Oltin kimyosi. Oltinning texnologiyasi. Oltinning qo’llanilishi

Fulminating oltin—kimyoviy formula bilan tavsiflab boʻlmaydigan, asosan oltin (III), ammiak va xlorning turli polimerik birikmalarining yorugʻlik va zarba sezgir sariqdan sariq-toʻq sariq ranggacha amorf aralashmasi. Bu yerda fulminating soʻzi eng qadimgi maʼnoga ega boʻlib, „portlovchi“ (lotincha fulmen, chaqmoq, fulgeo feʼlidan, „men porlayman“); materialda fulminat ionlari mavjud emas. Eng yaxshi taxminiy tavsif shundaki, u qisman gidroliz mahsulotidir. Yonish paytida u binafsha rangli bugʻ hosil qiladi. Kompleks kam spinli holatga ega kvadrat tekislik molekulyar geometriyaga ega^[1]. Umuman olganda, oltin xlorid yoki gidroksid tuzlarini ammiak gazi yoki ammoniy tuzlari bilan aralashtirish orqali tasodifan ushbu moddani yaratishdan qochish yaxshidir, chunki u hatto eng kichik teginish bilan ham portlashga moyil.
Tarixi
Fulminating oltin insonga maʼlum boʻlgan birinchi yuqori portlovchi moddadir va birinchi marta 1585-yilda gʻarbiy kimyoda qayd etilgan. Sebald Schwaerzer birinchi boʻlib ushbu birikmani ajratib, uning xususiyatlarini „Chrysopoeia Schwaertzeriana“ kitobida izohladi. Schwaerzer ishlab chiqarish uchun oltin namunasini akva regiada eritib, toʻyingan eritmaga ammoniy xlorid qoʻshish va eritmani qoʻrgʻoshin sharlari orqali choʻktirish va tatar yogʻi ustida quritish kerak edi^[3]. 16-17-asrlar kimyogarlarini portlovchi oltin birikmasining yangiligi juda qiziqtirgan, shuning uchun uning portlashi paytida oʻsha davrning koʻplab kimyogarlari jarohatlangani ajablanarli emas. Davraning yetakchi kimyogari va Jon Daltonning zamondoshi Yons Jeykob Berzelius ana shunday shaxslardan biri edi. Uning qoʻlida stakan portlab, bir necha yil davomida unga va koʻzlariga zarar yetkazgan. Faqat 17-asrda Iogann Rudolf Glauber toʻlqinli oltindan foydalanishni boshladi. U portlashdan soʻng binafsha bugʻlarni oltin rangga boʻyalgan narsalar uchun ishlatgan. Keyinchalik u yorugʻlikka sezgir boʻlganligi sababli fotografiyada qoʻllanila boshlandi
19-asrda fulminatsiyalangan oltinning kimyoviy formulasini topish ustida ish davom etdi. Karl Vilgelm Scheele kompleksning shakllanishiga ammiak sabab boʻlganini va portlash paytida hosil boʻlgan gaz birinchi navbatda azot gazi ekanligini topdi va isbotladi. Jan Baptiste Dyuma uzoqroqqa bordi va oltin va azotdan tashqari, fulminatsiyalangan oltinda vodorod va xlor ham borligini aniqladi. Keyin u mis (II) oksidi bilan maydalangan namunani parchalab tashladi va u ammoniy kationi va anion sifatida oltin azot kompleksi boʻlgan tuz ekanligini aniqladi. Ernst Vayts birikmani eng ilgʻor texnikalar bilan oʻrganishni davom ettirdi va fulminatsiyalangan oltin „diamido-imido-aurichlorid“ va aralashmasi degan xulosaga keldi.
U koʻpgina erituvchilarda kompleksning yomon eruvchanligini eʼtiborsiz qoldirishga muvaffaq boʻldi, lekin u suvli oltin (III), ammiak va xlorid tizimlarida oson eriydi. Uning formula boʻyicha xulosasi notoʻgʻri boʻlib chiqdi, ammo keyingi olimlar uchun adolatli baho berdi.
Hozirgi bilimlari
Kimyoning dastlabki va oʻrta davrlarida toʻlqinli oltinni oʻrganishga boʻlgan katta qiziqish tufayli uni sintez qilishning koʻplab usullari mavjud^. Barcha sintez yoʻllari bir xil mahsulotni bermaydi. Steinhauser va boshqalarga koʻra. va Ernst Weitz, gidroliz orqali juda bir hil namunani olish mumkin. Ular, shuningdek, turli xil sintetik yoʻllar, shuningdek, mahsulotni choʻktirishda turli miqdorda ammiakdan foydalanish Au, N, H va Cl ning turli nisbatlariga olib kelishini taʼkidladilar. Jismoniy va kimyoviy xossalari tufayli fulminatsiyalangan oltinni oddiy usullarda kristallash mumkin emas, bu esa kristall strukturasini aniqlashni qiyinlashtiradi. Steinhauser va boshqalar tomonidan kristallanishga qaratilgan keng koʻlamli urinishlardan. va tebranish spektroskopiyasi natijasida fulminatsiyalanuvchi oltin m-NH ₂ va m ₃ -NH koʻpriklari orqali bogʻlangan polimer birikmalarining amorf aralashmasidir, degan xulosaga keldi. Bundan tashqari, fulminatsiyalangan oltin asetonitril va dimetilformamidda ham juda oz eriydi.
Joannis Psilitelis tomonidan soʻnggi EXAFS (Kengaytirilgan rentgen nurlanishini aniqlash strukturasi) tahlillari shuni koʻrsatdiki, fulminatsiyalanuvchi oltin ikkinchi koordinatsiya sferasida toʻrt yoki bitta oltin atomiga ega kvadrat tekislikli tetraamminegold (III) kationidir. Ushbu geometriya fulminatsiyalangan oltinning diamagnit xususiyati bilan quvvatlanadi. U⁸ elektron konfiguratsiyaga ega va diamagnit boʻlgani uchun u kvadrat tekislik geometriyasiga ega boʻlishi kerak.
Foydalanishi
Ushbu birikmaning portlash tendentsiyasi tufayli oltin birikmalarini qazib olish va tozalashning sanoat usullari juda kam. Chiqarilgan elektronikadan qimmatbaho metallarni biogaz bilan ajratib olish juda yaxshi ishladi, ammo fulminatsiyalangan oltin va boshqa qimmatbaho metal aminlarining yaratilishi uning keng qoʻllanilishini cheklaydi. Biroq, past tozalikdagi oltinni elektronika uchun yuqori toza oltinga aylantirish jarayonida fulminatsiyalangan oltinni oraliq mahsulot sifatida ishlatadigan patentlar va usullar mavjud

Ehtimol, oltin – odamzot to‘qnash kelgan ilk metall bo‘lsa kerak. Chunki, oltin tabiatda odatda asosan asl holda, sof shaklda uchraydi. Sof holda topilgan tabiiy oltin bo‘laklari ichida eng kattasi 1872-yilda Avstraliyadan topilgan bo‘lib, uni «Xolterman plitasi» deyiladi. Bu orasiga 83,2 kg sof oltin tiqilib qolgan katta kvarts palaxsasi bo‘lib, uning umumiy vazni 235 kg ni tashkil qilgan. Oltin metalining nomi ko‘plab turkiy tillarda o‘zaro o‘xshash: o‘zbek, turk, qozoq, tatar va boshqird tillarida u oltin, (yoki, talaffuzga qarab, «altin») deb yuritiladi. Turkiy tillarda mavjud element nomlarining aksariyati, ushbu elementning tabiiy holda uchraydigan holatining rangiga qarab berilgan.

Qizig‘i shundaki, saxa tili, ya’ni, Yoqutistonning mahalliy xalqi tilida oltinni «qixil kumis», ya’ni, qizil kumush deb yuritilar ekan. Ozar qardoshlarimiz esa oltinni shunchaki «qizil» deb nomlashadi. Bir qarashda o‘zaro bog‘liqligi yo‘qdek ko‘rinadigan bunday turkiy so‘zlarning (ya’ni, «oltin» va «qizil» so‘zlarining) aslida juda qiziq o‘zaro yaqin aloqasi mavjud. Ya’ni, aslida o‘zbek tilida va yana qator boshqa turkiy tillarda «oltin» tarzida aytiladigan ushbu element nomi ozar va yoqut tilida «qizil» deyilishi bejiz emas. Oltin – tunda qizg‘ish yarqiroq rangda namoyon bo‘ladi. Shu sababli ham ayrim turkiy tillarda ushbu elementni hali hanuz «qizil» deb yuritishadi. O‘zbekcha - «oltin» so‘zi ham qizil so‘ziga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqadorlikka ega. Shoirlar tomonidan qizil rangni badiiy tasvirlash uchun «ol» so‘zini keng ishlatilishini yaxshi bilamiz. Qizlarning qip-qizil labini shoirlar «labing ol» deb ta’riflaydilar. Xullas, o‘zbek tilida qizil rangga sinonim sifatida ol so‘zini qo‘llanishi avvaldan mavjud amaliyot sanaladi. Oltin so‘zi ham qizil rang ma’nosidagi o‘sha «ol» so‘zi ishtirokida yasalgan bo‘lib, qadimgi turkiy tilda u «Ol» va «tun» so‘zlarining qo‘shib aytilishidan vujudga kelgan. Ya’ni, oltin so‘zining o‘zbekcha ma’nosi «tundagi qizillik», «tundagi qirmizi» bo‘lib chiqmoqda. Oltin metalining nomi ko‘plab Yevropa tillarida ham bir-biriga o‘xshash tarzda yangraydi. Xususan, oltin inglizcha va nemischada gold, golland tilida goud, norveg tilida esa gull deb yuritiladi. Ushbu nomlarning ildizi qadimgi hind-yevropa tillariga mansub bo‘lib, tub ma’nosi – sariq rangni bildiradi. Shu sababli, ba’zi yevropa tillarida tillarang sariq rangni ham oltin so‘ziga yaqin so‘z bilan nomlashadi. Masalan, nemis tilida tillarangni gelb, italyan tilida giallo, ispan tilida esa gualdo deyiladi. Qadimda pul-tangalar tilladan tayyorlanganligi sababli, odamlar tushunchasida «pul» so‘zi ham tilla bilan chambarchas bog‘lanib qolgan. Xususan, golland tilida «pul» ma’nosini beruvchi so‘z ham va gollandlarning yevrodan avvalgi milliy valyutasi ham «gyldan» (gulden) deb yuritilgan. Shunga o‘xshash holatni slavyan tillarida ham uchratish mumkin. Chunonchi, polyak tilida pulni «zlotiy» deyiladi va bu slavyan tillari guruhida oltinni «zoloto» («золото») deb yuritilishi bilan bog‘liq. Davriy jadvalda elementlarning nomi lotin tilida keltirilishini yaxshi bilasiz. Oltinning davriy jadvaldagi nomi – aurum bo‘lib, u ham elementning tabiiy sof holatdagi rangiga bog‘liq atamadir. Uning tub ildizi qadimgi lotin tilida «yarqiroq sariq» ma’nosini bildirgan. Oltinni ilmiy nomiga, ya’ni, davriy jadvaldagi nomiga eng yaqin so‘z bilan ataydigan tillar bu – fransuz va italyan tillaridir. Xususan, fransuzlar oltinni «or», italyanlar esa «oro» deb ataydilar va bu so‘zlarning o‘zagi lotincha «aurum» bilan bitta. Yevropa tillariga mansub ayollar ismi «Aurora» ya’ni, Avrora ham mohiyatan «Tilla» ma’nosini beradi. Qadimgi Rimliklar tong sahar shafaq oldidan Ufqda paydo bo‘ladigan yarqiroq yulduzni Avrora deb atashgan. Chunki u tilla singari yaltirab jilvalanib ko‘ringan. Rimliklarning musaffo tong ma’budasi ham Avrora deb nomlangan. Yunon tilida esa oltinni chrysos deb yuritiladi. Buning ma’nosi ham qizil va qirmizi rangni ifodalaydi. Kimyoda qizil rangli mineral – xrizoberill mineralining nomi aynan yunoncha xriziz, ya’ni, qirmizi so‘zidan yasalgan. Xrizantema guli nomining yasalishida ham oltin so‘zining yunonchasi ishtirok etgan.
Oltin va kumush insoniyatga qadimdan ma’lum bo’lgan elementlardan hisoblanadi. Bu elementlar tarixdan to bugungi kunga qadar o’z qiymatini yo’qotmagan. Sababi, bu metallarning kimyoviy reaksiyaga kirishish xususiyatining pastligi, ya’ni o’tda kuymasligi,korroziyalanmasligi (zanglamasligi), har qanday sharoitda ham o’z xususiyatlarini yo’qotmay yarqirab turaverishidir. Shuning uchun ular nodir metallar deyiladi. Nodir metallar qatoriga oltin, kumush, platina va platina guruhidagi metallar kiradi. Oltin shunchalik nodir metalki, bir soat ichida butun tarix davomida topilgan oltinlardan ko’ra ko’proq temir qazib olinadi. Oltinning yerdagi miqdori kumushnikidan kam. Bugungi kunga qadar 200000 tonnadan ko’proq oltin qazib olingan.