Oltingugurtning olinishi

Birikmalari. Oltingugurtning xalq xujaligida eng kup ishlatiladigan birikmalardan biri vadarod sulfiddir. Tabiatda vadarod sulfid mineral suvlar va vulqon gazlari tarkibida uchraydi.
H₂S-Vadarod sulfide.Monosulfon sulfonlar H₂S_n (n=1-8) gomologik qatorning birinchi vakili rangsiz gaz, termik beqaror. Sovuq suvda yaxshi eriydi, kuchsiz kislota. Tingan eritma (≈0,1M) vadarod sulfidli suv deb nomlanadi xavoda kup turganda loyqalanadi (ingibetor –saxoroza). Ishqorlar bilan netrallanadi. Kuchli qaytaruvchi oksidlovchi kislotalar galogenlar kislarod tipik oksidlovchilar, oltingugurt dioksid bilan xamda almashinish reaksiyalariga kirishadi. Olinishi: : 118^{3, 4}, 138^{4, 6, 11}, 139^{4, 5}, 172^{1, 2}, 412^{4, 11}, 415¹⁴, 424¹⁸, 836² ga qarang.
Mr = 34,08; ρ = 1,539 г/л (н.ш.); t_суюқ = – 85,54 °С; t_қайн = – 60,35 °С;
k_s = 0,71⁽⁰⁾, 0,39⁽²⁰⁾, 0,14⁽⁸⁰⁾;
v_s = 467⁽⁰⁾, 258,2⁽²⁰⁾; 91,7⁽⁸⁰⁾; K_c^{(– 70)} = 1∙10^{– 33}
1.H₂S=H₂+S (400 – 1700 °С).
2.8H₂S∙46H₂O_(қ)(kilatrat.)=8H₂S+46H₂O (t > 0 °С). 3. H₂S + H₂O F HS^– + H₃O⁺; pK_k = 6,98,
HS^– + H₂O F S^2– + H₃O⁺; pK_k = 12,91.
4.H₂S+H₂SO₄(kons.)=S↓+SO₂↑+2H₂O (20 °С),
H₂S+3H₂SO₄(kons.)=4SO₂↑+4H₂O (qayn.).
5. H₂S(to’yingan)+2HNO₃(kons., sovuq) = S↓+2NO₂↑+2H₂O,
H₂S+8HNO₃(kons.)=H₂SO₄+8NO₂↑+4H₂O (qayn.). 6. H₂S + NaOH(suyul.) = NaHS + H₂O,
H₂S + 2NaOH(kons.) = Na₂S + 2H₂O.
7. H₂S(tuyingan)+NH₃∙H₂O = NH₄HS + H₂O.
8.H₂S+2NH_3(c)=(NH₄)₂S (– 40 °С).
9.2H₂S(tuyingan)+O₂=2S↓+2H₂O (yorug’likda),
2H₂S+3O₂=2SO₂+2H₂O (250 – 300 °С, xavoda yonishi).
10.H₂S+4Cl₂+4H₂O=H₂SO₄+8HCl.
11.H₂S(to’yingan)+E₂=S↓+2HE (E = Br, I).
12.2H₂S+2Na=2NaHS+H₂ (150 °С)
13.H₂S+Sn=SnS+H₂ (400 – 450 °С).
14.H₂S+ZnO=ZnS+H₂O (800 – 1000°С).
15. H₂S(to’yingan) + Na₂CO₃ = NaHS + NaHCO₃.
16. H₂S(to’yingan) + 2AgNO₃ = Ag₂S↓ + 2HNO₃,
H₂S(to’yingan)+MCl₂=MS↓+2HCl (M = Pb, Cu, Cd, Hg).
17.3H₂S(to’yingan)+2KMnO₄=2MnO₂↓+3S↓+2H₂O+2KOH,
3H₂S(to’yingan)+4H₂SO₄(suyul.)+K₂Cr₂O₇=3S↓+Cr₂(SO₄)₃+ 7₂O + K₂SO₄.
18.H₂S+SO₂=H₂S₂O₇ (– 70 °С),
2H₂S_(г)+SO_2(г)=3S+2H₂O (20 °С, кат. H₂O).
19. H₂S_(г) S(kolloyid), H₂S_nO₆.
20. 2H₂S+6NaOH(kons.)+4SO₂ = 3Na₂SO₃S+5H₂O.
21. Zanjir uzunligi jarayoni.
2H₂S_(c)+S_nCl₂=H₂S_n+2+2HCl.
Misollar: 2H₂S+SCl₂=H₂S₃+2HCl,
2H₂S+S₂Cl₂=H₂S₄+2HCl,
2H₂S+S₃Cl₂=H₂S₅+2HCl,
2H₂S+S₅Cl₂=H₂S₇2HCl.
22. H₂S+M(C₂H₅O)=MHS↓+C₂H₅OH (M = Li, Na, K; eferda).
23. H₂S+SO₃=H₂SO₃S (t ≤ – 5 °С, eferda),
H₂S+HSO₃Cl=H₂SO₃S+HCl (t ≤ – 80 °С).
24. H₂S + SbF_5(c) + HF = (H₃S⁺)[SbF₆].
25. 2H₂S_(c) F H₃S^– + HS^–.
H₂S_n-polisulfonlar
Polisulfonlar H₂S_n (n=2-8) aralashmasi sariq (yashil tusli) qovushqoq suyuqlik (≈1,7⁽²⁰⁾). H₂S_n aralashmasi suvni eritmaydi va uzi ham suvda erimaydi (qatlamlarga ajraladi). Barcha H₂S_n lar quydagi zanjir tuzulishiga HS(S_n-2)SH ega. Tuyingan eritmasi beqaror (ingibator HCl). Oksidlovchi kislatalar bilan birikadi ishqorlar tasirida parchalanadi. Quyipolisulfonlar oltingugurtni yaxshi eritadi (yuqori H₂S_n lar xosil bulmaydi). Olinishi:polisulfonlar aralashmasi 41³ ga qarang; toza H₂S_n(n=2-4)-414² yuqori H₂S_n-413²¹; 414⁸ ga qarang.
H₂S₂: Mr =66,15; d = 1,334⁽²⁰⁾; t_суюқ = –89,6°С; t_қайн +70,7°С;
H₂S₃: Mr = 98,21; d = 1,491⁽²⁰⁾; t_суюқ = –54 °С t_қайн=+69 °С (вак.);
H₂S₄: Mr = 130,28; d = 1,582⁽²⁰⁾; t_суюқ = – 85 °С;
H₂S₅: Mr = 162,35; d = 1,644⁽²⁰⁾; t_суюқ = – 50 °С;
H₂S₆: Mr = 194,41; d = 1,688⁽²⁰⁾;
H₂S₇: Mr = 226,48; d = 1,721⁽²⁰⁾;
H₂S₈: Mr = 258,54; d = 1,747⁽²⁰⁾.

1. H₂S_n(c) H₂S + H₂S_{2n – 1}.

2.Kreking:H₂S_n=H₂S_n–m+mS (qizdirilganda).
Misillar:H₂S_n=H₂S₄+(n–4)S (75 °С);
H₂S_n=H₂S₂+(n – 2)S (110 °С);
H₂S_n=H₂S₃+ (n – 3)S (125 °С);
2H₂S₃=H₂S₂+H₂S+3S (t > 140 °С).
3. H₂S_n(эр) H₂S↑+(n – 1)S↓.
4. H₂S_n+NaOH(suyul.) = NaHS+(n–1)S↓+H₂O.
5. 2H₂S_n(эр)+O₂(ҳаво)=2nS↓+2H₂O,
2H₂S_n+O₂=2nSO₂+2H₂O (xavoda yondirish).
6.H₂S_n+H₂SO₄(kons.)=nS↓+SO₂+2H₂O (20 °С).
7.H₂S_n+2HNO₃(kons.)=nS↓+2NO₂+2H₂O (20 °С).
8.Zanjir uzayish jarayoni: 2H₂S_n(c)+S_nCl_2(c)=2H₂S_3n+2HCl.
Misollar: 2H₂S₂+SCl₂=H₂S₅+2HCl, 2H₂S₂+S₂Cl₂=H₂S₆+2HCl,
2H₂S₂ + S₃Cl₂ = H₂S₇ + 2HCl, 2H₂S₂ + S₄Cl₂ = H₂S₈ + 2HCl.
9.H₂S_n H₂S_nO₃[aniqrog'i-HO₃S(S_n–2)SH] (n = 3 – 7),H₂S_nO₃ H₂S_nO₆ (– 78 °С, eferda).
10.H₂S_n H₂S_nO₆ (eferda).
SO₂-Oltingugrt dioksid.
Sulfit angidired. Ransiz gaz, termik barqaror. Suvda yaxshi eriydi asta sekin kuchsiz kislotali muxitni xosil qiladi lekin aniq birikma xosil qilmaydi. Kimyoviy faol eritmada sekin oksidlanadi. Tipik qaytaruvchi kuchsiz oksidlovchi. Suyuq xolda azot metal xiloridlari, fosfor galoginidlar uchun suvsiz erituvchi. Olinishiga qarang.
Mr = 64,06; d_c=1,462^{(– 11)}; ρ =1,539г/л (н.ш.); t_суюқ = – 75,46 °С;
t_қайн= –10,1°С; k_s=22,8⁽⁰⁾, 11,3⁽²⁰⁾, 2,1⁽⁹⁰⁾.

1.SO₂=S+O₂ (2500 °С).

2.6SO₂∙46H₂O=6SO₂(to’yingan)+46H₂O (t > 12 °С).
3. SO₂(suyul.)+nH₂O=SO₂∙nH₂O (sulfit kislota),
SO₂∙nH₂O+H₂OFHSO₃^–+H₃O⁺+(n–1)H₂O; pK_k = 1,78,
HSO₃^–+H₂OFSO₃^2–+H₃O⁺; pK_k = 7,20.
4.3SO₂+2H₂O_(c)=2H₂SO₄(суюл.)+S↓ (150 °С, p).
5.SO₂+HNO₃(kons.)=(NO⁺)HSO₄ (0 – 5 °С),
SO₂+2HNO₃(kons., issiq)=H₂SO₄+2NO₂↑.
6. SO₂+2NaOH(kons., issiq)=Na₂SO₃+H₂O,
SO₂+NaOH(suyul.)=NaHSO₃.
7. SO₂+NH₃∙H₂O(suyul.)=NH₄HSO₃,
SO₂+2(NH₃∙H₂O)[kons.]=(NH₄)₂SO₃+H₂O.
8.2SO₂+Ca(OH)₂(tuyingan)=Ca(HSO₃)_2(er) (20 °С),
SO₂+Ca(OH)₂(suspenziya)=CaSO₃↓+H₂ (qayn.). SO₂+H₂O+Na₂SO₃=2NaHSO₃,
SO₂+Na₂SO₃(tuyingan)=Na₂S₂O₅ (etanolda,H₂ atmosferasida).
10.SO₂+Na₂CO₃(kons.)=Na₂SO₃+CO₂↑ (20 °С),
2SO₂+Na₂CO₃(kons.)=Na₂S₂O₅+CO₂↑ (40 – 60 °С).
11. 2SO₂ + O₂ = 2SO₃ (400 – 500 °С, кат. Pt, V₂O₅, Fe₂O₃).
2SO₂+2H₂O+O₂ 2H₂SO₄.
12.SO₂SO₄[aniqrog’-ISO₂(O₂²)],-S₂O₇-[aniqrog’IS₂O₅(O₂^2–)].
13.SO₂+O₃=SO₃+O₂ (20 °С). SO₂ + 6H⁰(qora-Pt)=H₂S+2H₂O.
15.SO₂+F₂=SO₂F₂ (20 °С, kat. Pt),
SO₂+3F₂=SF₆+O₂ (650 °С).
16. SO₂ + 2H₂O + I₂ = H₂SO₄ + 2HI.
17.SO₂+Cl₂=SCl₂O₂ (yorug’likda, kat. kamfora).
18.SO₂+H₂SO₄(kons.)+2KClO₃(tuyingan)=2KHSO₄+2ClO₂↑,
3SO₂+3H₂O KIO₃=3H₂SO₄+KI.
19.SO₂+3S=2S₂O (t > 100 °С, vaq., elektir raziryadi).
20.2SO₂+SeO₂=Se+2SO₃,
SO₂+H₂O(issiq)+NO₂=H₂SO₄+NO↑.
21.SO₂+C(kokis)=S+CO₂ (400 – 600 °С). 22.SO₂+H₂S=H₂S₂O₂ (– 70 °С),
SO_2(г)+2H₂S_(г)=3S+2H₂O (20 °С, кат. H₂O).
23.4SO₂+6NaOH(kons.)+2H₂S=3Na₂SO₃S+5H₂O,
SO₂+H₂O+Na₂(S_n)=Na₂SO₃S+H₂S↑+(n–2)S↓ (20 °С).
24.2SO₂+2H₂O+S₂Cl₂=H₂S₄O₆+2HCl (0 °С).
25.2SO_2(эр)+2(Na,Hg)=Na₂S₂O₄+2Hg↓ (t ≤ 10 °С),
2SO₂+M=MS₂O (M=Zn,Co;60°С,etanol va suv aralashmasida).
26.2SO₂+Co+2NaHCO₃= (Co²⁺)SO₂↓+Na₂SO₃+2CO₂↑+H₂O
(40 – 50 °С, etanolda).
27.5SO₂+2H₂O+2KMnO₄=2H₂SO₄+2MnSO₄+K₂SO₄ (suyul. H₂SO₄ da),
SO₂+PbO₂(suspenziya) = PbSO₄↓.
28.2SO₂+(NH₂OH)₂SO₄=2HSO₃NH₂↓+H₂SO₄ (oliumda).
29.2SO₂(to’yingan)+BaO₂=BaS₂O₆ (0 °С),
3SO_2(g)+2(MnO₂∙nH₂O)[suspenziya]=MnS₂O₆+MnSO₄+2nH₂O,
3SO_2(g)+Fe₂O₃∙nH₂O(suspenziya)=FeS₂O₆+FeSO₃↓+nH₂O.
30.3SO₂+2K₂SO₃S(tuyingan)=2K₂S₃O₆↓+S↓ (– 10 °С).
31.SO₂+PCl₅=PCl₃O+SCl₂O (50 – 60 °С),
SO₂ CCl₄=CCl₂O+SCl₂O (150 °С, p, кат. AlCl₃).
32.SO₂+Br₂+PCl₃=PCl₃O+SBr₂O (0 °С),
3SO₂+Br₂+BrF₃=3S(Br)O₂F (12 °С, p). 33.SO_2(c) + MF = M(SO₂F) [M = Na, K, Rb, Cs],
SO_2(c)+HF_(c)FHSO₂F_(c).
34.SO_2(c)+[Fe₂(CO)₉]=[Fe₂(CO)₈(–SO₂)]+CO↑.
35.3SO_2(c)FS₂O₃^2–+SO₃^2–.
NaHSO₃-natriy gedro sulfat
Oq qizdirilganda parchalanadi suvda yaxshi eriydi, nosimetrik shakildagi HSO₃-anionning qaytar protolizi xisobiga kislatalar tasirida parchalanadi ishqorlar bilan netrallanadi. Tipik qaytaruvchi xavo kislarodi bilan osson oksidlanadi. . Олиниши: 28¹⁹, 30⁶, 416⁹ га қаранг.
Mr = 104,06; d = 1,48;
k_s = 57,5⁽³⁰⁾.
1.2NaHSO₃=Na₂SO₃+SO₂+H₂O (t > 25 °C).
2. NaHSO₄(suyul.)+4H₂O=[Na(H₂O)₄]⁺+HSO₃^–,
HSO₃^– FS(H)O₃^–, HSO₃^–+H₂OFSO₃^2–+H₃O⁺; pK_k = 7,20.
3.2NaHSO₃(to’yingan)=Na₂S₂O₅+H₂O (SO₂ atmasferasida).
4. NaHSO₃+HCl(suyul.)=NaCl+SO₂↑+H₂O.
5. NaHSO₃+H₂SO₄(kons., sovuq)=NaHSO₄+SO₂↑+H₂O.
6. NaHSO₃+NaOH(kons.)=Na₂SO₃+H₂O.
7. 4NaHSO₃+O₂(xavo)=2Na₂SO₄+2SO₂+2H₂O.
8.4NaHSO₃+2NaHS=3Na₂SO₃S+3H₂O (qayn.).
9.10NaHSO₃+H₂SO₄(suyul.)+4KMnO₄=5Na₂SO₄+4MnSO₄+6H₂O+6H₂O+2K₂SO₄.10.4NaHSO₃→Na₂S₂O₄(кkatot)+O₂↑(anod)+2H₂ (sovuqda).
(VI guruhcha elimentlari va birikmalari birikmalari.O.SH.Qodirov, A.Jalilov, Q.A.Axmedov, 2007-yil)


xulosa
Yozgan mustaqil ishimda esa oltingugurt haqida oltin gugurt tabiatda sulfatlar va sulfidlar holida, va birikmalar holida kup uchraydi men bu mustaqil ishdan oltingugurni olinish usullari, birikmalarini urgandim oltingugurt asosan birikma holida kup uchrar ekan.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.Glinka
2.VI guruhcha elimentlari va birikmalari O.SH.Qodirov, A.Jalilov, Q.A.Axmedov.