 qo‘shimchalari egalik shakllaridan oldin yoki 
keyin kelganda, qanday uslubiy ma’nolarni namoyon etadi?
59-mashq.
  So‘zlarga 
-gina, -kina, -qina, -xon, -jon, -boy, -bek, -toy, 
-oy, -poshsha, -bibi, -nisa, -bonu
 kabi qo‘shimchalarni 
qo‘shing va ular ishtirokida gaplar tuzing. Bu qo‘shim-
chalar ifodalaydigan subyektiv baholarga diqqat qiling.

---

53
ZAMON QO‘SHIMCHALARI
USLUBIYATI
1-topshiriq.
  Berilgan gaplardagi zamon shakllarining ma’nolarini 
aniqlang.
1. – Yur, ketdik. Qorning to‘qmi? – dedi Habibulla.  (Sh.  Xol mirzayev) 
2. Men ertaga ketyapman, Farhod. (Erkin A’zam) 3. Buvasi gapiradi, Mama-
dali tinglaydi. (O‘. Umarbekov)
2-topshiriq.
  Quyidagi gaplarning qaysi nutqiy uslubga xosligini aniqlang.
1. Shunda sizni azob emas, rohat kutadi. 2. Shunda sizni azob emas, 
rohat kutajak. 3. Bir kun bu alamlar unutiladi. 4. Bir kun bu alamlar 
unutilgay.
Siz bilasizki, fe’lning zamon shakllari benihoya rang-barang bo‘lib, 
ular nutqda ifodalangan harakat yoki holatning uch zamon (o‘tgan, 
hozirgi, kelasi)dan birida  
voqelanishini bildiradi. Ammo nutq tuzish-
da shuni ham hisobga olish kerakki, nutq vaziyati, ifoda maqsadi, 
umuman, uslub taqozosiga muvofiq zamon shakllari almashi 
nishi, 
muayyan bir zamonni ifodalovchi qo‘shimchalardagi o‘ziga xosliklarga 
ko‘ra ulardan biri tanlanishi mumkin.
Masalan, quyidagi misollarda -di qo‘shimchasi bilan yasalgan 
o‘tgan zamon shakli so‘zlashuv uslubi taqozosiga ko‘ra kelasi zamon 
ma’nosida qo‘llangan: Xo‘sh, anovi divanni nima qildik? (Erkin A’zam) 
Bu yerda bo‘lgan bahslar shu eshikdan chiqmasin, ma’qulmi, nima 
dedingiz? (Ahmad A’zam)
Hozirgi zamon shaklini yasovchi -yotir, -yap, -moq 
da qo‘shim-
chalari ma’nodosh, ammo ular nutqiy uslublarga xoslanishi, uslu-
biy bo‘yog‘iga ko‘ra bir-biridan farqlanadi. Ulardan -yap ko‘proq 
so‘zlashuv uslubiga xos, -yotir  va   -moqda qo‘shimchalari esa poetik 
nutqda, badiiy uslubda ko‘proq qo‘llanib, tantanavorlik, ko‘tarinki-
lik bo‘yog‘ini namoyon qiladi. Kelasi zamon shaklini yasov 
chi 
-ajak qo‘shimchasi ham ana shunday tantanavorlik, ko‘tarinkilikni 
ifodalaydi.

---

54
Ilmiy uslubda hozirgi-kelasi zamon shakli (-a, -y qo‘shimchasi)
ning qo‘llanishida ham uslubiy o‘ziga xoslik mavjud. Bu shakl aniq 
zamonni emas, balki, umuman, zamonni, odatiylikni bildirish uchun 
ham qo‘llanadi. Masalan, predmetning belgisini bildiruvchi so‘zlar sifat 
deyiladi; kesim gapning markazi hisoblanadi; ega bosh kelishikdagi so‘z 
bilan ifodalanadi kabi ifodalarda buni ko‘rish mumkin. So‘zlashuv va 
boshqa uslublarda ham bunday holat odam gapiradi, qush uchadi, 
pichoq kesadi singari qo‘llanishlarda kuzatiladi.