Омон м ухтор ш ерлок холмс

(Терговчи м о н о ло ги ё к и айбнома)
-
Ўтган йили сентябрь ойи эди, Қодир отага таж овуз 
қилинганида. Яна сентябрь оёк^лаяпти. Бу орада, мана, 
ниҳоят, тергов ҳам якунига етди. М енимча, терговнинг қай 
йўсинда борганини сиз бош қалардан яхш и биласиз, Исмат 
Бўронов. 
Ш унга 
қарам ай, 
сизга 
буни 
эслатишдан 
эринмайман... М ен бошда дадангиз ҳаётини қунт билан 
ўрганиш га уриндим. Ўшанда, тўгриси, Қодир отага суиқасд 
қилингани 
олдинги 
нотинчликлар 
давридан 
қолган 
қандайдир кагта, эски бир адоват ниш онаси эмасмикан, бу 
иш нинг ш унақанги илдизлари йўқмикин, деб 
5
^йлагандим. 
Аммо кейинчалик бунга нуқта қўйиб, сизнинг ҳаётингиз 
билан қизиқсиниш им га тўгри келди. Чунки менга рўй 
берган фалокат дадангиздан кўра кўпроқ сизга тегишлидек, 
бутун воқеалар ҳам дадангиз эмас, сизнинг тегрангизда 
бир иига тизилаётгандек бўлиб туюлди. Мен ўтмишга ҳеч 
қандай алоқаси йўқ, бахтсиз бир ҳодиса, бир-икки тахмин 
қилинганидек, хаёлга сигмайдиган тасодиф р
5
^й берганини 
ҳис эта бошладим. Шу йўлдан бориб адашмаган эканман. 
Тергов натиж аси буни тасдиқлади. Сиз, И смат Бўронов, 
ҳамма ran ни айтдим, деб, то ҳозиргача бари бир айрим 
муҳим тафсилотларни яш ирган экансиз. С из ўқишни 
битиргандан буён хи зм ат қилиб, мустаҳкам ўрнашган 
поликлиникага кейинги йиллар Дилкаш исмли ҳамш ира 
қи з ишга келган. С из М аликадан аж ралиб, яқин орада 
Нодира билан турмуш қурганингизга қарамай, Дилкаш ни 
дарҳол кўз остига олиб қўйгансиз. У билан аввалига ака- 
сингил тутиниб, с
5
^нг бора-бора ака-сингиллик ш артини 
бемалол буза бош лагансиз. С изга поликлиникада маҳаллий 
таш килот раиси эканлигингиз қўл келганидан, Дилкашга 
ортиқча гамхўрлик к
5
ф сатиб, аста-секин унинг ҳар қандай 
қарш илигини енгиб, марҳаматига сазовор бўлгансиз. Аммо 
у ҳадеганда гаҳ, десангиз, қўлингизга қ)гнавермаган. Чунки 
у бир йигит билан ҳам астойдил учраш иб турган. Ниҳоят, 
Дилкаш ўша йигитга турмуш га чиққан. С из унинг тўйида 
раислик қилиб, 
оила 
бахти, муҳаббат ҳақида нутқ 
сўзлагансиз. Ш еър ҳам ўқигансиз... Икки марта уйлангансиз, 
билишингиз керак, ҳар қандай оилада, ҳатто севиш ганлар 
оила қурганида ҳам, маълум қарама-қарш иликларга дуч 
келинади. Худди шу пайтда муносабатлар шаклланиб,
102

---

кейин 
тикланиш га 
ёки 
емирилиш га 
қараб 
кетади. 
Д илкаш нинг хонадонида ҳам табиий зиддият тугилган. 
Дилкаш эрин и севмагани, унга ўрганолмаётганини ҳис 
этган. С изн и н г эрига нисбатан анчайин акдли, таж рибали 
эканингиз унинг хаёлидан кетмаган. У эс-ҳуш ини йигиб, 
турмуш даги масъулият ҳақида уйлаш и керак эди, албатта. 
Аммо сиз бунга имкон бермагансиз. У билан поликл.иника 
қолиб, энди кўча-кўйда ҳам судралганча суюлишни давом 
этгиргансиз. Д илкаш гоҳ эрига, гоҳ сизга илакиш иб, ҳаёти 
кундан-кунга 
тўш ак 
танламайдиган 
хотинларга 
хос 
ш армандаликдан иборат бўлиб қолган. У зингиз биласиз, 
ойни этак билан ёпиш нинг имкони йўқ. Элнинг огзига 
элак ҳам тутиб булмайди. Кўчада кўз, деворда қулоқ бор. 
Қисқаси, си зн ин г Д илкаш билан муносабатингиз одамларга 
ош кор бўла бошлаган. Д илкаш нинг эри ҳам бундан хабар 
топган... Одатда, хотини сую қоёқ эру\ар турли йўсинда иш 
тутишади. М асалан, улардан бири ўз ҳам ж инсининг оёгини 
уриб синдиради, бош қаси' дарвозани ланг очиб, кўчага 
қандай чиқиб кетиш ни уқтиради. Диу\кашнинг эри ўзича 
йўл тутган. Б екм ирза деган бу йигит тўппа-тўгри сизнинг 
уйингизга борган. С из билан хотинингиз ишда, дадангиз 
уйда ёлгиз бўлган. Б екм ирза Қодир отага куйиб-пишиб, 
сизга нима _арзи борлигини ярим-ёрти туш унтирган. Шу 
орада сиз ишдан кайтгансиз. У сизни кўчага имлаб, яхш иси, 
оёгингни торт, огайни, бўлмаса сени гавдам биланоқ босиб, 
пачоқлаб қўяман, деган мазмунда ran қилган. С из магрур, 
олиж аноб одам қиёф асида, аксинча, бу йигитнинг ўзини 
янчиб таш лаш га урингансиз. Унга бошида, тош ингни 
терм айсанми, укаж он, бундай судралиш ингни кўриб, 
сенинг ўрнингда мен номусдан ўляпман, дегансиз. Кейин 
номардлик, бунинг устига Дилкашга хнёнат- қилганча, 
йигит бўлсанг, хотинингни тиймайсанми, деб иблисона иш 
тутгансиз... Бекм и рза Д илкаш ни ўзича севган. Шу боисдан, 
уни инсоф га чақириб, ялиниб-ёлворган, ҳазто йиглаб- 
сиқтаган. Ф ойдаси бўлмаган. Ш ўрлик йигит сизни ҳам, 
хотинини ҳам айблаёлмаганидан ўз қонига ўзи ташна 
бўлиб ю рган кунларнинг бирида бехосдан кўчада узокдан 
сиз билан Д илкаш га кўзи тушган. С из эркин одимлаганча, 
гоҳ Д илкаш нинг қўлини тутиб, гоҳ елкасини сийиалаб 
бораётганингизни к
5
фиб, у ўзининг сиз билан гаилашганда 
алданганини, айб сизда эканлигини кўнглида беихтиёр ҳис
103

---

этган. Шу лаҳза Бекм ирзанинг ^хаё,\идан, мен у билан 
сўзлаш иш га ож и зли к қиламан, ёқалаш сам, баттар ўзим 
маломатга қоламан, холос, мен ундан ф ақ ат кутилмаганда 
кески н интиқом олишим мумкин, деган ф и кр ўтган... 
Б екм ирза кейинги йилл.арда Раҳимжон билан озми-кўпми 
ош -қатиқ бўлган. Қамоқдан чиқиб, М алика билан кўриш ган 
Раҳимжон кўнглида олдингидан ортиқ алам задалик туйган. 
С из болалардан хабар олгани бориб, уйда унга тўқнаш
келган ва уйдан чиқиб кетган пайтда, у ўрнидан сакраб 
туриб, д ераза олдига борган. Раҳимж он деразадан сизнинг 
виқор билан кетаётганингизни кузатиб, М алика бир 
пайтлар ўзини шу деразадан таш лаганини эслаган; вақтида 
ш унақа магрурлик қилган М аликани, сиз уйланиб, уч-тўрт 
йил ичида бемалол топтаб-янчиб ўтганингизни, мана ҳозир 
ҳам 
ўзингиз 
эмас, 
унга 
аччиқ 
қилгандек 
одим 
отаётганингизни ўйлаб, юрагида сизга нисбатан чексиз 
адоват уйгонган. Раҳимжон шундан кейин ran орасида 
М аликадан сизнинг турган ж ойингизни аниқлаб, худди 
ўша атрофдан бош пана излагая. У қабристонда юриб, 
кўнглидаги дардини унутмаганига қарамай, сиздан ҳали 
қандай ўч олишни билмаган. Бу йигит аввалдан ичишга 
иш тиёқи борлигидан, вақт-бевақт қабристон орқасидаги 
бозорчага қатнаб, топган-тутганини Бекм ирзанинг қўлига 
топш ирган. У кайф и ошиб, кўзига ёш олганча, Бекмирзага 
бир неча марта ўз тақдиридан ш икоят қилган. Охири керак 
бўлса, баъзан пулсиз хам унга қуйиб берадиган ошнасига 
беихтиёр ю рагини адоват тоши эзаётганидан ҳам or из 
очган. К уйиб-ёниб юрган Бекм ирза Раҳимжон кимга 
нисбатан адоват сақлашига қизиққанида, сизни айтган. 
Бекм ирза Раҳимж оннинг ўзига қисматдош эканлигидан 
сую ниб кетган. У ҳам ош насига кўнглини очган. Улар энди 
ҳар кўриш ганда бир-бирдарига шу одамни қандай йўқотсак 
экан, деб ҳасрат қилиб туриш ган. Ниҳоят, бир куни 
Раҳимжон мулла Ш амсуддиннинг чакмони устида ётган 
дудамани енгига яш ириб, Бекм ирзага келтириб берган. У, 
мулла ичмагин, деб қўлимдаги бутун пулимни олиб қўйяпти, 
мана, дудама сеники, менга эса беш-олти кун пулсиз қуйиб 
турасан, мазмунида гудранган. Раҳимж оннинг шу найтда 
ичишга ҳеч вақоси йўқлиги рост бўлган. Аммо у шунинг 
учунгина дудамани Бекмирзага келтириб бермагани аниқ. 
Бекм ирза ҳам Раҳимжоннинг дилидагини тушунган. У 
қў.лига 
дудамани 
олгани да, 
сиз 
унинг 
кўз 
ўнгида
104

---

гавдалангансиз... Бекм ирза кўпинча Қодир отани бозордан 
қабристон орқали уйига қайтаётиб, йўл устида учратган. У 
дадангизнинг сизга вақтида тарбияси, энди сўзи кор 
қилмаганидан, 
дардини 
ёриб, 
дадангиз 
қарш исида 
ш арм исор эканлигидан хуноби ошган. 
С из туфайли 
дадангизга алам ва н аф р ат аралаш бир ҳолатда тикилишдан 
ўзи ни тўхтатиб туролмаган. Аммо Бекмирзада табиийки, 
Қодир отага нисбатан ҳеч қандай адоват ҳам, интиқом 
ҳисси ҳам бўлмаган... Бекм ирзанинг кўча-кўйда дуч келиб, 
ҳадеб ўқрайи б қараш и Қодир отанинг бир оз гашига 
теккан. Ш у билан бирга, ота ҳар гал бу йигитнинг сиздан 
ш икоятини эслаб, унинг оулдида ўз аҳволидан — сизни 
чиндан 
вақтида 
қайиролмагани-ю , 
ҳамон 
қайира 
олмаётганидан хиж олат чеккан. Хаёлидан, боламнинг 
феъл-атвори охири яхш иликка олиб бормайди, деган ran 
кетмаган. С ентябрниуг охирги кунларидан бирида Дилкаш 
иш дан уйга анча кеч, бунинг устига, қандайдир илж айиб- 
иш ш айиб қайтган. Бекмирза сўроққа тутганида, у эрига 
оппа-очиқ, беписанд қараш га одатланганиданми, 
5
^йнаб 
ю рибм из, нима дейсиз, қабилида гапирган. Бекм ирза 
индамаган. Раҳимжон берган дудамани қўйнига солиб, 
кўчага чиқиб кетган. Алламаҳалгача кўчаларда судралиб 
юриб, ниҳоят, сизнинг уйингизга йўл олган. Й ўлакка 
кириб, эш икка яқинлаш ганда, кимдир радиодан концерт 
тинглаётгани диққатини ж ало этган. У радио сизнинг эмас, 
қўш ни н гизЖ ам и лни н гуйи да янграётганини билмаганидек, 
эш икни бўш қа биров очиши мумкинлигини хам хаёлига 
келтирмаган. Бекмирза, ф ақ ат сиз радио ёнида роҳатланиб 
ўтирибсиз, эш икни ҳам ўзи нги з очасиз, деб ўйлаган. 
Э ш икни секин тақиллатган. Эш ик очилиб, дадангизга 
таш ланганидан 
кейингина, 
сиз 
билан 
муносабатни 
эплолмагани сингари, сизга ж а зо бериш нинг ҳам уддасидан 
чиқолмаганини хис этган. Ў зининг қотиллигидан бир 
саросималанса, дадангизга, бегуноҳ кекса одамга ҳамла 
қилганидан икки даҳшатга тушиб, қўлидан остонада тушиб 
коухган дудамани олишни ҳам учгутиб, ж он ҳолатда к ^ а г а
югурган. М уюлишга етиб, водопровод кранини очганча, 
мает одамдек сув остида ўтириб, ҳўШгир-ҳўнгир йиглаган. 
К ейин уйига қайтиб, балки ҳаммаси ўз-ўзидан тинчиб 
кетар, деган хаёухда наф ас ютиб юраверган... Уша окш ом 
эса қўш нингиз Ж ам и л дадангиз учун бир одам баж ариш и 
мумкин бўлган барча иш ларни ўз бўйнига олишга ҳаракат
105

---

қилган. 
У 
сизнинг 
бадгумонлигингизни 
билганидан, 
дудамани уйига яш ириб қўйиш дан бўлак чора тоиолмаган. 
Бутун воқеа мана шундан иборат...
С из болаликдан қиш лоқни эмас, ш аҳарни ёқтирга — 
нингизга ҳеч қандай эътироз йўқ, минглаб бундай киш илар 
топилади. Ленин ота-онангиз ҳам, тенгдошу\арингиз хам ўз 
вақтида, болаликдаёқ сизнинг қон-ж онингиз, вужудингизда 
қи зи қ бир ўзгариш рўй берганини пайқаш маган. С из 
кейинчалик эмас, ўшанда иккига парчаланиб, икки бўлакдан 
иборат бўлиб қолгансиз. Бир томондан, отангизнинг 
шон-ш уҳрати сизни руҳлантириб, сиз аж ойиб инсон, 
кагга қаҳрамон бўлишни орзу қилгансиз. Аммо иккинчи 
томондан, сизда гайрат бўлган, мақсад бўлмаган. Ақл 
бор, амал йўқ. Ҳамқиш лоқларингиз, айниқса, сиз билан 
бир кўчани чангитиб, бир хонада дарс тинглаган дўст- 
ёрларингиздан айри йўл тутиб, кундан-кунга узоқлаш иб 
боравергансиз. Нега бундай бўлган? Илк қарашда — ўз 
орзу-умидлари билан ҳамманинг кўнглини ёритган бола 
одамларга яқинлаш иш ўрнига нима сабабдан бундай аҳволга 
тушган? Ган шундаки, сиз қиш лоқдан Бухорога илк қатнай 
бошлаган пайтларингиздан қишлоқдаги кўпгина болалар, 
қизларнинг бундан бенасиб эканлигини билгансиз. Аммо, 
мен бош қалар билан ҳисоблаш иш им ш арт эмас, деган 
ф и крга келгансиз. Бора-бора бу ф икрни ўзингиз учун 
ҳаёт қонунига айлантиргансиз. Кўп ўтмай Бахги билан 
ҳисоблашмай, Тошкентга келгансиз. Тош кентда ўқиб 
ю рганингизда оилангиз билан, ўқиш ни битирГач, яна 
Бахти, бутун ҳам қиш лоқларингиз билан ҳисоблаш магансиз. 
К ейин ойингиз, сўнг дадангиз билан ҳам ҳисоблашишни 
хаёлингизга 
келтирмаган 
ҳолда, 
уларни 
Тошкентга 
етаклагансиз. Ниҳоят, М аликанинг сизни севмагани-ю, 
дунёда Раҳимжон деган бир одам бор-йўклигини ўйлаб ҳам 
ўтирмагансиз. Болаларингиз қандай кун кечириш аётгани 
билан иш ингиз йўқ. Уйда Нодира билан ҳисоблашмайсиз. 
Д илкаш нинг тақдири сизни ҳеч қачон қизиқтирмаган. 
Д илкаш билан муносабатингиздан Бекмирзанинг ҳоли 
нима кечиш ини ҳам ўйламагансиз. С из к,ишлоқда юриш га 
сабрингиз чидамай, ш аҳарга келгач, зерикиб, Бахтидан 
М аликага, Маликадан Нодирага, Нодирадан Дилкашга 
интилгансиз. Ниҳоят, кундан-кунга болаликдаги орзу- 
умидлар йўқолиб, улардан айриу\ган сайин, пастлаш иб 
кетаётганингизни ҳис этгансиз. Лекин сиз ҳушёр тортиш
106

---

ўрнига, бош қаларни «жарга қулатиш» пайига тушгансиз. 
М ендек ақлли, зиёли киш ига ҳамма н арса мумкин, деб 
ўз дадангизни ҳам истаб-истамаганингиздан қатъи назар, 
ана, ж арга қулатгансиз... Нега бундай ф о ж и а рўй берди? 
Гап ш ундаки, сиз авваддан, ўш а болалик кунларида, 
худбинликдан таш қари, ўз орзу-умидларингизга хиёнат 
қилгансиз. С из ўшанда орага дарз туш иб, одамлардан 
аста-секин 
узоқлаш аётганингизни 
пайқагансиз. 
Аммо 
бунинг ҳеч қандай зиёни йўқ, мен ўз м анф аатимни ҳам 
кўзлайвераман, бир куни аж ойи б инсон, катта қаҳрамон 
хам бўлавераман, и ккисини ҳам бемалол эплашга нима 
етсин, деб ўйлагансиз. С из М ирза исмли врач дўстингиздек 
киш илардан инж игансиз, лекин у кичик, сиз эса кагтароқ 
м анф аатпарастга айлангансиз. С из бу қарама-қарш и икки 
қутбни бирлаш тириш га чогланиб, ўзи нги з икки бўлакка 
аж ралганча, иккига парчаланиб кетгансиз. Энг муҳими, 
сиз болаликдаёқ кугилмаган бир м ўъж и за рўй бериб, одам 
қаҳрамонга айланиб кетса керак, деган хаёлга боргансиз. 
Аммо м ўъж изан и кутиб, қанотсиз осмонга талпиниш 
ўрнига 
уни 
ердан, 
атрофингиздаги 
оддий 
одамлар 
орасидан изламагансиз. Одамлар учун м ўъж иза уларнинг 
ҳаётида, эзгу интилишларда эканига туш унмагансиз... Мен 
бир гапни кўп ўйладим. Д адангиз си зн ин г феълингизни 
билмасмидилар? Нега еталовингизда Тош кентга келиб, 
бу ерда яш аб қолавердилар? Нима сабабдан, ф алокат рўй 
берган тун да, гарчи ш уурсиз ҳолатда бўлса ҳамки, сизни 
муқаррар ўлимдан асраганча, худди ж ангчи сингари ерга 
қуладилар ? М ен бу саволларга ж авоб топдим. Қодир ота 
ҳам м ўъж иза рўй беради, ўглим бир куни бари бир менинг 
изимни босади, деб ўйлаган. С изнинг бугун бўлмаса, 
эртага қанотланиб, катта ишлар қилиш ингизга, ўзларига 
ўхш аган одам бўлиш ингизга умидланган... Йигламанг, 
И смат Бўронов, ҳож ати йўқ. Энди кўзёш и билан нимага 
ҳам эриш ардингиз?!
107

---

Б О Л А Л И К К А С А Ё Ҳ А Т
Улар хонада икки киш и эди.
Қ ария тўрдаги стол орқасида, йигит ён томонда 
ўтирарди.
Қўққисдан эшикда ўрта ёшлардаги, баланд бўйли, 
йўгондан келган учинчи бир киш и жонланди.
- М умкинми? Салом алайкум...
- Кираверинг, - деди қария эш икка кўз ташлаб. -
М арҳам ат...,
Меҳмон ичкари кирди.
Йигит идорада яқиндан бери ишлар, у ингичка, анчайин 
н озик эди. Катга, андак бесунақай гавдали қария эса, 
аксинча ш у ерда — касаба таш килогида соч окартирганди. 
Қ изиги шундаки, қариянинг ёнига ҳам негадир кўпинча 
унинг ўзига ўхшаган одамлар қадам ранж ида қилиш арди.
Йигит, шу боисдан, ҳозир ҳам меҳмонни дарҳол қарияга 
тегиш ли бўлса керак, деган хаёлга борди ва салом-аликдан 
сўнг, уларга халал бермасликни ўйлаб, олдидаги қогозларга 
шўнгиди.
Аммо иш бошқача кўчди.
- М енга Карим Муродов керак эдилар, - деди келган 
киш и ва йигитга юзланиб: - Бу сиз эмасми, ҳар ҳалай? 
- деб сўради.
- Мен, - деди бошини кўтарган йигит.
- С изга икки огиз гап им бор эди.
- Бемалол...
- Йўқ, бу ерда эмас, - негадир хиж олат чеккандек 
бўлди меҳмон. У секин қўш иб қўйди: - М ахфий.
Карим бу одамнинг нима м ахф ий гапи бўлиши 
мумкинлигига қизиқсинган, бир оз таш виш ланган кўйи 
ўрнидан турди ва эш ик гомон жилган меҳмонга беихтиёр 
эргашди.
Таш қарида кун ёруг, ҳаво мўътадил эди. Идора 
ҳовлисидаги қатор дарахтлар'ш охини янгидан безаган ям- 
яш ил япроқлар гиник,лиги кўзни қамаш гирарди.
Улар соядаги ўриндиқлардан бирига бориб ўтиришди.
- К ечирасиз, - деди Каримни истаб келган киш и. -
С из асли бухороликсиз, шундайми?
- Шундай.
- Ж он дор томондан...
- Йўқ, биз, асосан, шаҳар...
108

---

- Ж о н д о р д ан ! - деб туриб олди бояги киши.
К арим нинг бехосдан асаби таранглаш ди.
- Ж он дор бўлса, Ж он д ор дердим. М енга бунинг 
аҳамияти йўқ! - У бирдан чўрт кесди. - Нима демоқчи 
эдингиз?
М еҳмон суҳбатдошининг жаҳли чиқиб, ф еъли айний 
бош лаганига ортиқча парво қиладиганга ўхшамасди. У 
афтидан, ўз хаёли билан банд эди. Худди ш унинг учундир, 
п ин ак бузмагани етмагандек, алланечук содда, беозор 
жилмайди.
- Агар малол келмаса, менга ўз тўгрингизда гапириб 
берсангиз!..
Карим кўнглида меҳмоннинг самимийлигини, чамаси, 
унга нисбатан ҳеч бир ғарази йўқлигини хис этди. У бир 
дамда қандай л о в .эти б ёнган бўлса, шундай тез олдинги 
шаш тидан қайтди. Юмшади.
- Нимани?
- Бутун ҳаётингизни қисқача...
Каримга меҳмоннинг бу талаби антиқа ва бир оз эриш
туюлди. Унга умрида ҳеч ким, ҳеч қачон бундай талаб 
қўймаганди. У икки ўртада қ и зи қ бир ўйин бораётгандек 
кайф и ятга тушиб, нотаниш ким санинг кўнгли учун, аслида 
сал ножиддий кўйда, истар-истамас ўзи гўгрисида тап и ра 
бошлади:
- М ен Бухорода тугилиб-ўсганман. Ш аҳарда...М актабда 
ўқидим. 
Кейин 
икки йил 
заводда ишладим. 
Пахта 
заводида... Тошкентга келиб, ўқиш ни давом эттирдим. 
Уқишни битиргач, яна иш... Бухорода ота-оналЧ, опаларим, 
укаларим бор. Бу ерда ҳам уй-жой, оила... Шу!
- Демак, Ж ондорда қариндош -уруглардан ҳам йўк-
ми?
- Йўқ. Мен Ж ондорни, умуман, яхш и билмайман. Уч­
ту рт борганман, холос. Иш юзасидан...
О рага анча сукунат чўкди.
- Биз Ж ондорда, даш т қаърида ер очяпмиз, - деди 
н иҳоят меҳмон ўйчанлик билан. - Л екин уй-ж ойимиз 
туманнинг ш ундоқ этагида. М енинг кўп йиллик бир 
дўстим бор. Муаллим. И кким из қўшни турамиз. Шу 
одам Тош кентга келаётганимни билиб, сизга, албатта, 
учраш иш имни сўради.
- Унинг менда нима иши бор экан?
109

---

- Биласизми, улар вақтида y^i ака-ука бўлишган. Ҳ озир 
икки киши. Бир укаларини уруш пайтида йўқотиш ган.
- М ендан бирон ёрдам сўрашмоқчими?
- Йўқ. Улар, сизга ўхшаб, Муродов... С изни ўз ўкалари 
деб ўйлашяпти...
- М ени улар қаёқдан билишибди? - деди Карим 
таажжубланиб.
-
Телевизорга 
чиққан 
экансиз... 
Ушанда 
сизни 
бухоролик деб айтиш ган экан. А фтингиз ўхшайди. Бунинг 
устига, фамилия... Ёшингиз ҳам тахминан тўгри...
- С из мени қандай топдингиз?
-
М ен 
олдин 
телеви зор 
идорасига 
бордим. 
У 
ерда телевизорга чиққан вақтингизни айтиб, 
сизни 
суриш ти р ДИМ.
- С из узингиз Тош кентга нима сабабдан келдингиз?
- Кувур керак. Уч кундан бери югуриб ю рибмиз.
Карим энди ниҳоятда жиддий тортиб, ўйга толган эди.
У меҳмон билан бирга хонани тарк этган и да, бугун ўз 
ҳаётида фавқулодда воқеа рўй бериш ини билмаган, суҳбат 
бошланганида ҳам, иш нинг бундай т>гс о.шшини хаёлига 
келтирмаган эди. Аввалига, Карим шу сабабдан андак 
париш онлангандек бўлДи. К ейин меҳмонни туш унмай 
нохуш карш илагани, яхш и муомала қилмаганидан уя.хиб, 
уни совуқ тер босди. Ниҳоят, одамларнинг чигал қисмати-ю, 
бу қисматнинг кутилмаганда ўзига келиб богланганидан 
таъсирланиб, аж абтовур бир ҳаяж онга чулганди.
У, сирасини айтганда, ўзини истаб келган кишига, бу 
кимсанинг мақсад-муддаосидан воқи ф бўлмагани учун 
ҳам, бошдан ҳаёти тўгрисидаги бор ҳақиқатни очиб 
ташламаган эди. Ш у алф озда туйқусдан кўп нарсалар унинг 
ёдига ҳам тушмаганди. М асалан, К аримнинг Ж ондорни 
яхши билмагани, ф ақат иш ю засидан уч-т
5
ф т боргани 
унчалик тўгри эмас. У илк болалик кунларидан бу ерни 
яхши эслайди. Аксар ш аҳарликлар сингари унинг Бухоро 
атрофидаги ерларда қариндош-урутлари хам топилади... 
Умуман, Ж ондорни унга бегона ж ой деб бўлмайди.... Лекин 
бу воқеаларнинг мехмон бугун топ и б келган хангомага 
алоқаси йўқ.
Карим гапни чувалаш тириб ўтирмади.
- С изнинг исмингиз? - деб сўради у меҳмондан.
- Маҳмуд...
110

---

- М ен сизга ним а десам экан, М аҳмуд ака. М енинг 
ҳаётим бошқа, иш онсангиз. Ў зимни болаликдан эслайман. 
Ота-онам... яхши...
- Улар ҳам... яхш и одамлар, - деб гудранди меҳмон.
- Бўлиши мумкин. М ен уларни билмайман. Қисқаси, 
мен уларнинг укаси эмасман...
- Дунёда ҳар хил воқеа рўй беради. С из балки айрим 
гаплардан вақтида бехабар колгандирсиз.
- Йўқ. М ен сизга анигини айтяпман...
М еҳмон эзгин бир оҳангда пичирлади:
- Хўп, мен нима дей уларга бориб?
Карим бу саволга тез ж авоб қайтаролмади. Бировларни 
ўйлаб, унинг ю рак-багри 
5
ф тан и б кетаётгандай эди.
- Майли, - деди у анчадан кейин, - сиздан бу иш соқит. 
М ен ўзим уларга бир учрайман. Я кин ўртада Бухорога 
борсам, албатта, учрайман.
* * *
Уша кунга қадар Каримга ўзининг тарж им аи ҳоли худди 
каф тда чизилгандек аниқ, кўнглида ҳеч қандай шубҳа- 
гумони йўқ эди.
Карим яхш и биларди: гапни узоқроқдан бошлаганда, 
унинг она авлоди каттақўргонлик, ота авлоди ж ондорлик. 
Ота-онаси, асосан, Бухоро ш аҳри ва ш аҳар атрофидаги 
қишлоқларда ҳ аёт кечириш ган. У ш аҳарда таваллуд топган, 
лекин болалиги ш аҳару қиш лоқ ўртасида ўгган.
Уқишни 
битириб, 
Тош кентда 
қолганидан 
буён, 
К аримнинг ўз болалиги кечган Бухоро теграсида ж ойлаш ган 
қадрдон қиш лоқларга ҳеч қачон йўли тушмаган эди. 
Қиш лоқлар тугул, у энди ота-онаси яш аётган ш аҳарнинг 
ўзига ҳам муттасил, бўзчининг мокисидек қатнай олмас 
эди. Хизмат, тирикчилик... Ёзда дам олгани ёки сайри-саф ар 
қилиш имкони тугилган пайтлар кўпинча Ў збекистондан 
олис ерларга ж ўнарди: умр ўтяпти, дунё к
5
фиш керак. 
Бирок, шунга қарам ай, ернинг остида кўзга таш ланмагани 
билан дарахт барибир илдизсиз ўсмагани сингари, Карим 
ҳам ўз ҳаётини Бухородан айри ҳолда тасаввур қилмас, 
Б ухорони, болалик кунларини бот-бот эсламай туролмасди. 
У Б ухорони соғинар, Бухорога борган пайтлари ўзини 
беҳад бахтиёр ҳис этарди.
111

---

К арим кугилмаган воқеа рўй берганидан кейин орадан 
бирон ой ўтгач, яна Бухорога бориб, у ердан Ж ондорга 
йўл олди.
Идорага Каримни сўроқлаб бориш ган кунга қадар унинг 
ҳаёти ҳар ҳолда тинч, осойиш та эди.
Карим, аслини олганда, Маҳмудга ўш анда кескин рад 
ж авобини айгиб, уни ж ўнатиб қўя қолиш и ва бошига 
таш виш орттириш дан бемалол ф ориг бўлиб ю равериш и 
қийин эмасди. Аммо табиатан хаёлпараст, кўнгилчан бу 
йигит, дунёда ечилмайдиган чигаллик, чекинмайдиган 
кулф ат йўқ, одамларга доим эринмасдан ёрдам кўрсатиш 
керак, деб ўйлар, ҳар қандай бахтсизликнинг сўнгида 
бахтнинг тантана қилиш ига ю рак-ю рагидан ишонарди. У 
кўпинча ёр-дўстларига болаларча ш авқ билан, тоннелга 
кирган поезд у ердан чиқмай қўймайди, дейиш ни ёқтирар, 
ҳаётни шу йўсинда гушунар Э/^и-. Худди ш у важ га кўра, 
Карим ўЙ
1
анда М аҳмудни учратганида ҳам, беихтиёр 
куйинчак бир ҳамдардликни лозим кўрган эди.
У, воқеа бундан кейин қандай давом этиш ини билмас, 
М уродовларга нималар деб, улар учун нима қилиш ини ҳали 
ўзига-ўзи ҳам туш унтириб беролмас эди. Аммо Маҳмуд 
билан хайрлаш ганидаёқ кўнгли безовталанган, Ж ондорга, 
албатта, бир бориш ини теран ҳис этганди.
Карим автобусда Ж ондорга кетаётиб, бу ерда узоқ 
қариндош лар 
эмас, 
отасининг 
тога-тоғаваччалари 
яш аш ганини, беш ёки олти ёш ларида биринчи марта 
Ж ондорга — уларникига борганини эслади. Қандайдир 
сўлим бир бог хотирасида гира-ш ира гавдаланди. Ушанда 
анж ир пишиги бўлгани, богни оралаган ариқчада муздек 
сув ш илдираб оққани ёдига тушди. Ж он д орга кейинчалик 
бир неча марта борганига карамай, қайтиб ота юртини, 
қариндош -уругларни сўроқламаганидан кўнглида хижиллик 
туйди.
К арим 
Ж ондор 
марказида 
автобусдан 
тушиб, 
М аҳмуднинг дўсти — М уродов муаллимлик қилаётган 
мактабни сўроқлаб топди. М н и тан аф ф ус пайти эди. У 
мактаб ҳовлисида М уродов билан учрашди.
Бу — бўйи ўртадан сал баланд, елкалари кенг, бутдойранг 
юзли, сим-сиёҳ кўзлари кулимсираб турган, истараси 
иссиқ, малоҳатли бир киши эди. Ранг-рўйи, қиёфасидан 
Каримга қандайдир ўхшар, умуман, уни, К арим нинг акаси, 
деб ўйлаш ҳам мумкин эди.
112

---

Аввалида гап-сўз қи сқа бўлди. Карим ўзини таништирди. 
М уродов у билан содда, самимий кўриш иб, ундан бирпас 
кутиб туриш ини сўради. Сўнг, чугурлаш аётган болалар 
теграсида ю рган ўзи сингари муаллимлар билан нимадир 
ҳақда пичирлаш ганча гаплашиб олди-да, К арим нинг ёнига 
қайтиб, кетдик, деди.
Улар мактаб биносидан кўчага чиқиш ди. Бино орқасида 
М уродовнинг маш инаси турган экан, ўгиришди.
М уродов ҳамон ортиқча лом-мим демасдан, маш инани 
магриб томондаги худди чизгични қўйиб кора қалам билан 
ч и зи қ тортганга ўхшаш тик асф альт йўлдан қаёққадир 
ҳайдаб кета бошлади.
- К ечирасиз, қаёққа кетяпмиз шу кетиш да? - деб 
сўради Карим, Ж он дор маркази орқада қолиб, атрофда 
дала-даш т бошлангач.
- А камникига бир борайлик-чи, - деди Муродов. -
К ейин бизникига қайтамиз.
Улар анча ж им йўл босишди.
- Бу ўзи, нима воқеа бўлганди? - савол таш лади Карим, 
ахийри сабри чидамай.
М уродов бир муддат янаям теран уйга толди. Кейин, 
уруш давридаги ўз хонадони қисмати тўгрисида Каримга 
ш ош масдан ҳикоя қи>\а бошлади:
- Биз ота-онамиздан бевақт аж ралганм из, уч ака- 
ука... Акам уруш га кетган. М ени Бухорога «Болалар 
уйи»га ю бориш ган. Укамиз бор-йўти икки-уч ёшларда 
бўлган ўзланда, мендан беш-олти ёш кичик. У бир ногирон 
узок, қариндош им изнинг қўлида қолган. Қ ариндош ушоқ 
норасидага, бировга ишонмаганидан, бошда ўзи имкон 
етганча қараш га ҳаракат қилган. Л екин у тез орада жуда 
қийналиб кетган. Кўзи яхши кўрмаса, бунинг устига, 
бола боқиш — эркак одамнинг иш и эмас. Н оилож 
болани Ж он д орн и н г ўзида очилган қандайдир етим-есир 
иорасидалар тарбияланаётган даргоҳга берган...* Акам 
урушдан қайтгач, мени топди. Аммо укамизга кейин нима 
бўлган — билмаймиз. Уни ҳали-ҳануз тополмай юрган 
пайтим из эди...
- Ҳалиги қариндош кайтиб боладан хабар олмаган 
эканми?
- Балки бир-икки хабар олгандир. Ким билсин. Лекин 
бунга турмуш имкон бермаган бўлса ҳам аж аб эмас. 
Болаларни Ж ондордан бошка ерларга кўчириш ган бўлиши 
ҳам мумкин...
113

---

- Унинг ўзи нима дейди бу ҳақда?
- Биз вақтида, ўзим из сал тинчиб олгунча, ундан буни 
яхш ироқ сўрамаганмиз. Энди бўлса, оёққа туриб жигар 
қадрига етганимизда, у дунё дан ўтиб қолган. Қишлоқда ҳеч 
ким ҳеч нарса билмайди.
- Боланинг исми Кариммиди?
- Йўқ, исми Хиром...
- Бўлмаса, мени нега суриш тирдингиз?
- Қулоққа иккиси бир хил эшитилади. И сми ўзгариб 
кетмаганмикин, деб ўйладик... М асалан, менинг болаликдаги 
исмим Баҳром, «Болалар уйи»да адашиб, ҳуж ж атга Барот 
деб ёзиш ган. Буниси майли, к
5
т ч и л и к , Баҳром дейишга 
гиллари келиш май, одамлар огзида исмим асосан Барон 
бўлиб қолган...
Карим беихтиёр мийиғида кулди. Барон!..
М аш ина тахм инан ярим соат ичида беш-ўпта янги 
солинган 
ҳовлилардан 
иборат 
қиш лоққа, 
Баҳром 
М уродовнинг — тем ир йўл яқин бўлса к ер ак — узоқдан 
аҳён-аҳён поездлар ииш ил,\аб-пиш қираётгани қулоққа 
ча.\иниб турувчи акасининг уйига кириб борди.
Ака уйда, 
ҳовлидаги 
олма, 
нок туплари 
остида 
куйманаётган 
экан. 
У 
меҳмонларни 
кўриб, 
чангли 
қўлларини қоқиш тирганча, буларга пеш воз юрди.
Баҳром, бу киш и акамиз, исмлари Муслим, деб уй 
эгасини Каримга, К аримни акасига таништирди.
Муслим Баҳромга нисбатан нозикроқ, бўйи ўрта, 
кўзлари сим-сиёҳ... Карим унга тикилиб, энди галати бир 
ҳолдан андак ўнғайсизланди: афт-ангори, ўзини тутиши, 
умуман, таш қи кўриниш и ж иҳатидан у Баҳромдан кўра 
Каримга кўпроқ ўхшаш эди.
Улар ичкари кириш ди. Дастурхон бошида уруш даври- 
ю ўша давр фалокатларига қайта хаёлан назар ташланди. 
Йўқ, бу ерда К арим йўлда эшитган ҳикояга деярли янгилик 
қўшилмади. Аммо Карим муайян қарорга келган эди, 
кўнглидагфш ўртага тўкди:
- М ана, танишдик... М ен қўлимдан келган бутун 
имкониятни иш га солиб, сизлар билан бирга укаларингизни 
қидириб кўраман. Топилса, яхши, хурсандчшчикка ним а 
етсин. 
Борди-ю 
топилмаса, 
мендан 
инж имайсизлар. 
М ен умрим сўнгигача бир ука ўрнини босиш га ҳаракат 
қиламан...
114

---

* * *
Карим болаликдан уруш нинг нималигини биларди.
У олдин ҳам, кейи н ҳам эмас, роппа-роса м инг тўққиз 
ю з қи рқ биринчи йил ёзида дунёга келган эди.
Ақ.\ини таниб, ф арзандини, акаси ёки укасини, суюкли 
ёрини уруш да йўқотган кўплаб киш илар маврид-бемаврид 
тўккан кўз ёш лар К арим нинг мургак ю рагига томган, 
оналарнинг аччиқ ф арёди унинг қулоқларида қотиб қолган 
эди. У қиш лоқнинг туп роқ кўчаларида ҳам, Бухоронинг 
ҳали асф альт ётқизилмаган қайроқтош йўлларида ҳам 
аламзада, магрур ва ш унинг баробарида, қандайдир аянч 
судралган, уруш аж дари гаж иб таш лаган юзлаб, минглаб 
м айиб-маж руҳ киш иларга гоҳ хос, гоҳ бехос рўпара келган; 
тўқиллаган қўлтиқтаёқлар, гижирлаган тахта аравачау\ар, 
инқиллаб-инграган м айиб-маж руҳлар j^ ia пайтданоқ унинг 
хотирасида мангу мухрланган эдилар.
Ёши улгайгани сайин болаликда кўрганларининг давоми 
бўлиб, унинг хотирасига янгидан-янги уруш мднзаралари 
ёзилган эди. Унга У збекистондаги деярли барча катта 
уруш ёдгорликлари таниш эди. У кейинги йилу\арда 
К авказ, Қрим, Белоруссия, Украина, М олдавия ва бошқа 
кўилаб уруш кечган сарзам инларни айланган, Биродарлик 
қабристонларини зи ёрат қилган эди. К арим м армар 
лавҳаларда минг-минглаб йигитларнинг исм-ш ариф ларини 
ўқиб, қаттиқ ҳаяж онланган эди. У Аҳмедов, Ботиров, 
С атгоров сингари ўзбекча фамилияларга тўқнаш ганда, 
булар У збекистонда мункиллаб юрган қайсидир чол, 
қайсидир кам пирнинг ж игарбанди эканини тасаввур 
қилган, беихтиёр ларзага тушган эди.
Узоқ бир йили эса бундай воқеа рўй берди.
Уруш 
пайти 
ў зб ек 
болалари 
но>гидан 
қамалдаги 
Л енинград болаларига совга-салом олиб борилган, вакиллар 
орасида эса Амин Умарий деган ш оир ҳам бўлган экан. 
Карим қайсидир эски газетадан шу ҳақда хабар ўқиган, илк 
ёш лигида Амин Умарий ш еърларини севиб, ёд олганидан, 
бу хабар уни даф ъатан қизиқтирганди. У ёзда Ленинградга 
саф ар қилган, аммо бу ерда «совга-салом» тарихи колиб, 
унга кутилмаганда бош қа бир тарих ю з очган эди.
Болтиқ бўйидаги ш аҳар этагида Ладога деган катгакон 
кўл бор, у ҳам денгизга ўхшайди. Карим эшитган эди: 
уруш пайти бу кўл қамалдаги Л енинградга бамисоли
115

---

дарвоза бўлган. Ш аҳарга ф ақ ат шу кўл орқали озиқ-овқат, 
кийим-кечак, ўқ-дори ташилган. М инглаб йигитлар кўлдан 
кечаётиб жонларини қурбон қилганларидан таш қари, 
ўшанда кўлга ю злаб самолётлар, 
машиналар, ўнлаб 
пароходлар ҳам чўкиб кетган.
Карим Ленинградни айланиб, саф ар давомида шунчаки 
тасодифан 
Ладога 
соҳилига 
бориб 
қолди... 
Урушда 
«Ўзбекистон» деган кем а ҳам кўлга чўккан экан. Карим 
буни билмасди. У соҳилдаги Биродарлик қабристонини 
зи ёрат қилаётиб, бу ерда, аж або, одатдаги ш аҳидларнинг 
исми-ш арифларидан таш қари, пароходлар номини ҳам 
учратди ва булар орасида бехосдан «Узбекистон» кемаси 
деган ёзувга ҳам кўзи тушди...
Карим энди ўша соҳил, ўш а кемани бот-бот эслар, унга 
уруш кунлари ҳалок бўлган юртдош ларининг барчаси 
«Узбекистон» кемасида сувга чўкиб кетгандек туюларди.
Каримнинг 
бутун 
ҳаёти, 
шу 
йўсинда, 
уруш 
таассуротларидан тук,илган, ур>ти ва тинчлик тўтрисидаги 
ўйлар табиий бир ҳолда унинг қон-қонига сингиб кетган 
эди.
Аммо шунга карамай, уруш давридан у ф ақат ҳикоялар 
эшитиб, майиб-мажруҳлар, 
қурбонлар, саф ар қилган 
ерларида айрим мунгайган харобаларни четдан кузатган, 
холос, шунинг ўзидангина аёвсиз бир даҳш атни туйган 
эди. Уруш ҳеч качон унинг тақдирида акс этмаган, унга 
дахли бўлган воқеага айланмаган эди!
Карим 
М уродовлар 
билан 
таниш иб, 
Ж ондордан 
Бухорога қайтгач, ҳаётида илк д аф ъа ўзини худди уруш 
билан чинакам ю зма-ю з турган-у, мана энди унинг битмас 
жароҳатларини ж исму ж онида адоқсиз бир сирқираган 
огрик; билан сезаётгандек бўлди.
У шаҳардаги барча архивларга бирма-бир кириб чика 
бошлади. Б ироқҳеч кайси архивда етим-есир норасидаларга 
тегишли маълум от топилмади.
Ниҳоят, Карим м аориф бўлими архиви эшигига бош 
уриб борди.
Бу ерда у кўзойнакли кекса бир аёл билан танишди.
- Уруш пайтида «Болалар уйи»дан бўлак, иорасидалар 
учун қандайдир даргоҳлар ҳам бормиди? - деб сўради 
Карим салом-аликдан сўнг.
- Ҳа, бор эди. Ҳамма ерда ясли-богчага ўхшаган 
уйлар очилганди, - деб тасдиқлади аёл. С ўнгра русчалаб
116

---

тушунтирди. - Буларни «Детдом» эмас, «Детская комната» 
дейиш арди.
- С изнинг қўлингизда ш у ҳақдаги ҳуж ж атла р дан 
сақланганми?
- Афсуски, йўқ....
- Нега?
- Булар тез орада тугатилган. Булардан кўпчилиги 
асосан, «Болалар уйи»га қўш илиб кетган...
- Демак, «Болалар уйи» тўгрисида қогозлар топилади. 
Ш ундайми?
У узича, Хиром ҳам, Ж ондордан бирон «Болалар уйи»га 
кучирилгани аник,, балки унинг исми-фамилияси когозлар 
ичидан лоп эти б чиқиб қолар, деб умидланмоқда эди.
- Албатта. Л екин бу ҳам унчалик куп эмас, - деди 
аёл.
Карим Бухоро воҳасида уруш ва урушдан кейинги 
кунлар унлаб «Болалар уйи» ишлаганидан, нима қилганда 
ҳам, буларга тааллуқли қоғозлар камида бир туя га юк 
бўлиши керак, деб уйлади ва улар билан шошмасдан, 
ж иддий таниш иш га шайланди.
Йўқ, кузойнакли аёл Каримга гапнинг индаллосини 
айтган экан! У атиги тўрт-беш тақалин даф тарни Каримнинг 
олдига келтириб қўйди.
- Бўлгани шуми? - деб аж абланди Карим.
- Шу... Биласизми, айрим ж ойларда ш ароит огирлигидан 
болаларнинг исми-фамилиясини чойқоғоз ёки бир ёги 
тўлдирилган идора қогозларига ҳам кайд эти б кетавериш ган. 
Уларга сон-санокдан болаларнинг сог-саломатлиги муҳим 
туюлган. Кейин, сарсон-саргардонлик, ҳар хил кўчишлар, 
бош қа оворагарчиликлар туфайли, жуда кўп ҳуж ж атлар 
йўколган... Биз қолган бутун маълумотларни мана шу 
даф тарларда тўплашга уринганм из. Бунга ҳам етарли 
меҳнат сарфланган...
Карим ҳаяж онланиб, даф тарларни секин-аста кўздан 
кечира бошлади. Булар саргайган, титилиб кетган эди. Гоҳ 
сиёх., гоҳ қаламда ёзилганидан, айрим бетлардаги ёзувларни 
ўқиб ҳам, туш униб ҳам бўлмасди.
У «М» ҳарфидан М уродовлар фамилиясини топ и б, 
ҳар бир даф тарда уларга алоҳида диққат қила бошлади.. 
Шу кунга қадар, М уродов деган фамилия нисбатан, кам 
учрайди, деб ўйларди Карим. Бу ерда ҳар дафтарда ундан 
ортиқ, ж ам и ю зга яқин М уродов фамилиясини кўриб, у
117

---

донг қотди. Ўшанда биргина Бухорода, биргина М уродов 
фам илияси билан юрган шунча етим-есирлар бўлганидан 
таъсирланиб, унинг кўзларига беихтиёр ёш қалқиб чиқди.
Карим дафтарлардан Хиром М уродовни тополмади.
Кейин, архивчи аёлга кўнг,хидаги дардини қисқача 
туш унтирган бўлди.
- Бу огир масала, укажон, - деди аёл. - Биринчидан, 
бола вақтида тирик қолганми, йўқми — айтиш қийин. 
Ҳ ақиқатни яш ириб нима қилдик, ўша йиллари анча-мунча 
болалар нобудҳам бўлишган. И ккинчидан, кўриб турибсиз, 
ҳуж ж атлар тўла сақланмаган, бунинг ўшанда иложи ҳам 
й ўқ эди. Демак, қидириш дан натиж а чиқиш и даргумон. 
Буларнинг устига-устак, масалан, болани аввалдан биров 
ўз тарбиясига олган, ўз ф ам и,\иясига ўтказиб, исмини 
ўзгартирган бўлиши ҳам мумкин. Бунақа воқеа кўп 
учрайди. Буни эса суриш тириб тагига етиш бир оз қалтис 
иш, укаж он. Одамларнинг тинчини бузиб, уларни қайтиб 
бахтсиз қилиб қўйиш ҳеч гап эмас...
Карим аёлнинг бу ш арҳу изоҳини эшитиб, тарвузи 
қўлтигидан тушгандек, бўш аш иб крлди...
Карим икки-уч кундан сўнг Бухородан Тош кентга 
қайтди ва бу ерда Хиромни бари бир қидириш ни давом 
эттирди.
У салгина эҳтиётланган эди. Аммо олдига қўйган 
мақсаддан воз кечган эмасди.
Карим, 
алба!та, 
Хиромни 
топиб, 
акалари 
билан 
учраш тириш ни, 
кейин бир умр улар хонадонининг 
олиж аноб, самимий дўсти бўлиб қолиш ни истар, бу эзгу 
хаёл унга қандайдир руҳ ва куч бахш этган эди.
К аримнинг ҳаётида 
баёнсиз 
бир 
нотинч 
кунлар 
бошланган эди.
У талабалик йилларида анча таниш орттирган, унинг, 
жумладан, газетада, радиода хизм ат қилиб, Узбекистон 
б
5
^йлаб кезиш ни ўрнига қўйган бир неча ж урналист 
дўстлари бор эди. Карим Тош кентга қайтгач, биринчи 
навбатда 
уларни 
ишга 
солиб, 
ёрдам 
бериш ларини 
сўраганди.
У 
6 5
Я
11
пайт топилса бас, архивдан чиқмасди.
Карим хизмат қилаётган идорага кўп одам келиб-кетар, 
унинг олдинлари бу билан иш и йўк эди.
Энди икки кўзи эшикда, қулоги келган-кетганларнинг 
гап-сўзида. К асаба таш килотига эш ик очиб, бир куни
118

---

Ж ондордан М аҳмуд келганидек, Хиром ҳам ўз оёги 
билан 
қўкқисдан 
қадам 
ранж ида 
қилиш и 
мумкин, 
бунақа воқеалар ўзи шундай тугайди, деб ўз-ўзини бунга 
иш онтирар, остонада кўринган ҳар бир одамдан Хиромга 
хос аломатлар изларди.
У олдинлар М уродов ф ам илиясига лоқайд эди.
Энди ўзига фамилиядош киш ининг дарагини эшитдими, 
тугилган ери, ёши, туриш -турмуш и тўгрисида суриштириб, 
ўзича бир аниқлик киритмагунча тинчимас, тунлари ухлай 
олмасди.
К арим нинг ҳаётидаги бутун ўзгариш лар устига, яна бир 
аж и б ўзгариш...
...У Ж он дорга бориб, Х иромни қидириш га тушганидан 
буён ўнгида нечундир Ладога соҳили, 
«Узбекистон» 
кем асини деярли эсламай қўйганди. Аммо туш ларида ҳамон 
ўша соҳил, ўша кема жонланар, ҳамма гап шундаки, тушда 
зангори кўл жимирлаб, сув остидан ихчам, эртаклардаги 
сингари ж озибали «Узбекистон» кем аси а ста кўтарилар ва 
сувда енгил сузиб кетарди...
Аттанг! К арим қанчалик саъй кўрсатмасин, унинг 
уриниш ларидан ҳадеганда натиж а чиқадиганга ўхша — 
масди.
* * *
Унга М уродовлар хат ёзишди. У ж авоб ёзди. Кейин, 
М уродовлар Ж ондордан К аримни сўроқлаб келишди. Бир 
кўрган таниш , икки кўрган билиш: икки ўртада ўз-ўзидан 
илиқ бир муносабат қарор топди.
К ейин, К аримнинг яна Бухорога йўли тушди. У яна 
Ж он дорга борди.
К арим Ж он дорда бу гал катта давра, тўй устидан чиқиб 
қ о у
\
д и
. 
А ка-ука Муфодовлар қатнаш иш лари зарур экан. 
К аримни ҳам қистаб таклиф қилишди.
Бошда ҳамма нарса рисоладагидек бўлди: тўйхонада 
уларни мамнун қаршилаб, давра тўрига ҳурмат билан 
ўтқазиш ди. Одамлар тўиланиш гунча зерикмасликларини 
сўраб, икки чойнак кўк чой ҳам келтиришди.
Бироқ одамлар тўпланишиб, тўй авж ига чиққач, 
кутилмаганда тош кентлик меҳмон, деб Каримга сўз 
ёериш ди. К арим чуй эгаларини табриклаб, урн ига ўтирган 
заҳоти эса, бир гуруҳ нотаниш лар уни қурш аб, қадаҳ 
тутган ўнлаб ^ўллар унга томон чўзилди.
119

---

- Яхши гапирдингиз. Раҳмат!.. - М иннатдорчилик 
билдиришди нотаниш лар. Сўнг дарҳол бош қа кўчага уриб 
кетишди:
- Сизлариинг тарихларингизни эш итганмиз, Хиром!
- Яшанг, ҳамқишлоқ!..
- Хурсандмиз, шунча йил ўтиб топиш ганларингга. 
Охиригача оласиз...
- Қойил, Хиром...
Карим Ж ондорга хам, тўйга ҳам келганидан кўнглида 
алланечук пуш аймонлик ва ўзи-ўзидан норозилик ҳис 
этди. У қиш лоқдагиларнинг воқеага бундай мун оса батин и 
етги ух.\аб тушида кўрмаганидан эсан ки раб қолди. Шу 
тўс-тўполон ичида тўнгич М уродовнинг кимгадир ўртанча 
укаси ҳақида айтган гапи унинг қулогига чалинди:
- Биринчи топганимда, бормайман, деган. Қочиб кетган 
ёнимдан. Қайсарлик қилган. Уни детдомдан уйга бошлаб, 
одамлар орасига олиб киргунимча, она сутим огзимга 
келган, тўгриси...
К арим бу гапни олдин эшитмаганди. У Баҳромни, акаси 
сўроқлаган пайтда, «Болалар уйи»дан сакраб-ўйноқлаб 
уйга йўл солаверган, деб ўйлаганди. Аслида, бошқача экан. 
Карим ажабланди: наҳотки Баҳром акасига дарров бўйин 
бермаган бўлса? Наҳотки, болакай ўш анда уйдан етимликни 
аф зал кўрган ? Йўқ, бунга у тез тушунди: Баҳромнинг ўз 
турмуш тарзини ўзгартириб, уйга йўргалаб кетавермагани 
табиий. Доим хам ҳаёт киш ига илк туюл
1
’анидан анча 
мураккаб!
Лекин бу гапнинг бугунги даврага, Каримга нима 
алоқаси бор?! Карим шу палла сархуш, паришон ҳолатда, 
бунинг магзини чаколмади.
У на қишлоқдагилар, на М уродовларга — на Хиром, 
на ўзи тўгрисида туш унтириш берди. Бу ҳақда сўзлашга 
унинг қурбими, ж уръатим и етмади.
Аммо Карим бу гал Бухородан Тош кентга бир оз дили 
гаш бўлиб қайтди.
Тошкентга қайтгач, бутун ҳақиқат унга гўёки, мана 
мен, дегандек секин-аста ю з оча бошлади. Карим ўзининг 
Хиром 
эмаслигини 
аввалдан 
очиқ-ойдин 
айтганига 
қарамай, ака-ука М уродовлар унинг ўз укалари эмаслигига 
ишонишмаган. Иш ониш маяпти. Иш онгилари келмаяпти! 
Нима учун?! Булар Каримни, афтидан, шунчаки бош 
буряпти, кўникмаганидан ҳозирча ёвво.йилик, қайсарлик 
қиляпти, деб ўйлашяпти. Унинг бегоналиги ҳақида ran
120

---

йўқ, қўй и б берса, бу ҳали қочиб кетиш и ҳам мумкин деб, 
шундай бўлиш идан қўрқиш япти, холос. Буларга қўшилиб, 
қиш лоқдагилар ҳам, у эъти роз билдирсин-билдирмасин, 
унинг 
бегона 
эканлигига 
иш ониш дан 
кўра 
кўпроқ 
иш онм асликка мойил. Уларни ҳам ф ақ ат энди К аримнинг 
ўзини қандай тутиши қизиқтиряпти.
М уродовлар, нима бўлганда ҳам, К арим қолиб, воқеагаў з 
билганларича тўн бичишган, Ж он дорда К аримни даврада, 
қиш лоқдагилар олдида, эҳтимолки, ўзлари истамаган ҳолда, 
бир оз ноқулай аҳволга солиб қўйиш ганди. Карим, шу 
боисдан, Ж он дорни , Бухорони бу гал М уродовлардан сал 
ўпкаланиб, ўзига нисбатан муносабатдан иззат-наф сим и 
огриб, тар к этган эди.
У Тош кентда ҳам уч-тўрт кун асабийлаш иб, ғаш ланиб 
юрди.
Ниҳоят, бу ҳам ўтди. Карим, М уродовлар дунёдан 
умидли, меҳр-оқибатли, олиҳиммат киш илар бўлишгани-ю 
уни ўз укалари деб билиб, бунга сидк,идилдан ишониш гани 
учун улардан ўпкаланиш , инж иш га ҳаққи Й
5
>қлигини ҳис 
этди. М уродовларни ўйлаб куюнган, тўйда К аримни кўриб 
суюнган қиш лоқдагиларни ҳам айблаб бўлмайди. Буни дгб 
таж англаниш кулгили.
Ахир, К арим нинг ўзи Хиромнинг борлигига, топилишига 
ҳаммадан кўп ишониб, уни 
бир неча ойдан 
буён 
қидирмаяптими?! Карим бош қаларнинг йиллар давомида 
шундай 
умидланиб ю ришганига, 
албатга, 
тушуниши 
кер ак эди. Ж ондорликлардан кимдир, балки Биродарлик 
қабристонларини айланиб, охир-оқибатда Ленинградга, 
Ладога 
соҳилига 
бормаган, 
«Узбекистон» 
кемасига 
тўқнаш келмгшандир. Аммо буларни ҳам, барибир, уруш 
ф ож иаларидан қанча воқи ф бўлишмасин, кеманинг чўкиб 
кетганига иш онтириш қийин. К арим сингари, буларга ҳам, 
кем а ҳамон сувда енгил сузиб ю ргандек туюлмоқда. Бунинг 
учун бировдан гина қилиш ж ои з эмас.
К арим ўзини 
бепарво тутиб, 
М уродовлар 
билан 
олдингидек муносабатни давом эттиравераман, деган хаёлга 
борди. У ян а ўйлади: М уродовлар менинг бегоналигимга 
иш ониш маса иш ониш масин, мени укалари деб билишса 
билиш аверсин, бировларга, шу бизнинг укамиз бўлади, 
дейиш са 
дейиш аверсин. 
М ен 
индамай, 
Хиромни 
қидиравераман. Хиром топилса, кўп ўтмай ҳамма нарса 
ўрни-ўрнига тушади.
121

---

Бироқ, шу кунлар унга нотаниш бир киш идан хат 
келди:
«Салом хати.
Ассалому 
алайкум, 
бизни 
билмаган 
тогажоним. 
Аҳволларингиз қандай, яхш ими? Сог-саломат, чарчамасдан 
ишлаб ю рибсизми? Ҳорманг, ишлар билан.
Тога, бу хат кимдан экан, деб ҳайрон бўлманг. 
Қоракўллик Гуландом опангизнинг ўгли Болтабойдан. 
Суюкли тогаж он, сиз Баҳромбой тогамнинг уйига келиб 
кетган экансиз. М ен сизнинг адресингизни ўша жойдан 
олдим. Бизнинг уйимизга келмаганингиздан онам ниҳоятда 
хаф а бўлдилар. У киши айтдиларки, Хиромбой ёшлигида, 
отам ўлганларидан кейин, кимсасиз, қаровсиз қолган... 
Майли, у кунлар ўтиб кетди. Келинг, энди бир-бировимизни 
йўқлаб, борди-келди қилайлик. Тога, мен бу ерда сиз билан 
Тош кентда ўқиган бир-икки ўртоқларингизни танийман. 
Уларнинг қўлида сизнинг расм ларингиз ҳам бор экан. 
Келтириб к
5
фсатиш ди.
Хўп, 
тогаж он, 
ёзаётган 
мактубимни 
тугаллайман. 
Қ исқагина ёздим. Хатоси бўлса, кечирасиз. Хайр, тога, сог 
бўлинг. Хатимнинг ж авобини интизорлик билан кутаман. 
Ж и ян и н ги з Болтабой».
Карим хатни ўқиб, худди Ж ондордагидек эсанкираб, 
иариш онланиб қолди. У ҳовлиққанча олдинга босаётиб, 
ку^
1
ли бир қўл зарбидан бирданига яна орқага тисарилган 
одамга ўхшарди.
Карим ш у кунлар маълум муддат ўз-ўзини алдагани, уни 
домига тортган гирдобдан осонгина чиқиб кетиш га беҳуда 
уринганини ҳис этди.
Йўқ, бир томондан, М уродовлар К аримни укалари деб 
қабул қилиш лари, иккинчи томондан, бунга у ҳеч қандай 
муносабат билдирмаслиги мумкин эмас! Бундай пайтда 
бепарволик кетмайди. Сен ўзинг учун ҳам, бош қалар учун 
ҳам ёки укалик, ёки бегоналик йўлини тутиш инг шарт. 
Учинчи йўлни қидирмай қўя қол.
Қўққисдан энди олдин ўйламаган бир гап унинг хаёлига 
келди; дейлик, М уродовлар кимларгадир уни укалари деб 
таниш тириш ди. Карим ҳам илож-ноилож, М уродовларнинг 
кўнгли 
учунми, 
одоб ю засиданми, 
борингки, 
тўйда 
бўлганидек, довдираб-гарангсиб қолганиданми, ўзини ука 
ўрнида тутди. Хўш, бора-бора бунинг охири нима бўлади?! 
К аримни яхш и таниган, унинг ҳаёт тарихини озми-кўпми
122

---

билган одамлар наздида кунлардан бир кун у етти ёт 
киш илар уйига укалик даъво қилганча бостириб кирган, 
уялмай-нетмай бемалол айланиб, меҳмон бўлиб ю рган 
ёлгончига, товламачига ўхш аб қолм айдим и?! Буниси майли. 
Кеча Ж ондорда, бугун Қоракўлда тарқаган ran эртага 
Бухорога етиб келади. Бухоро ўзи, чор-атроф и багрини 
тиним сиз шамол ялаган яйдоқ даш т эканлигиданми, ш унақа 
воха — бу ерда гап одатда бир ж ойдан иккинчи ж ойга енгил 
кўчади. Қисқаси, Бухорода ҳеч кимнинг озор чекиш ини 
истамай, багри кенглик, валламатлик қилаётган К аримнинг 
ш ўрига ш ўрва тўкилмайдими ?! У ўзини тарбиялаб, вояга 
етказган ота-онасининг юзига қандай қарайди?! Опалари, 
укаларига нима дейди?! Буларга воқеани тушунтиролмай, 
буларнинг наздида ҳам ер ёрилиб кириб кетадиган аҳволга 
тушмайдими?!
К арим хат баҳонасида чексиз изтиробга чулганди.
У чиндан М уродовларнинг укаси бўлсайди, эҳтимолки, 
бунчаухик азобланмасди! Узини эркин тутар, Ж ондорга 
бориб, акалари багрига отилар, уларни та н и га н-та ним ага н 
одамлар билан бирга суюнар, М уродовларнинг қоракўллик 
қариндош лари ёзган мактубга ҳам эринмай ж авоб киларди. 
Аммо ҳозирги ш ароитда бош коти б, ю рак зиркирайди, 
ночорликдан 
ўртариб 
тураверасан. 
Бировларнинг 
сигиниш ини 
билган 
ҳолда, 
уларнинг 
неча 
йиллик 
умидини кўкка совуриш сенга огир. Бегоналигингни 
ха деб таъкидлаш га тилинг бормайди. Ш унинг баробарида, 
бировларнинг укаси бўлиб қўя қолиш инг ҳам мумкин эмас. 
Бунинг илож и йўқ. Одамларга охир-окибатда бир куни бу 
ўйин кўрсатгандек туюлиш и дард устига чип кон бўлади. 
Сен кийналиш га маж бурсан, огайни!
Хўш, Карим мабодо чиндан ҳам М уродовларнинг укаси 
бўлса-чи?! Буни у аввалига шунчаки лоқайдлик билан 
хаёлидан кечирди. Аммо кейин, бу ўй уни домига тортиб, 
теграсида қую ндек чарх ура бошлади.
Бундай деб ўйлашга хам маълум дараж ада асос бордек 
эди. Шу боисдан Карим бундан қочиб қутулолмади.
М ана энди илк д аф ъа К аримнинг кўнглида ўзининг 
Карим эканлигига шубха тугилган, ф ақат тугилиб қолмай, 
ўр-у кирда от чоптирган чавандоздек, унда бўлган бир 
қадар осойиш таликни хам ем ириб таш лаган эди.
К арим шу дамгача умрида ҳеч қачон ўз ҳаёти тўгрисида 
жиддий ўйламаган, буни баъзан ўйлаш кераклиги хаёлига
123

---

келмаганди. У ҳар қандай тинч, бахтиёр инсон сингари 
ў з ҳаётидан узуқ-ю луқ манзараларни эслаб, қолганини 
қолдириб кетавериш га одатланганди. Худди шу сабабга 
кўра, ж ондорлик М аҳмудни биринчи учратганида ҳам 
тарж им аи ҳолини енгил-елпи гапириб берган эди.
У мана энди юрагида от дупурлатган шубҳадан ф ориг 
бўлиш ёки муайян қарорга келиш ўчун бутун хаётини бир 
ипга тизиш и, ҳаммадан ҳам болалик кунларини хаёлида 
ан и қ ж онлантириш и талаб қилиняпти, Карим бу талабни 
баж ариш и керак!
У бошидан кечган воқеаларни шошмасдан эслашга 
урина бошлади.
Ота-онанинг Каримдан катта тўртга қизлари бўлиб, 
К аримни уйда, тўнгич ўгил, дейиш арди. Бу, аслида, тўгри 
эмасди. Ундан олдин ҳам бир ўгил дунёга келган, аммо бола 
ақлини таниганида йиқилиб хасталанган, эрта кўз юмган 
эди. Ф арзанд доги ўш анда ота-онани қагтиқ куйдирган 
бўлса керак, болакайни улар ҳамон баъзан, жуда ақлли 
эди, деб хотирлаб туришади. Қ изиги шундаки, уларнинг 
Каримдан кейинги бир-икки ф арзандлари ҳам нобуд 
бўлган, аммо булар уйда деярли хотирадан кўтарилганди.
Уруш ва урушдан кейинги огир йиллар эканлигиданми, 
ота оддий касб-кор киш иси қа били да умргузаронлик 
қилгани-ю, она асосан, уйда ўтириб ф ақ ат кўли бўшаганида 
тикиш -бичиш
билан 
шугул,\анганиданми, 
хонадонда 
турмуш машаққатли эди. Нон топиш мушкул, янги 
бир уст-бошга эриш иш эса Сулаймон тахтини эгаллаш 
билан тенг бўлганидан болалар ортиқча орзу-ҳавасга 
5
фганиш маган эди. Уларнинг мургак юрагида орзу-ҳавас 
чашмаси қуриётганига ота-она парво қилиш мас ёки буни 
пайқаш масди. Умуман, бу хонадонда ҳамма — ота-она 
ҳам, болалар ҳам — ҳар ким ўз таш виш и билан ўзи банд, 
ўзи билан ўзи овора эди. Л екин шунга қарамай, хонадон 
аъзолари бир дастурхон атрофида ўгириш иб, бир майизни 
қи рқ бўлиб ейишар, ўзларини тўқ-мамнун киш илардек 
тутишарди. Булардан ҳеч бирини бахтсиз деб бўлмасди. 
Аксинча, чироқ хирагина милтираган кулбада ҳамманинг 
чеҳраси очиқ, кўзи порлар, к,андайдир ёрқинлик, ф араҳ, 
бахт ҳукмрон эди.
Булар 
нега 
мамнун 
юриш иб, 
нимадан 
бахтиёр 
бўлишганига тушуниш 
қийин 
эди. Уларнинг эгнига
124

---

ўхпгаб, улар турган уй ҳам, ҳовли ҳам эски, хароб эди. Уй 
ертўлага ўхш аган зах, қоронғи. Ҳовли деворлари чириган 
қогозни эслатади. Буни ўзи, огизни тўлдириб, ҳовли деб 
ҳам бўлмайди. Қ ийш айиб-пачоқланган қандайдир қути. 
Каталак... Уйдаги бутун руҳ, кайф ият, чамаси, отага боглиқ 
эди. Етим ўсиб, ёшлиги ам ирлик даврида ўтган, кўп йиллар 
бировлар эшигида, гариб-ғураболикда юриб, муҳтожлик, 
ҳуқуқсизлик, 
сарсонлик 
ж абри н и
чеккан 
бу киши 
соддалик, беозорлик, осойиш таликка муҳаббат, одамухарга 
нисбатан чексиз ш аф қатга ўрганган эди. О та умрида 
ҳеч қачон болаларидан биронтасига қўл кўтармаган, қўл 
кўтариш тугул, уларнинг иззат-н аф си ни оғритадиган бир 
оғиз аччиқ сўз айтмаганди. У болаларидан ранжиганида 
ҳам, улар эмас, ўзини айблағандек бир четга ўтиб, 
чўнқайиб ўтирар, болаларнинг ўзи инсофга келиб, узр 
сўраш ини кутарди. Энг муҳими, доимо озни кўп ўрнида 
к
5
ф иш , қаноат қилиш унга хос эди. Унинг ш у хислатлари 
хотини, болаларига ҳам юққан, хонадонда ҳамма арзимаган 
нарсаларга суюниб, ш укрона билдириш га одатланганди. 
Ш у боисдан, маш аққатли кунларда ҳам улар хонадонини 
фарогат, мамнуният, хурсандчилик, ҳазил-мутойиба, ўйин- 
кулги тар к этмаган эди.
К арим тахминан тўрт-беш ёш ларида ақлини таний 
бошлаган эди.
У онаси, оиаларига индамай, уйдан таш карига сиргалиб, 
гоҳ ҳовли, гоҳ дарвозахонада, гоҳ эш ак-арава зўр-базўр 
ўтадиган тору танг кўчада тупроққа қориш иб, уйнаб юрган 
пайтларини гира-ш ира эсларди. Нечундир, ўш а йиллари 
ёзда оф тоб пойабзал ичида оёқни куйдириб, кишда 
кўпинча дарвоза очилмайдиган дараж ада кўчани қор 
босгани ҳам унинг хотирасида сақланган эди. Бир йиллари, 
ота яхш ироқ яш аш га умидданган бўлса керак, улар 
ш аҳардан Когон атрофидаги қиш лоқларга кўчишиб, кейин 
яна ш аҳарга қайтишганди. Бепоён дала-дашт багридаги 
бу кишлокларда, шабнам тушган ўтлоқларда югургани, 
дарахтларга чирмашиб, лойқа сувларга шўнғигани ҳам 
К арим нинг гира-ш ира ёдида эди.
К арим болалигида Когондан бўлак, отасининг қариндош- 
уруглари яш аган Ғиждувон, Қ изилтепа ва бошқа ерлардаги 
турли қиш лоқларга — гоҳ отаси ёнида, гоҳ қариндошларга 
қўш илиб, бир неча марта борганди. Иланг-биланг тунроқ 
йўллар... икки ён томонда кўзга таш ланган туя ўркачидек 
аллақандай тепаликлар... арава... от ёки хачир минган,
125

---

кўриниш идан тасаввурдаги Хўжа Насриддинни эслатган 
кишилар... Кейин, қишлоқ: бири йўл бўйида, бири йўлдан 
ичкарида жойлашган пахса деворли ҳовлилар, қўнқайган 
пасти-баланд уйлар... Карим энди буларни ҳам худди тушда 
кўргандек, болаликда ўқиган бир эртакдек хотирларди.
У беш-олти ёш ларида аж абтовур ҳунарлар кўрсатган. 
Кўчадан ўтиб кетаётган арава ғилдираги остига, қани, 
буёғи нима бўларкин, деб оёқ суқади... Томдан бенарвон 
туш иш га уринади... Ўшанда нега бундай қилганига ҳамон 
тушунолмайди. Лекин бу ш умликларни-ю, булар эвазига 
онаси неча марта қулоғини бураб, орқасига туш ирганини 
яхш и эслайди.
Ақлга киргани сайин, ш ўхликлар даври тугаб, Карим 
кундан-кунга маш аққатларга ю злана бошлади. У ерни 
қалин қор қоилаган қиш кунлари қуроқ жилдни елкасига 
осганча, йиртиқ калишни судраб, мактабга қатнаганини 
эслар, келаж акда ўзи ўз кунини кўриш га маж бур эканини 
ҳис этгани, ота-онаси ҳам уни ш у йўлга йўллашганидан, 
еттинчи синф ни битириб-битирмай, гоҳ пилла саралаш 
корхонасида уймалашиб, гоҳ трактор рем онта заводида 
ш огирд тутаниш га ҳаракат к;и,\гани, ниҳоят, пахта заводи 
эшигига келгани, ўқиш га киргунча ҳаёти шундай ўтгани 
— буларнинг барчаси унинг кўз ўнгида, илк бодаликдаги 
сингари ғира-нш ра эмас, яхлит бир м анзарадек жонланар 
эди.
Каримга уйда, олдинги ўғил нобуд бўлиб, у тўнғич ўғилга 
айланиб қолгани учунми, аввалдан, умуман, анча эҳтаётлик 
билан муомала қилишганди. Карим эса, аксинча, ўзига-ўзи 
бировнинг ўрнини олгандек туюлганми, уйдагиларнинг 
муомаласидан негадир бир оз сиқилиб ўсган, хонадонда 
қандайдир 
бегона.\ик, 
қад-қомата 
тикланмай 
туриб, 
кўнглида чоллардек алланечук ёлғизлик ҳис этгандн. У 
бош қаларга нисбатан кўироқ ўз таш виш и билан банд, 
ўз-ўзи билан овора кўйда кун кечирган — уйда унга 
қанчалик меҳр, эътибор кўрсатиш са, ш унчалик инж иб, 
асабийлаш иб, уйдан ҳам, уйдагилардан ҳам узоқлаша 
бошлаган эди. Карим, эҳтамол ш у боисдан, хонадондаги 
ночорликдан тугилган маш аққатларни ҳам бошқалардан 
кўра теран англагани учун 
кўнглида 
бунга қарш и 
норозилик, исён уйғонганди. У ўқиш га киргач, инини 
тарк этган парранда сингари бундан сўнғ бутун ҳаёти 
энди ф ақат биргина ўзига боғлиқ, ўз зиммасида эканига
126

---

ишонч ҳосил қилган ва балки, шундандир, Тошкентдан 
уйга ойда-йилда, олдингидан баттар қимтиниб, меҳмон 
қабилида бориб-келиш га одатланганди. Ўқишни битириб, 
турмуш дан маълум дараж ада тинчигандан кейин, у ўз 
инсонлигига қайтиб, ота-она, тугилиб-улгайган хонадон 
қадрига ета бошлаган, аммо шунга қарамай, унинг қони- 
ж онида ҳамон андак ёввойилик ҳам сақланиб қолганди. 
Карим уйдагиларнинг багрига сингиб кетиш ни истаган, 
бироқ мудом ним алардир бунга халал берганди. У хонадон 
аъзоларидан ҳеч ким билан, ҳеч қачон орзу қилгандек 
очиқ-ойдин муносабатда бўлолмаган, ҳаммадан ҳам ўтиб 
туш адиган ж ойи, ҳеч қачон уйда ўзини уй эгасидек 
зуголмаганди. Ҳозирги кунга келиб, ш ароит анча ўзгарган 
эди. Унинг отаж они, онаж они қариб қолишган эди. У 
илк д аф ъ а булар олдида бурчли эканини ҳис этиб, қирқ 
йил умри кўнгилдагидек йўсинда ўтмагани, тўнгич ўгилга 
муносиб иш тутолмаганидан, бошдан табиатида негадир 
бунёд бўлган худбинликми, бемеҳрликми сабаб бўлиб, 
бурчини ок,лаёлмаганидан ю рагида изтироб чекиб юрган 
пайти эди. Карим энди ҳаётнинг ниҳоятда мураккаблигини 
тушуниб, хонадон қисматига ж илла қайгуриб қараш ни 
одат қилган эди.
Хўш, болалик кунларига бундай осойишта, узоқ кўз 
ташлаб, ўтган воқеаларни хотирасида тиклагандан кейин, 
у ўз ҳаёти т ^ р и с и д а нима дея олади ?!
Карим юрагида от дупурлатган шубҳадан, дарёда 
тўлқинлар қиргоқдан-қиргоққа суриб, қиргоқдан-қиргоққа 
итк,итган киш идек, ночор ва таҳликада эди. Ш унинг 
баробарида, у яна худди қарама-қарш и икки қутб орасида 
— икки ойна ичига кириб қолган қовогаридек, кескин 
уринаётганга ўхшарди.
Карим ж ондорлик М уродовларни, амалда бориб улар 
билан таниш гунча билмасди. Бунинг устига, уларни ақа.лли 
зигирдек ҳам эсламаяпти. Ленин...
Бу ҳали ҳеч нарсани белгиламайди. Бунга асосланиб, 
муайян қарорга келолмайсан.
У бир-бирига зид хаёухларга чулгана бошлади.