O‘lkashunoslik fanining shakllanishi va rivojlanishi tarixidan Reja

Paleontropologik va etnografik ma’lumotlarning o‘lka tarixini 
o‘rganishdagi ahamiyati
5
Е.
Мельникова.
"Сближались
народы
края,
представителем
которого
являюсь
я":
Краеведческое
движение
1920-1930-х
годов
и
советская
национальная
политика
// Ab Imperio. — 2012. — 
№
1. — 
С.
209—240.

---

Reja:
1. Antropologiya va etnologiya fanlari va tadqiqot ob`ektlari.
2. O`zbekistonning boshqa odam tarqalgan hudud ekanligi va Selung`ur, 
Teshiktosh, Samarqand topilmalari. O`zbekiston hududida zamonaviy odamlarning 
paydo bo`lishi va voha bo`ylab tarqalishi. Neolit-eneolit va bronza davrlari 
dehqonchilik va chorvador qabilalari.
4. O`rta Osiyodagi etnik guruhlar to`g`risidagi dastlabki yozma ma`lumotlar.
5. O`rta Osiyoning rivojlangan feodalizm davrida etnik tarixi.
6. O`rta Osiyo hududida asosiy xalqlarning va etnik guruhlarning tarqalishi va 
tillari. O`zbek xalqi shakllanishining nihoyasiga yetishi.
Tayanch so`z va iboralar: 
Antropologiya, antropometriya, osteometriya, 
kraniometriya, irqiy tip, etnografiya, etnogenez, etnosotsiologiya, etnopsixologiya.
Asosiy qism:
Antropologiya
– (antropo … va … logiya) – odamning kelib chiqishi va 
evolyutsiyasi, odamzod irqlarining paydo bo‘lishi, odamning tana tuzilishida-gi 
normal farq-tafovut, o‘zgaruvchanlik haqidagi fan. A. ijtimoiy fanlarga juda yaqin 
turadigan biologiya sohasidir.A.ga doir fikrlar bundan bir necha ming yil ilgari 
paydo bo‘lganiga qaramay, u fan sifatida faqat 19-asrning 2-yarmidan shakllana 
boshladi. A.ning muhim sohasi – odam organizmining tuzilishi va rivojlanishiga 
taʼsir
qiladigan fiziologik, biokimyoviy va genetik omillarni o‘rganadigan 
bo‘limi – „Odam biologiyasi“ degan umumiy nom bilan 20-asr o‘rtalaridan 
boshlab rivojlandi. Odamning paydo bo‘lishida faqat tabiat olamining 
qonuniyatlarigina emas, balki ijtimoiy omillar ham muhim rol o‘ynagan. Odam 
paydo bo‘lgandan hozirgi holatigacha uning butun hayoti ijtimoiy jamiyatning 
rivojlanish qonuniyati bilan chambarchas bog‘langan. A.ning fan bo‘lib 
rivojlanishida tabiat va jamiyat to‘g‘risidagi fanlar ijobiy rol o‘ynadi. 
Zamonaviy fan nuqtai nazaridan aytgan-da, A. quyidagi uchta katta bo‘limdan 
ibo-rat: 
1) odam morfologiyasi; 
2) antropogenez; 
3) irqshunoslik
6
. 
Morfologiya odamning jismoniy tuzilishida-gi belgilarning yosh, jins, kasb va 
tashqi sharoitga qarab o‘zgarishini tushuntirib beradi. Irqshunoslik odamzod 
irklarining kelib chiqish davri va sabablarini, ularning Yer yuziga tarqalishini 
izohlab, etnogenez muammolarini yechishga ham o‘z hissasini qo‘shadi. A. 
o‘zining turlicha tekshirish usullariga (antro-pometriya, osteometriya, 
kraniometriya) va ko‘p xil asboblariga ega. A. biologiya fanining faqat nazariy 
6
Beckett, John (2007). Writing local history. Manchester: Manchester University Press.

---

sohasi bo‘libgina qolmay, amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan sohasi hamdir. Uning 
dalillaridan ko‘p sohalarda, jumladan tibbiyotning har xil sohalarida (mas, 
odamning jismoniy o‘sishini o‘rganishda), shuningdek sud ekspertizasida 
foydalaniladi.Turkiston o‘zining geografik o‘rniga ko‘ra uzoq o‘tmishda murakkab 
irqiy va etnik jarayonlarni boshidan kechirgan, shuningdek qo‘shni xalqlarning 
ham ta-rixiy taqdirlarini belgilab berishda katta rol o‘ynagan. Bu o‘lka, xususan 
O‘zbekiston xalqlarini antropologik jihatdan o‘rganish 20-yillarda rivoj-landi. Bu 
ishda O‘rta Osiyo davlat universiteti antropologiya kafedrasi asoschisi va do-imiy 
rahbari L. V. Oshaninning xizmati katta bo‘ldi. Uning rahbarligida Turki-ston 
bo‘ylab 29 antropologik ekspedi-siyalar uyushtirildi. L. V. Oshanin va uning 
shogirdlari (V. Ya.Zezenkova, Q. N. Najimov)ning 
saʼy-harakatlari
natija-sida 
Turkiston antropologik jihatidan 3 viloyatga ajratildi. Amudaryo va Sir-daryo 
oralig‘ida yashovchi o‘zbeklar va to-jiklar yer yuzidagi mavjud uch irqning 
(yevropeoid, negroid va mongoloid) biri – yevropeoid irqining „O‘rta Osiyo ikki 
daryo oralig‘i tipi“ga mansub deb topildi. 
Moskvalik antropolog A.I.Yarxo bu irqni „Pomir-Farg‘ona tipi“ deb atadi. 
Farg‘ona vodiysidagi Selungur va Surxondaryodagi Teshiktosh g‘orlaridan 
topilgan qadimgi ajdodlarimiz qoldiqlari tufayli O‘zbekiston Afrika va Old Osiyo 
hududlari bilan bir qatorda, 565hoz. zamon odamlarining paydo bo‘lishi jarayoni 
yuz bergan hududlar tarkibiga kiritildi va bu xulosa fanda uzil-kesil isbotlangan. 
O‘zbek xalqiga xos „O‘rta Osiyo ikki daryo oralig‘i tipi“ning shakllanish 
davri, makoni va tarixi masalalarida fanda yaqingacha yagona fikr yo‘q edi. Bir 
guruh olimlar bu irqiy tip bundan 6 – 8 ming yil ilgari shakllandi desa, boshqa bir 
guruh mutaxassislar bu voqea bundan 3 ming yil ilgari sodir bo‘ldi deyishdi. 
Uchinchi guruh olimlari esa uni 16-asrda shakllandi deb hisoblar edilar. O‘zbek 
antropologlari (T. Xo‘jayov)ning uzoq yillik izlanishlari natijasida, juda boy 
antropologik materiallar asosida bu tip bundan 2200 – 2300 yil ilgari shakllana 
boshlaganligini isbotladilar.