On savollari 191-193 fizika, 195 matematika

Me'da osti bezi. Bu bez me'daning pastki va orqa sohasida bi¬rinchi bel umurtqasi ro'parasida joylashgan bo'lib, uzunJigi 16¬20 sm, massasi 70-80 g. Me'da osti bezi aralash bez bo'lib, to'qimasining 98-99% i tashqi sekretsiya funksiyasini bajarib, ovqat hazm qilishda ishtirok etuvchi fermentlarni ishlab chiqara¬di. Bez to'qimasining 1-2% i, ya'ni Langergans orolchasi deb ataluvchi qismi ichki sekretsiya funksiyasini bajaradi.Bezning Langergans orolchasida glyukagon, insulin, gastrin gormonlari ishlab chiqariladi. Glyukagon gormoni jigar va mus¬kullarda zahira holda to'plangan glikogen moddasini parchalab, glyukozaga aylantiradi va u qonga o'tib miya, yurak hamda boshqa organlarning hujayralariga oziq modda sifatida o'zlashtiriladi.
In¬sulin gormoni qondagi qand moddasining ortiqcha qismi jigar va muskul to'qimalarida glikogen moddasi sifatida zahira holda to'planishini ta'minlaydi. Gastrin gormoni qon orqali me'daning ferment ajratish funksiyasini boshqarishda ishtirok etadi.
Me'da osti bezining insulin ishlab chiqarish funksiyasi alohida ahamiyatga ega, chunki bezning bu funksiyasining buzilishi aholi orasida ko'p tarqalgan qandli diabet kasalligi kelib chiqishiga sabab bo'ladi. Bu surunkali kasallik bo'lib, uzoq yillar, aksariyat hollarda umr bo'yi davom etadi. Bu kasallikda me'da osti bezining insulin ishJab chiqarish funksiyasi buzilishi tufayli, organizmga kerakli bo'lgan insulin gormoni bezdan qonga o'tmay qoladi. Buning oqibatida organizmda uglevodlar almashinuvi buziladi, ya'ni ovqat bilan iste'mol qilingan uglevodlarning parchalanishidan hosil bo'lgan qand (glyukoza) insulin ta'sirida glikogenga aylanmay, uning qondagi miqdori ortib ketadi. Sog'lom odam qonida qandning normal miqdori 80-120 mg % bo'ladi, qandli diabet kasalligida esa uning miqdori 150-250 mg % ga ko'tariJib, undan ham ortib ketishi mumkin.
Qondagi qandning miqdori normal bo'lganda, u buyrak or¬qali siydik bilan tashqariga chiqarilmaydi, ya'ni sog'lom odamning siydigida qand mutlaqo bo'lmaydi. Qonda qandning miqdori 140¬150 mg % dan oshaversa, u siydik bilan tashqariga chiqarila bosh laydi. Bunday bemorlar tez chanqaydi va ko'p suv iste'mol qiladi. Iste'mol qilingan ovqat tarkibidagi uglevodlar hujayra va to'qi¬malarda o'zlashtirilmasdan, siydik bilan tashqariga chiqib ketishi tufayli bemor tez och qoladi va tez-tez ovqat iste'mol qilishga majbur bo'ladi. Aks holda teri ostidagi zahira yog' moddalari par¬chalanib, glyukozaga aylanadi, hatto hujayra va to'qimalar tarki¬bidagi oqsil, yog' moddalari ham glyukozaga aylanib, qonga o'tadi va undan siydik bilan tashqariga chiqariladi. Buning oqibatida bemor ozadi, kuchsizlanadi, ish qobiliyati pasayadi.

24.Qon tizimi. Qon funksiyalari.

Qon organizmning eng muhim to‘qimalaridan biridir. Qon, limfa va to‘qimalararo suyuqlik organizmning ichki muhitini tashkil qiladi. Organizmning barcha to‘qima va hujayralari fizik-kimyoviy xossalari va tarkibipnisbatan doimiy bo‘ladigan ana shu suyuqliklarning muhitidagina normal yashay oladi.
Issiq qonli (gomoyotenn) hayvonlar qoni uzoq davom etgan evolyutsiya mahsulidir. Oddiy bir hujayrali hayvonlarda qon yo‘q. Ular hayoti uchun zarur moddalarni hujayra po‘sti orqali oladi, chiqindi keraksiz moddalarni ham ana shu yo‘l orqali chiqarib tashlaydi. Zoologik silsilaning pastki bosqichlarida turadigan hayvonlarning tomirlari ichida suvsimon suyuqlik-gidrolimfa oqadi. Uning tarkibida oqsillar va boshqa azotli moddarar kam bo‘ladi. Bir muncha yuqoriroq taraqqiy etgan hayvonlarda gemolimfa paydo bo‘ladi. Gemolimfaning tarkibi organik va anorganik moddalarga boy bo‘lib, unda oqsillar va kislorodni biriktirib tashiy oladigan pigment bor. Bu pigment gemolimfaga qizgpich rang beradi. Issiq qonli hayvonlarda esa tarkibi murakkab, benihoya muhim vazifalami bajara oladigan, o‘ziga xos xossa va xususiyatlarga ega bo‘lgan suyuq to‘qima - qon paydo bo‘lgan. Qonning organizmdagi ahamiyati u bajaradigan vazifalaridan kelib chiqadi. Qon quyidagi vazifalami bajaradi:
1. Transport vazifasi (funksiyasi). Qonning bu vazifasi uning turli parchalanib so‘rilgan moddalarni - oqsillar, aminokislotalar, yogplar (lipidlar), uglevodlar, mineral moddalar, suvni organizmning barcha hujayra to‘qimalariga tashib yetkazib beradi. Shuningdek hujayra va to‘qimalarda hosil bo‘lgan chiqindi, keraksiz ziyonli moddalarni (metabolitlarni) tegishli chiqaruv ayiruv organlariga tashib keladi.
2. Termoregulyatsiya funksiyasi – ya’ni issiqlik almashinuvida va uning boshqarilishida ishtirok etadi. Ma’lumki organizmning turli organ va to‘qimalarida moddalar almashinuvining darajasi bir xil emas. Modomiki shunday ckan, turli organlarda issiqlik hosil bo‘lushi ham bir xil bo‘lmaydi. Qon organizm bo‘ylab doimo harakatda bo‘lib, tegishli organlardagi ortiqcha issiqlikni olib boshqalariga beradi. Ortiqchasini esa issiqlik uzatadigan organlarga - ten, o‘pka, buyraklar va boshqalarga yetkazadi. Shunday qilib, qon organizm haroratining mo‘tadilligini, doimiyligini tapminlashda asosiy rol o‘ynaydi. Qon hujayra va to‘qimalar uchun fizik-kimyoviy muhitdir. Buning mapnosi shundaki, qonning fizik-kimyoviy ko‘rsatkichlari doimiy bo‘lib juda kam darajada o‘zgaradi. Barcha hujayra va to‘qimalar faqat qonda va limfada mavjud bo‘lgan muhitdagina yashay oladilar. Qon muhitning me’yoridan tashqari o‘zgarishi hujayra va to‘qimalardagi jarayonlarning buzilishiga olib keladi. Demak gomeostazni, ya’ni hujayra va to‘qimalardagi suv va elektrolitlar miqdorini o‘zgarmas holda saqlab turishida qon katta ahamiyatga ega.
3. Qonning himoya funksiyasi. Qondagi leykotsitlar - oq qon tanachalari organizmga tushgan turli xil yot jismlar, zararli agentlarni (mikroorganizmlami) o‘rab olib po‘stidan ajraluvchi fermentlari yordamida parchalab hazm qilib yuboradilar, bu hodisa fogocitoz deb ataladi (1883 yil I.I.Mechnikov kashf etgan). Bundan tashqari qon zardobida oqsil tabiatli moddalar - antitanalar mavjud bo‘lib, ular ham organizmni turli zararli agentlardan himoya qiladilar. Qonning yana uvish xossasi ham bo‘lib u ham himoya vazifasini bajaradi.
4. Qonning ayiruv funksiyasi. Moddalar almashinuvini oraliq, qoldiq mahsulotlarini, turli xil bo‘yoqlari, zaharlarni ayiruv organlariga tashib yetkazib berib, ulardan organizmni tozalaydi.
5. Qonning korellyativ funksiyasi. Turli ichki endokrin bezlaridan va to‘qimalardan chiquvchi gormonlar va fiziologik faol moddalar (mediatorlar) qon orqali turli funksiyalarni boshqarishda ishtirok etadi.
Bu funksiyalar qon tomirlarida harakat qilib turganida ijro etiladi. Qonda uning suyuq qismi -plazmasidan tashqari uch xil shaklli elementlar, ya’ni hujayralar, eritrotsitlar - qizil qon hujayralari. Icykotsitlar - oq qon hujayralari. trombotsitlar - qon plastinkachalari ham mavjud. Bu hujayralarning har qaysisi o‘ziga xos tuzilgan bo‘Iib, bir qator xossa va xususiyatlarga ega, ularning organizmda bajaradigan vazifalari ham turlicha.
25.Qonning miqdor va tarkibi. Qon plazmasi.
Qon — odam va umurtqali hayvonlarning qon aylanish sistemasida aylanib yuradigan suyuq toʻqima; hujayra va toʻqimalarga yetib borib, ularning hayot faoliyatini hamda fiziologik funksiyalarining bajarilishini taʼminlaydi. Eritrotsitlarning tarkibidagi gemoglobin Qonga qizil rang beradi. Qonning tarkibi, osmotik bosimi va aktiv reaksiyasi (rN) deyarli oʻzgarmaydi. Qon organizmda xilma-xil vazifalarni bajaradi: u hujayralarga kislorod yetkazib beradi va karbonat angidrid gazini olib ketadi (nafas funksiyasi); ovqat hazm qilish aʼzolaridan oziq moddalarni butun organizmga tarqatadi (oziq moddalarni tashish funksiyasi); moddalar almashinuvi mahsulotini chiqarish aʼzolariga (buyrakka) olib boradi. Qon aʼzolarning gumoral aloqasini yuzaga chiqaradi, u gaz almashinuvi, nafas, suvtuz almashinuvi, kislota-ishqor muvozanatida ishtirok etadi. Qonda antitoksinlar, lizinlar va antitelolar borligi, shuningdek, leykotsitlar Odamlarda 5,2 l cha Qon boʻladi. Qon suyuq qism — plazma (55—60%) va shaklli elementlar (40—45%) dan tashkil topgan. Qonning shaklli ele-mentlari Qon yaratish aʼzolarida ishlanadi; Qon va qon yaratish aʼzolari — Qon yaratish sistemasini tashkil etadi. Qon maxsus mexanizmlar orqali regulyatsiya qilinadi, shuning uchun sogʻlom odam qonining tarkibi oʻzgarmaydi. Organizmdagi har qanday oʻzgarishlarga nisbatan Qon javob reaksiyasi qaytaradi, yaʼni oʻz tarkibini oʻzgartiradi. Ayrim kasalliklarni, xususan, Qon sistemasi kasalliklarini aniqlashda Qon tarkibining oʻzgarishi muhim ahamiyatga ega.
Qon plazmasi vitaminlar, fermentlar, tuzlar va moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlarini saqlaydi. Plazmaga erigan oqsillar, jigar hujayralari va retikuloendotelial sistema hosil boʻladi. Plazma oqsillari transport vazifasini bajaradi, kislota-ishqor muvozanatini tartibga solib turadi.
Qonning shaklli elementlari asosan eritrotsitlar, leykotsitlar va trombotsitlarlem iborat.
26.Qizil qon tanachalari, eritrotsitlar. Gemoglobin.
Qizil qon xujayralari, shuningdek, eritrotsitlar ham qonda eng ko'p hujayradan iborat. Boshqa muhim qon tarkibiy qismlarida plazma, oq qon tanachalari va trombotsitlar mavjud . Qizil qon hujayralarining asosiy vazifasi kislorodni tana hujayralariga ko'chirish va o'pkaga karbonat angidrid etkazib berishdir. Qizil qon hujayrasida bikkonkaf shakllari mavjud. Hujayra sirtining ikkala tomoni bir sharning ichkarisiga o'xshab ketadi. Bu shakl qizil qon hujayralarining organlarga va to'qimalarga kislorod etkazish uchun kichik qon tomirlari orqali harakat qilish qobiliyatiga yordam beradi. Qizil qon hujayralari inson qoni turini aniqlashda ham muhimdir. Qon turi eritrotsitlar yuzasida ma'lum identifikatorlar mavjudligi yoki yo'qligi bilan aniqlanadi. Antigen deb ham ataladigan bu identifikatorlar tananing
Qizil qon hujayralari (eritrotsitlar) ning asosiy funktsiyasi kislorodni tana to'qimalariga taqsimlash va karbonat angidridni o'pkaga qaytarishdir. Qizil qon hujayralari bikonkavr bo'lib, ularga gaz almashuvi uchun katta sirt maydonini beradi va ular juda mayda egiluvchan bo'lib, ular mayda tomir tomirlaridan o'tishi mumkin.
Qizil qon hujayralari o'ziga xos tuzilishga ega. Ularning moslashuvchan diskli shakli bu juda kichik hujayralarning sirt maydoni-to-volume nisbatlarini ko'paytirishga yordam beradi. Bu kislorod va karbon dioksidning eritrotsitlar plazmasi membranasi bo'ylab tarqalishiga imkon beradi. Qizil qon xujayralari gemoglobin deb ataladigan ulkan miqdorda proteinni o'z ichiga oladi. Bu temir o'z ichiga olgan molekula kislorodga bog'laydi, chunki kislorod molekulalari o'pkada qon tomirlariga kiradi. Qonning xarakterli qizil rangiga gemoglobin ham javob beradi. Tananing boshqa hujayralaridan farqli o'laroq, etuk qizil qon hujayralari yadro , mitoxondriya yoki ribosomalarni o'z ichiga olmaydi. Ushbu hujayra tuzilmalari yo'qligi qizil qon hujayralarida topilgan yuz millionlab gemoglobulin molekulalariga joy qoldiradi. Gemoglobin genida mutatsiya o'roqsimon shakllangan hujayralar paydo bo'lishiga olib kelishi va o'roqsimon hujayra buzilishiga olib kelishi mumkin.