Омон м ухтор ш ерлок холмс

Ш
ҚЎРҒОНОВ
Кеча унинг учун кўнгилсиз кун эди.
Кечкй 
пайтда 
бўлимдаги 
йигитлардан 
бири 
ўт 
чиқиш идан қўрқиб иш хонага бош суқиши-ю, кабинетга 
беихтиёр мўралаши Қ ўргоновнинг егти ухлаб тушига ҳам 
кирмаганди.
У ҳар кунгидек идорани эртарок, тарк этган, лекин оёги 
тортмай, оилали бўлганидан бери ўтган ўн йил бадалида 
биринчи марта уйига бормаган эди. Янги шахардаги 
ҳашаматли меҳмонхона пинж ида жойлаш ган ресторанга 
кириб овқатланган, бир оз ичиб ҳам олганди. Бироқ олдин 
кўнглидан кечириб мўлжаллагани бўйича меҳмонхонада 
қолиши ноқулай, қийин, бунинг устига бўш ж ой н ин г ўзи 
йўқлиги эҳтимолга яқин эканлигини ўйлаб, кўчаларда анча 
тентираб юрганди. Ниҳоят, иш хонага қайтиб, бу ерда менга 
ҳеч ким халал бермайди, менинг аҳволимни ҳам кўрмайди, 
деган фикрдан таскин топганди.
Қўргонов ш у хаёл билан устини, оёгини ечиб, ўзини 
креслога таш лаган эди.
У ичганиданми, асаблари қақшаб, толиққаниданми, 
ўрганмаган одамга унча тўгри келмайдиган ш ароит бўлса 
ҳамки, кўп ўтмай тахтадек қотиб қолганди.
142

---

Қўли қаттиқ бир нарсага кескин урилиб, тахминан тун 
ярм ига борганида, чўчиб уйгонди. М ана энди юрагини 
ҳамон тош дек эзи б ётган алам етмаганидек, бутун суяклари 
ҳам зи рқи раб огриётганини сезди.
° 
И родасини ж ам лаб ўрнидан сапчиганича, қаф асга 
туш ган ш ердек, хонада, узун тўшалган гилам бўйлаб яланг 
оёк,, шип-шип н ари-бери ю ра бошлади. Нимадир қилиш 
керак! Нимадир қилиш керак!..
Қўргонов талабалик йиллари ҳар хил и ж ара уйларда 
гурганини эслади. Ўша пайтларда бу қандайдир табиий 
ҳол эди! Энди Сени ҳар ким ўз уйига киритавермайди. 
Сенга ҳали ж ой бериш ининг тайини йўқ — аҳволингни 
сўраб-суриш тириб, бутун ичингни қоқиб олгандай иш 
тугади. Тинкангни қуритади! Х озир уй топиш олдинги 
пайтлардагигаўхш абосон ҳам эмас. Хўп, топгантақдирингда 
ҳам, и ж ара уй ҳеч қачон ўз уйингдек бўлолмайди!..
Булар ҳам м аси туш унарли... Шунга қарам ай, бошпана 
қидирм ай илож йўқ! Қидириш, топиш керак! Белингда 
камаринг бор экан, ўз уйингдан этак қоқиб чиқиб кетган 
экансан, Худонинг берган куни барибир буёққа келиб, 
лаънати креслода бундай ётолмайсан-ку!
Ш у палла у ўзича уйда хотини, бола.\ари қандай 
ухлаш аётганини 
тасаввур 
қилишга 
уринди. 
Қизчаси 
билан ўгилчаси кечқурун унинг йўқлигини кўриб, «дадам 
қани, нега келмаяпти», деб тоза инж иш гани аниқ. Улар 
арзим аган нарса устида бир-бирлари билан аразлаш иб, 
иккиси ҳам йиглаб, кейин уйқуга кетиш ган. Ичкари 
бўлмада устларини очиб, тушларида алланечук хўрсиниб 
ётишибди. Малоҳат... М алоҳат ухламаётган бўлиши ҳам 
мумкин. Ш униси ҳақиқатга яқин! Хонадан-хонага ўтиб, 
чироқни дам ўчириб, дам ёқиб, эҳтимолки, деразадан кўчага 
аланглаб ўтиргандир?! Рустам бир гал огоҳлантирмай 
кеч қайтганида, хайрият, эсим чиқиб милицияга хабар 
бериш имга оз қолди, деган эди. Унинг қийналиб, изтироб 
чекаётгани турган гап! У ш унақа хотин!..
Хотини, 
болаларига 
кўнгли 
ачиб, 
Қўргоновнинг 
кўзларига ж и қ қ а ёш тўлди. У қўлининг орқаси билан 
кўзларини артганича, креслога келиб ўтирди. Нима 
қилганда ҳам, тезр о қ уй-жой топиб, ҳисоб-китобни 
тўгриу\аш керак! Ўзини йигит деб билган ориятли киши 
ҳар қандай ш армандаликдан кўз юмиб, тупроққа қориш иб 
яш аёлмайди. Албатта, ў з обрўси, гурури, ҳамияти учун
143

---

кураш ади! 
Аламлар, 
саргардонликлар эса 
бир куни 
унутилади. О рқада қолиб кетади!..
О, бу заҳар-заққум ўтган йиллар давомида томчи-томчи 
тўпланди!.. 
<
Бутун даҳмаза у М алоҳат билан таниш ган ёз кунларидан 
бошланди.
Улар бир-бирларини ёқтириш ган, ўша йили кузда 
тўй утказиш га қарор қилиш ганди. Уйланадиган бўлдим, 
деб ҳовлиқиб кетиб, сабри чидамай, Рустам шаҳардан 
бирон соатча м асофадаги ўзи тугилиб-ўсган қиш лоққа 
бориб, ойиси билан катта опасини бош лаб келган, икки 
ўртада қуда-андачиликка рози-ризолик бериб, нон хам 
ушатилганди.
Лекин мана шу — икки томон ҳам тўйга тараддуд 
кўраётган пайтда, М алоҳат бир куни томдан тараш а 
тушгандек қи зи қ ran қилди:
- Мен дам олгани кетяпман. Дугонам билан! Ҳар йили 
бирга борардик. Охирги марта! Ваъда берганман... - Сўнг 
негадир нафасини ичига ютиб, секин қўш иб қўйди. -
Хоҳласангиз, сиз ҳам юринг. Путёвка топиш мумкин. Учов 
бирга бораверамиз...
Рустам кутилмаган бу гапдан довдираб, кўнгли гашланиб 
қолди. У, келин бўлаётган қизнинг гўй олдидан бундай 
сафарга чиқиши шарт эканми, бормаса нима қиларди, деб 
ўйлади. Аммо Малоҳагга буни айтмади, Қизни барибир 
шахтидан қайтариб, олиб қололмаслигини ҳис этди. Узича, 
Малоҳагнинг сўзига кириб, йў.лланма дараклаб, қўшилиб 
бораверишни ҳам чамалади. Бироқ одамлар обрўли деб бшхган 
шу идорага эндигана янги ишга ўтганди. Айни ёз кунларида 
жавоб ололмаслигига кўзи етди. Бунинг устига, ўшанда қўли 
қисқа эди. Тўйга деб жамғарганини кўкка совуриб, эски 
уйнинг мўрисидек с ^ п а й и б қолишдан қўрқди.
Сирасини айтганда, бу оддий бир воқеа эди. Ҳозирги 
замонда қизлар, ж увонлар кўнгиллари чопган томонга 
бемалол бориб, айланиб келиш аверади. Уларга ҳеч ким 
монелик к
5
фсатмайди! Аёллар паранж и-чим мат ёпинганда 
ҳам нуқул тўрт девор ичида ўгиришмаган-ку! Уйланмай 
туриб, М алоҳатнинг оёқ-қўлига кишан солиш и инсофдан 
бўлмаса керак!..
Рустам М алоҳатнинг дугонасини танирди: Гулгун!
Буларнинг иккиси ҳам ёш врач, бирга ўқишганми, олдинма- 
кейинми, шунақа эди.
144

---

Қ излар 
характер 
ж иҳатдан 
бир-бирларига 
сира 
ўхш аш масди. М алоҳат ўзини босиқ-вазм ин тутар, хатти- 
ҳаракати бир оз суст, гапни ҳам саллюқлаб гапирарди. 
Гулгун, аксинча, нотинч, шўх, шум, ж уда эрка ва афтидан, 
ўгил болалар орасида ўсган эди.
Ф еъл-атворида бир-бирига яқ и н ли к к5финмаса ҳамки, 
қи зларн и нг муносабати жуда қалин эди. Улар бир- 
бирларини ялаб-юлқарди. И ккисини болта билан ҳам 
аж рати б бўлмасди. Яна қизиги шундаки, улардан ҳар 
бирининг бош қасига қиладиган муомаласи қандайдир 
й игит киш ининг қиз болага нисбатан илтифотига ўхшаб 
кетарди.
М алоҳат дам олишга мана ш у дугонаси билан бормоқчи 
эди!
Турли томондан 
сайёҳлар 
М осквада тўпланиш иб, 
пароходда Волга бўйлаб сайр қилиш га ж ўнаб кетиш лари 
к ер ак эди.
Л екин қизлар йўлга отланиш ганида ш ароит бир оз 
ўзгарди. М алоҳат М осквага бир кун олдин, Гулгун бир кун 
кейин борадиган бўлди. Гулгуннинг ш аҳарда қандайдир 
таш виш и чикиб қолганди.
Рустам Малоҳатни самолётга кузатиб қўйди. М алоҳат 
Рустамга йўлдан ора-сира хат ёзи б турди. Унинг хатларида 
Гулгун тўғрисида бир огиз ҳам сўз йўқ эди. Аммо Рустам 
бунга 
аж абланиб ўтирмади. 
Қ изнинг ўзи турмушга 
чиқаётган йигитга йўллаган қисқагина дил изҳорида 
дугонасининг тарж им аи ҳолига бало борми!
М алоҳат сафардан ниҳоятда очилиб-сочи.хиб қайтди. 
Рустамга яна у билан Гулгун бирга кўриниш бера бошлашди. 
Рустам қизларнинг сайри-саёҳати қандай ўтганига қи зи қи б 
ҳам юрмади. Кузда улар тўйни ўтказиш ди.
Тўй кечаси Гулгун ҳеч кимга парво қилмай ичиб, 
минг мақомда ўйнаб, кўпчиликни даврага тортиб, тоза 
қи зиқчилик қилди. Кейин кай ф и ошиб, негадир й и глади. 
К ейин эса, бўш бир хонага кириб, ухлаб қолди.
У эртаси куни, мендан хаф а бўлманглар, кеча с ал 
ж и н ни лик қилибман, деб М алоҳатни ҳам, Рустамни ҳам 
бўйнидан қучиб ўпди. Кулимсираб, бироқ одатдагига ҳеч 
ўхш амаган туш кун кайф иятда уйига кетди...
М алоҳат билан Гулгун энди кундан-кунга олдингидан 
кўра анча кам кўришадиган бўлишди...
145

---

Орадан тўрт йил ўтди...
Рустам бахтдан алланечук сарм аст эди. У, менга ўзи 
ҳам, қалби ҳам гўзал бир аёл насиб этди, тавба, нима 
эзгуликларим эвазига тақдир бундай бахт бую рди экан, деб 
ўйлар, телбаланиб, кўксини тўлдирган севинчдан баъзан 
боши айланиб, кўзларига ёш қалқир эди.
Зарурат туғилиб бирон ерга борганида ҳам, илож и 
борича тезроқ қайтиш таш виш ида бўлар, уйга рўйирост 
югуриб-чопиб ки ри б келарди.
Утган давр ичида қизчалари — А зиза тугилиб, секин- 
аста оёққа тура бошлади. Ойисидан ҳусн, дадасидан меҳр 
олган қизалоқ хонадон ҳаётига янги бир ф ай з, янги бир 
ёруглик бахш этган эди!
Рустам баъзи бировлар одатда қиш лоқи дейдиган 
гўл йигит эди. У ойнинг ўн беши ёруг бўлса, ўн беши 
қоронги эканлигини ҳали билмасди. Ҳа, дунёда худди 
шундай тескари бир ш акл хам борлигини хаёлига 
келтирмаганди...
Бир куни ҳар қачонгидек уйга ош иққанича келиб, 
негадир М алоҳат билан Гулгун ош хонада қизариш иб 
фаромуш ланиб ўтириш ганини кўрди.
Аввалига Рустам ўз кўзи билан кўриб турган бу 
ҳолатга эътибор қилмай, Гулгунга ўртоқчилик ҳам шунақа 
бўладими, огайни, кўринмай кетдингиз, деб ҳазил-ҳузул 
қилиш га уринди. У даврага қўшилиб, осойиш та қанд-курс 
чайнаб, хўриллатиб чой ҳам ичди. Л екин бояги «булут» 
тарқалмаётганини ахийри ҳис этиб, беихтиёр, ўзи нима 
гап, деб қизиқсинди.
-- Гулгун ҳози роқ путёвканинг пули ни топиб бериш имни 
сўраяити, - пичирлади Малоҳат. У эрининг юз-кўзига 
қарамай, бўйни, елкасини қисганди.
- Қ анақа путёвка?
- Бундан тўрт йил бурунги. Куйиб кетган...
- Нега куйиб кетар экан? Куйган бўлса, кўрсат! -
ж еркиниб деди Гулгун.
- Қаергадирташ лаганман. Эсимда йўқ... - яна пичирлади 
Малоҳат.
- Тўхтанг! Сиз ўшанда саф арга бормаганмидингиз? 
Мен тушунмаяпман... - деди Рустам.
- Мен борганим йўҳ, - энди Рустамга зарда қилди 
Гулгун. - Аввалдан бораман, деб аниқ айтганим ҳам йўқ.
146

---

К ўрамиз, деганман. Пулни бўлса, тўлаганман. Ҳисобли 
дўст айрилмас, дейиш ади. Бир йил кутдим, икки йил, уч 
йил, мана, тўртинчи.... одам ўзи ўйлаш и керак!..
- М ен ой бўйи сенинг йўлингга қарадим, дугонажон! 
С ен келмадинг, - ш аф қат кутибми, Гулгунга илтижоли 
оҳангда деди Ма,\оҳат. - Ахир, бу менинг айбим эмас-ку!
- Нима, сенинг эсинг йўқми? Одам уч кун келмагандан 
кейин, келмайди-да! У эмас-бу эмас, тўгрисини тан 
олгинг келмаяпти. П утёвкани сотгансан. Балки бировга 
бергандирсан! Биронтани бирга олиб кетмаганмидинг, 
иш қилиб?!
Гулгун сўнгги тошни ўртага қўйган эди! Айни дамда, у 
худди ш у тош билан Рустамнинг бошига ургандек бўлди. 
Рустам, бас, етар, деганича ўрнидан асабий қўзгалиб, 
и чкари хонага йўналди.
О йликка қараб кун кўрадиган ҳар қандай оила учун 
бир даста пулни бировга ш артта чиқариб бериш хазилакам 
гап эмас. Аммо Рустамнинг наздида, хотини ва у боисдан, 
ўзининг ш аъни орага тушган эди. Йигит киш и бундай 
пайтда пулнинг юзига қарамайди!
Рустам ичкаридан олиб чиқиб, стол четига қўйган 
пулни Гулгун, иж иргангандек бир кўйда икки бармогининг 
учи билан ту п ан ч а, худди ахлат қутига нарса таш лаётган 
одамга ўхшаб, сумкасига солди. Кейин, ишшайиб, уйдан 
чиқиб кетди.
Бир пайт ўзи уйланган йилдаги саф ар воқеасига яна 
қайтилади, деб Рустам ҳеч қачон ўйламаган эди. Бироқ, 
не илож ки, ҳаёт деганим из буюк бир зан ж и рн ин г 
ҳалқаларидан иборат экан!
У ич-ичидан Гулгунни бирданига ёмон кўриб қолган 
эди.
Унинг юрагида хотинидан инж иш ҳам Й5ПС эмасди. 
Ш ундай дарди бор экан, вақтида ёзмайдими? Хўп, қайтиб 
келгандан кейин бир огиз индамайдими? Ш у ҳам эр- 
хотинчилик бўлди-ю!
Рустам ўш а куни кечгача хотинига лом-мим демай, қош- 
ковоги солиниб юрди. Аммо тунда М алоҳат одатдагидек 
унинг пинж ига кириб, муш укка ўхш аб суйканди.
- М ени кечиринг, хўпми? М ен аҳмоқман. Сизга 
гапириш га қўрқдим, - деди Малоҳат. - М ана, пальто 
олмоқчи эдингиз, костюм... пул бекорга кетиб қолди.
147

---

Л екин хаф а бўлманг, яна ишлаймиз.. - у бир дам ўйланиб 
туриб, сўзида давом этди. - Гулгундан ҳам и нж иб юрманг. 
Уларнинг оиласи учун пул пўчоқдай ran. Ахамидан 
ж и н ни лик қиляпти! У бизни бир-биримиздан қизганади! 
Ёши ўтиб боряпти...
- Ана, тегсин биронта эрга! Ким унга тегма депти? -
бўгилди Рустам.
- Оладиган эр йўқ! Бунақа қизларнинг қанчаси юрибди 
судралиб. С из билмайсиз! Ачинади киши...
Рустам ўзича М алоҳатнинг гапларида ж он борлигини 
ҳис этди. Бироқ унинг кўнглидан энди барибир Гулгунга 
нисбатан теран бир адоват ж ой олганди. Бу қиз ю зини 
гўёки сидириб ташлаб, унинг инига чўп суққан, ҳаловатини 
бузиб, бахтини ўгирлаганди. Бундай нарсалар осонликча 
кечирилмайди!
У Малоҳатга шу куни ортиқча зугум ўтказмаганига 
қарамай, кўнглида хотинидан ҳам норизо эди. Хотини 
ҳозиргача ундан нималарнидир сир сақлаб келган-у, бугун 
ойна бехосдан чил-чил синган эди; Бундай нарсаларнинг 
у зо қ йилларгача асорати қолади!
Л екин булардан кўра ҳам муҳимроқ гаплар бор эди!
Рустам йигитман деб, 
илк 
қараш да валламатлик 
намунасини кўрсатган, амалда эса, уйдан Гулгуннинг 
думини тугиб, икки дугона ўртасидаги мож арога шунчаки 
нуқта қўйган эди, холос. У ўз-ўзига ж абр қилган, ҳамма 
нарсанинг устига нарда тортиб, а ели да бундан тўрт йил 
бурунги саф ар найти воқеа қандай кечганини билмай 
қолаверган эди. Рустамга, М алоҳат дугонасини илҳақ 
кутгани-ю, у ҳақми ёки Гу.лгун ҳақ, чиндан айб М алоҳатнинг 
ўзидами, бу — қоронги эди. Рустам буни аниқлаш га 
эринганди. Эриниш ҳам эмас, т ^ р и р о г и , машъум бир 
ҳақиқатнинг очилишидан қўрққанди! Рустам шошиб- 
пишиб, хогинини, ўзини обрўсизланиш дан асрагандек 
иш тутганди! Гулгуннинг оиласига ўхшаб, улар учун «пул 
пўчоқдай гап» деб бўлмайди. Аммо пулнинг падарига 
лаънат, даҳшатли жойи: Рустам ҳақиқатни аниқлаш ўрнига, 
кўм иб ташлашга, ор-номусни, ш аънни бировдан сотиб 
олишга уринган эди!
Хўп, Гулгун айтганини айтиб, икки ўртада чиққан 
мож арода ўзиникини ўтказиб кетгач, у нега қош -қовоғини 
солинтириш дан нарига ўтмади? Нега М алоҳат келиб
148

---

пинж ига сукилганида, силтаб таш ламади? Ҳ ақиқатни 
суриш тирмади? 
М алоҳатни 
қийин-қистовга 
олмади? 
Хотини суйканганига эриб, тилига қулф тушдими? Кеч 
тунда эркаланиб айтилган сўзлар, лоқайд тавба-тазарруга 
паққос ишондими? Ёки қўрқдими?!
Йўқ, Рустам бу гапларнинг барини англаган ҳолда, 
М алоҳатни тергаё.хмаслигини ҳис этди. М алоҳатга кўп 
йил-\ик ж он аж он дугонаси ишонмаганида, ўзи ҳам ишонмай, 
хотини ни тупроққа крриб, камситиш , ҳақорат қилишга 
ботинмади! Бундай хатги-ҳаракат Рустамга и нсоф сизлик 
ва қандайдир номардлик бўлиб туюлди!..
Ш ундай қи.хиб, Рустам нинг дарди ичида қолди.
Вақт ўгиш и билан ҳар қандай гаш лик тарқайди. Ҳар 
қандай кўнгилсизликдан инсон узоқлашади.
Улар ҳам хонадонларида рўй берган дилсиёҳликдан 
аста-секин узоқлаш а бошлашди.
Рустам энди Гулгуннинг куз ш амолидек ҳаммаёқни 
тўзитиб кетганини гоҳ эслаб, гоҳ унутиб ю боргандек 
бўларди.
К асб-кори юзасидан, М алоҳат ҳамон баъзан Гулгун 
билан кўриш иб турар, афтидан оз-моз гаплашиб ҳам 
ю рарди. Бироқ Гулгун ортиқ уларникига келмас, уйда 
унинг ном и ҳам тилга олинмас эди.
Аҳён-аҳёнда Рустам кўча^-кўйда тасодифан Гулгунга дуч 
келиб қолар, икковлари ҳам бир-бирини кўрмаганга солиб, 
ўтиб кетиш ар эди. Аниқроги, қилган ишидан хиж олат 
чекибми ёки Рустамни мазах қилибми, Гулгун унинг 
ёнидан қандайдир и рж ай и б ўтиб кетарди.
Рустам туйган олдинги бахт, сурур энди ўз-ўзидан 
йўқолгандек эди. Л екин у М алоҳатни яхш и кўрар, уйим, 
хотиним, болам деб яш ар, турмуш , умуман, қайтиб муайян 
и зга туш ганга ўхшар эди.
Азизадан кейин уларнинг ўғилчаси А замат тугилди.
Болали уй — бозор..Бола — ҳ аёт гули.
Бора-бора Рустамга ўзини маълум муддат ўртаган ўйлар, 
азобли кечинмалари асоссиз, аҳам иятсиз ту юли б, бунга у 
иш онч ҳам ҳосил қила бошлади...
М ана, орадан ўн йил ўтиб, ҳозирги кунлар етиб 
келди...
Рустам ўтган ҳаф та М алоҳатни озиб-ёзиб кинога олиб 
борадиган бўлди. «Болаларнинг эси кириб қолди. Ўзухари
149

---

уйда ўтиравериш ади, юр, хотин, бир айланиб келайлик», 
деди.
Ш аҳар марказидаги 
кинотеатрда чет эл фильми 
кетаётган экан. Улар амаллаб билет той и б киришди.
Фильмни Рустам тўлқинланиб томош а қилди. Унга 
фильм ёқди. Фақат, лаҳза ичида ўтиб кетган чигал бир 
қисм ат хаёлини қочириб, уни сал париш онлантирди.
..Қиз эрга тегяпти. Бироқ >шинг бош қа севгани бор. У 
ҳаммадан қочиб, ўш а севгилиси билан м ахф ий учрашади. 
М ен сенга ўзимни топш иргани келдим, биринчи навбатда 
сеники бўлишим керак, дейди. Аллақандай қоронги бир 
ж ойда йигитнинг багрига киради ҳам. К ейин, гўйхонага 
қайтиб, турмуш қуриб кетаверади.
Рустам барча томош абинлар сингари қизга ачинди.
У қизнинг ночор бир кўйга туш ганини ҳис этди. Бу 
фильмда ҳам яхши тасвирланган эди! Л екин Рустам шу 
билан бирга, негадир уйланган йигитга янада кўпроқ ачиниб 
қаради. Бу йигит, нима бўлганда ҳам, алданган эди!
Кинодан уйга қайтиш аётганида Рустам Ма.-\оҳа1та 
беихтиёр шу тўгрида сўз очди.
- С из тушунинг! Қиз биринчи йигитни яхш и кўради, 
ахир! - деди Малоҳат. - У виж дони олдида нок...
- Дунёда бурч деган нарса бор, - асабийлаш ди 
Рустам.
- М уҳаббат-чи? М уҳаббат й ў қ ж ойда бурч ҳам 
бўлмайди, - бўш келмади М алоҳат. - Баъзан Ғарб, Ш арқ, 
деймиз... М ен ўзимизнинг қизларим из шундай иш тутишган 
пайтлар борлигини биламан! Тўйи олдидан севгилисининг 
к ^ с и г а бошини қўйиб йиглаган қизларни-ку, айтмай қўя 
қолай. Унақалар сон мингта!..
Рустамнинг ф икрига қўш илмаганда ҳам, 
М алоҳат 
шу палла жилла қурганда индамагани, баҳслаш магани 
дурустмиди?! Унинг оқланиш оҳангидаги 5^й-мулоҳазаси 
Рустамни гўёки даф ъатан қиргоқдан-қиргоққа отгандек, 
яна хаёлан ўзи уйланган кунларга қайтарди. Рустам вақтида 
ҳақиқатни очиб ташлашга ж уръ ат қилмагани-ю, шунча 
йил бирга яшаб, хотининннг кўнглини билмаганидан энди 
алланечук ўкиниб, нотинчлангандек бўлди. У хотини билан 
томоша кўргани чиқиб, баҳра топиш ўрнига, қайтиб ўз 
оиласи бошида бўлган эски савдони сотиб олгандек эди!
150

---

Рустам уч-тўрт кун кўнгли хижил, биров ўласи қилиб 
тепкилагандек л ан ж юрди. Бу ж ар о ҳ ат ҳам вақт ўтиши 
билан балки битарди! Аммо кутилмаганда янги бир саҳиф а 
очилиб, воқеа ўз-ўзидан тезлашди.
Якш анба куни М алоҳат болаларни олиб, ота-онасини 
кўргани кетди. Рустам уйда зерикиб, китоб варақлагани 
ж авон олдига борди. К итобларни кўздан кечираётиб, 
тасодифан улар орасида турган альбомга кўзи тушди. 
Рустам суратпараст эмасди. Суратга кам туш ар, альбом 
билан ҳам иши 
эди. Ҳ озир ш унчаки қўлига олиб,
очди. Беихтиёр яш ил бир конверт Рустамнинг диққатини 
тортди. Унинг ю зига «Волга бўйларида олинган суратлар» 
деб ёзилган эди.
У негалигини ўзи ҳам туш унмаган ҳодда, ҳаяжонланиб, 
наф аси бўғзига тиқилиб, суратларни кўздан кечира 
бошлади ва бирдан... ю раги қинидан чиқиб, ерга гурси.ллаб 
йиқилиш ига оз қолди. Мана... мана, то ҳозиргача ундан 
гоҳ олисда ж онланиб, гоҳ кўмилиб келган ҳақиқат! Мана, 
М алоҳат йиллар бўйи ундан пинҳон тутган сир!
Суратлардан бирида М алоҳат қандайдир ариқнингми, 
чуқурликнингми бўйида гуриб, олдинга қўлини чўзган, 
и кки н чи
том онда 
қ ом ат ти клаган
хуш бичим
бир 
й и ги т унинг қўлларини маҳкам тутган эди. Икковлари 
ҳам 
бош ларини 
орқага 
ташлаб, 
қотиб 
кулишарди. 
Суратдагиларни унутиб, Рустам шу дамда кўпдан буён 
кўринмай ю рган Гулгунни эслади. Гулгун аввалдан бу 
тўгрида билиб гапирган экан-да!
У суратни чўнтагига солиб, альбомни қайтиб ж ойига 
қўйди.
«
Шу оқш ом М алоҳатга ҳеч нарса демади. Аекин туни
бўйи илон чаққандек тўлганиб чиқди. Эртаси куни эрталаб 
яна лом-мим демасдан ишга жўнади.
Малоҳат унинг тундаги лоқайд/\игига ҳам, эрталабки 
қош -қовоги осиглигига ҳам парво қилгани йўт;. У ran 
нимада экан,\игини билмаслиги аниқ, аммо болалар билан 
ўралашиб, эрида бир ўзгариш р5^й берганини сезмадими... 
Ҳар ҳолда, одатдаги муомаласини давом этгиргандек бўлди. 
Бу етмагандек, болаларга нимадир олиш ни мўлжаллаб, 
кундузи ишхонага пул ҳам сўраб келди!
Рустам, кейинги куни ишхонада йигитлар хотини 
тўгрисида 
орқаворотдан 
гапириш ганини 
эшитди. 
Бу
151

---

— сўнгги томчи эди! У, аҳволни мендан бўлак ҳамма, 
идорадагилар ҳам билиш ар экан, мен бўлса лаллайиб 
ю рган эканман-да, деб ўйлади. Ўзини ҳақоратланган ҳис 
этиб, нафрат-адоватга тўлди.
Унинг яна икки кеча уйда қолишга сабри етди. Хотини 
билан бир огиз ҳам гаплашмади. Хотини ҳам ундан ҳеч 
нарса сўрамади. Бироқ Рустам ў з ёгида ўзи қоврилиб, 
асабийлашгани сайин, М алоҳат энди ўзини ж ўртгага 
беиарво тутаётгандек қиёф ага кирди. Рустамга аҳамият 
бермай, ишдан кейин, уйда болаларга қараб, бемалол 
телевизор 
кўриб, 
китоб 
ў қ и б ,. идиш -товоқни 
ювиб 
юраверди!
Ниҳоят, Рустам бундай хўрликка ортиқ чидаёлмаслигини 
сезди.
У саҳарлаб туриб, ю виниб кийинди. Болалар мактабга 
кетиб, эр-хотин нонуш тага ўтирганча бир пиёладан чой 
ичишгач, ч ^ т а г и д а олиб юрган суратни чиқариб, индамай 
М алоҳатнинг олдига ташлади.
Шу фурсатда М алоҳат мабодо бир дунё ёлгон-яшик, 
ишлатиб, ўзини оқласа май.\и эди! У йиглаб-сиқтаб, 
Рустамнинг оёгига йиқилиб, ўзининг бир пайтлардаги 
гуноҳини тиласа ҳам майли эди! Рустам тушунарди. Бутун 
гапни энди бир йўла тамоман кўмиб таш лашга ҳаракат 
қиларди.
Йўқ, бу — ҳар қачонги, иинагини дарров б узавер — 
майдиган, эҳтиросга берилаверм айдиган М алоҳат эди!
У одатича шошмасдан суратга тикилиб, бир қатла 
қи зари б олгандек, бир наф ас хаёлга берилиб, ёнида 
Рустамнинг борлигини ҳам унутгандек бўлди. Сўнг суратни 
шунчаки бир четга суриб қўйди.
- Ҳали шунгамиди? М ен ним а экан, деб ҳайрон бўлиб 
ўтирибман! - ничирлади ниҳоят Малоҳат. - Қаёқдаги қолиб 
кетган гапларни кавлаш тириб ю рганингизни қаранг! Ёш 
кагта бўлганда одамга бунақа ишлар ярашмайди!...
У, қандай йўсинда бўлмасин, ақли бовар қиладиган 
ж авобни куч-аётган Рустамга ланж лик билан, беписанд 
кўйда, ўзини дахлсиз тутиб, шундай деди.
М алоҳат учун гўёки уларнинг ҳаётида даҳш атли ҳеч 
н арса рўй бермаганди!
М алоҳатнинг сўзларидан, шу билан бирга, у эмас, 
ҳаммасига Рустам айбдор, у эмас, Рустам уялиш и керакка 
ўхш ар эди!
152

---

Рустамга унинг сўзлари замирида, кўнглимга келганини 
қилганман, бундан кейин ҳам қиламан, сенга ҳисоб 
бериб ўтирмайман, сен галварс, бачканалик билан ran
кавлаш тириб, нимага ҳам эриш ардинг, деган маъно 
яш ири н иб ётгандек туюлди. Одамлар баъзан ҳазиллашиб: 
«Ўпган, қучган — ш амол билан учган!» - дейиш гани 
сингари, М алоҳат ҳаётни ж ўн тушуниши-ю, бунинг устига, 
п исм ик эканлигини уйлаб, Рустамнинг қони қайнаб кетди! 
Хотини уни бурнидан ип ўтказиб ўйнатгани, шунча йил 
олдига похол солиб ю ргани кам, ҳозир яна пичоқсиз 
сўйгандек бўлди.
Бирок. Рустам ўзини йўқотмади. Аламини, кўзига 
қуйилиб келаётган ёшни ичига ютди. У Малоҳатга зулм- 
зугумсиз, ф ақат, мен ортиқ бундай яш аёлмайман, деди.
Рустам кетдим, деб айтгани йўқ. Қўлига уйдан арзирлик 
бирон буюм олгани ҳам йўқ. Л екин унинг хайрлаш гани ш у 
эди!
Албатта, М алоҳатга ачинмаслик мумкин эмас. У суюкли 
хотин эди! Огзидан чиққанини эри бажарарди! Мана, энди 
иккита бола билан эрси з қолди!
М алоҳат ҳали кўп пуш аймонлар қилади! Рустамни 
қайтарм икин, 
деб 
кутади! 
Рустам 
қўли 
остидаги 
М адинагами, бирон ёш, ундан чиройли қизга уйланганини 
эш итиб, тунлари совуқ тўш акда тўлганиб чиқади. Кўзёш 
тўкиб, бошини деворларга уради! Аммо, натиж а бўлмайди! 
М алоҳат ў з гуноҳи учун ж авоб беради!
К абинетдаги креслодан сапчиб туриб, Қўргонов узун 
тўш алган гилам бўйлаб яна яланг оёқ нари-бери юра 
бошлади.
М алоҳат бир нарсани тушуниши керак эди. Рустам 
хотинини ш унчаки раш к қиладиган аҳмоқ эмас: у оиланинг 
поклиги, номуси тўгрисида ўйламаса, уйдан кетмасди, 
Бекордан-бекорга оила бузилиб, болау\ар чирқираб тирик 
етим қо.лишини ҳам Рустам истамайди. У яхши биладики, 
дунёда гуноҳсиз одам йўк. Ш у боисдан олижаноб инсон 
ҳар қандай огир шароитда ҳам маълум дараж ада кечиримли 
бўлади. Бироқ буни суиистеъмолқилиш , гуноҳинг бўйнингда 
бўла туриб, мен ш унақаман, қўлингдан келса осмондан 
таш ла, деб безбетларча серрай иб туриш ярамайди! 
М алоҳат худди шундай қилди! Ун йил бир ёстиққа бош
153

---

қўйиб, Рустамнинг ю рагини топтаб келгани етмагандек, 
сўнгида ҳам уни тушунмади. Рустамга қ ў т и б ўзини, 
бегуноҳ болаларини ҳам муш кул кўйга солиб к,5^йди!..
Таш қарида кун гира-ш ира ёриш а бошлади.
Қўргонов креслога қайтиб келиб ўтирганича, яна бир 
оз мизғиган бўлди. Ниҳоят, графиндаги сувни тўкиб-сочиб, 
наридан-бери ю виниб олди. Ш ошмасдан кийиниб, қа.\ин 
қизил чарм жилдни қўлтигига қистирганича таш қарига 
йўнадди.
Қ оровул чол йўлакдаги диванда кўрпа-тўш ак қилиб, 
худди уйидаги сингари бемалол пиш иллаб ухларди.
Қўргонов қариянинг ҳеч н арсани сезмаганига суюниб, 
унинг ёнидан эҳтиёткор қадам босиб ўтганча, эшик 
ҳалқасини туш ириб, кўчага чиқди.
Кеча кечқурун иш хонани тарк этганида иккиланиб, 
ўйланиб қолганди. Нима бў.\ганда ҳам уйга бориб, Малоҳат 
билан қизиш масдан яна бир гаплашиб кўрсаммикан, унинг 
ўзидан ҳақиқатни билишга ҳаракат қилсаммикан, деб 
кўнглидан кечирганди. Л екин бу фикридан тез қайтиб, 
ресторанга қараб кетган эди.
Ҳозир ҳам Рустам, уйга бир кирсаммикан, хотин ним а 
қиляпти, болалар нима қиляпти — билиб, шунга қараб иш 
тутсаммикан, деб ўйлаб, кўчада сал иккиланиб турди. Лекин 
бу унга яна қўнимсизлик, йигит киш ига ярашмайдиган 
бачканалик бўлиб 1ую.\ди.
Уч-тўрт бекат пойи пиёда юриб, йўл устидаги чойхонага 
кирди. Бу ерда қуёш ёйилгунча чой ичиб ўтирди.
Ниҳоят, шошмасдан ишхонага қайтиб келди.