|
ELEKTR ENERGIYASI MANBALARI .
Reja: .
1. Energetika zaxiralaridan foydalanish . 2 . Energiya zaxiralarining iste’moli.
Energiya zaxiralari. Energiya - tabiat hodisalari, insoniyat madaniyati va turmushining asosidir. 0 ‘z navbatida, energiya - materiya harakat turlarining bir xildan ikkinchi xilga aylanishining miqdoriy bahosidir. Turi bo‘yicha energiya mexanik, kimyoviy, elektr, yadroviy va hokazolarga bo‘linadi. Insoniyat amaliyotida foydalanish uchun yaroqli material obyektlarida mujassamlangan energiya energiya zaxiralari deb nomlanadi. Tabiatda ko‘p uchraydigan energiya zaxiralaridan asosiylari katta miqdorda amaliy ehtiyojlar uchun ishlatiladi. Ularga organik yoqilg‘ilar - ko‘mir, neft, gaz hamda okean, dengiz va daryo energiyasi; quyosh, shamol energiyalari va hokazo energiya turlari kiradi. Energiya zaxiralari tiklanadigan va tiklanmaydigan turlarga bolinadi. Tiklanadigan va tiklanmaydigan energiya zaxiralari. Birinchisiga tabiat tomonidan bevosita tiklanadigan (suv, shamol va hokazo) energiya zaxiralari, ikkinchisiga esa avvaldan tabiatda to‘plangan, lekin yangi geologik sharoitlarda qayta hosil bo‘lmaydigan (masalan, toshko‘mir) energiya zaxiralari kiradi. Tabiatdan bevosita olinadigan (yoqilg‘i energiyasi, suv energiyasi, shamol energiyasi, yeming issiqlik yadroviy energiyasi) energiya birlamchi energiya deyiladi. Birlamchi energiyadan maxsus qurilmalarda - stansiyalarda insoniyat tomonidan qaytadan hosil qilinadigan (bug’, issiq suv energiyasi va hokazo) energiya ikkilamchi energiya deyiladi. Birlamchi energiya qanday usulda qayta hosil qilinishiga qarab, o‘zgartiruvchi stansiya shunday nomlanadi. Masalan, issiqlik elektr stansiyasi (qisqacha IES) birlamchi issiqlik energiyasini ikkilamchi elektr energiyasiga aylantirib beradi, suv elektr stansiyasi (SES) suv energiyasini elektr energiyasiga, 6 atom elektr stansiyasida (AES) esa atom energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beradi, undan tashqari, suv to‘lqini energiyasini elektr energiyasiga aylantirib beruvchi to‘lqin elektr stansiyasi va boshqa stansiyalar mavjud. Energiyani kerakli turda olish va iste’molchilar o‘rtasida taqsimlash - energetik ishlab chiqarish jarayoni besh bosqichdan iborat:
1. Energetika zaxiralarini olish: yoqilg‘ini qazib olish va boyitish, suvtexnik qurilmalar yordamida bosimni yuzaga keltirish va hokazo. 2. Energiyani qayta hosil qiluvchi qurilmalarga energetik zaxirani keltirish. 3. Taqsimlash va iste’mol uchun eng qulay bo‘lgan usulda, birlamchi energiyadan ikkilamchi energiya (asosan, issiqlik va elektr energiyasi) hosil qilish. 4. Qayta hosil qilingan energiyani uzatish va taqsimlash. 5. Yetkazilgan energiyani iste’mol qilish. Agar qo'llanilayotgan birlamchi energiya manbalarini 100 % deb hisoblasak, undan faqat 30-40 % energiya olinadi; energiyaning qolgan katta qismi issiqlik ko‘rinishida isrof bo‘ladi. Energiya isroflari, asosan, hozirgi davrdagi energetik mashinalarning texnik tavsiflari bilan ifodalanadi. Energiya zaxiralarining iste’moli. Energiya zaxiralari iste’- moli dunyo ishlab chiqarishiga bogliq ravishda tez sur’atlarda o‘smoqda. 2005-yilga kelib energiya zaxiralarining iste’moli 160-240 ming TW-soatni (ya’ni 20-30 mlrd. tonna shartli yoqilg‘iga teng) tashkil etdi. Qolgan dunyo energiya zaxiralari, yadro va termoyadro energetikasini hisobga olmagan holda, yana 100-250 yilga yetadi. Bu ma’lumotlar taxminiy, lekin kelajakning ayrim ko‘rinishlarini yoritib beradi
1.1-rasmda energiya tashuvchilaming dunyodagi iste’moli to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan. Dunyoda energiya zaxiralarining 2000-yilga kelib umumiy ishlab chiqarilishi 20 mlrd. tonna shartli yoqilg‘iga teng bo‘ldi. Bu tizimda neft va gaz yuqori o‘rinni egallab, ishlab chiqarish energiya zaxiralarining 3/5 qismini tashkil etadi; 1/5 qismi 7 yadro yoqilg‘isiga, qolgan qismi esa boshqa qattiq yoqilg‘ilarga to‘g‘ri keladi. XX asrning 60-yillarida dunyo yoqilg‘i-energetik muvozanati tuzilishida (1.2-rasm) sezilarli o‘zgarishlar ro‘y berdi . Suyuq va gazsimon yoqilg‘i iste’moli ortdi. 1980-yilga kelib dunyoda umumiy energiya iste’molida 46 % ni neft, 20 % ni gaz tashkil etdi. XX asrning oxiriga kelib energiya iste’moli tabiiy gaz, ko‘mir va yadro energiyasi hisobiga to‘ldirildi. XXI asr boshida tiklanadigan energiya turlari unumdorligini oshirish kutilmoqda. Taxminiy hisoblarga ko‘ra, bu energiya zaxiralarining ulushi yadro energiyasi bilan birga 40 % atrofida bo‘ladi. Foydalaniladigan energiya manbalari ichida ko‘mir (75-85 %); neft (10-15 %) va gazning (10-15 %) ulushlari sezilarli; qolgan energiya zaxiralari birgalikda 2 % ni tashkil etadi. Mutaxassislar fikriga ko‘ra, dunyo yoqilg‘i umumgeologik zaxiralari 200 mln. TW-soat deb taxmin qilingan edi, keyinchalik, zamonaviy texnologik usullar yordamida 28000 mln. TW • soat yoqilg‘ini qazib olish iqtisodiy jihatdan samarali deb topildi. Bu dunyoda qazib chiqarilayotgan yoqilg‘i miqdoridan 380000 marotaba ko‘p.
Turli xil energiya 1.2-rasm. Yoqilg‘i-energetik tashuvchilarning dunyo bo‘yicha zaxiralarning dunyo miqyosidagi iste’molining yillarga nisbatan iste’molining tuzilishi shartli ko‘rinishi (amaldagisi va kutilayotgani) 8 max Energetik manbalaming eng ko‘p qismi elektr stansiyalarida elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun sarflanmoqda. Texnika taraqqiyoti natijasida insoniyat yirik, taxminan 8-10 mlrd. kW ga 5000 8760 W teng bo‘lgan elektr quv vatiga ega bo‘ldi. Agarda energetik
1.3-rasm. Energetika qurilmalaming o‘rtacha 0,2 qurilmalarining umumiy ga teng FIK bilan khkshini quvvatidan foydalanish grafigl hisobga olsak, unda ega bo‘lgan quvvatni olish uchun tabiatdan 40-50 mlrd. kW quvvatni chiqarib olishga to‘g‘ri keladi. Quvvat kun, oy va yil davomida o‘zgarib turadi. Quwatdan foydalanish grafik tarzda beriladi. Grafikni (1.3-rasm) teng yuzali to’g’ri to‘rtburchak shakl bilan almashtirsak, hisobiy eng katta quwatning davomiyligi Tm qiymatiga egabo‘lamiz va dunyoda foydalanilayotgan energiyani topamiz. Kichik qiymatga asoslanib, quyidagi natijani olamiz: E=AQ mlrd. kW • 5000 soat=200 ,103 mlrd. kW / soat. Bu qiymatni shartli yoqilg‘i ko‘rinishiga keltiramiz. 1 tonna shartli yoqilg‘i 8000 kW-s ga teng bo‘lgan energiyaga ega, bundan kelib chiqadiki, energetik qurilmalami yil davomida harakatga keltirish uchun 200 • 103 mlrd. kW / soat = 8 • lO kW • soat/tonna=25 mlrd. tonna shartli yoqilg‘i kerak bo'ladi Bizning sayyoramizda 7 mlrd. odam yashashini hisobga olsak, yil davomida har bir odamga 25 mlrd. t/7 mlrd. odam=3,5 tonna energetik zaxira to‘g‘ri keladi.
Nazorat savollari 1. Energiya zaxiralarini tashkil etuvchi manbalar. 2. Tiklanadigan va tiklanmaydigan energiya zaxiralarining ta’rifi. 3. Energetik isblab chiqarish jarayonining asosiy bosqichlarini ta’riflab bering. 4. Energiya zaxiralari iste’molining hozirgi kundagi ahvoli.
Do'stlaringiz bilan baham: |
