Oliy va o‘rta

-§. Yuqori aniqlikdagi adilakli nivelirlar

Nivelirlar aniqligi bo‘yicha yuqori aniqlikdagi nivelirlar N-05, aniq nivelirlar N-3 va texnik nivelirlar N-10 shifrlarga ega bo‘lgan nivelirlarga bo‘linadi. Birinchisi 1 km ikkilangan yo‘lga 0,5 mm dan ko‘p bo‘lmagan, ikkinchisi 3 mm/km va uchinchisi 10 mm/ km o‘rta kvadratik xatolik bilan nisbiy balandlikni aniqlash uchun xizmat qiladi. H-05 niveliri i va ii klass davlat geodezik baland­ lik tarmoq turlarini nivelirlashga, geodinamik poligonlarni nive­ lirlashga, hamda yuqori aniqlikdagi injenerlik­geodezik ishlarda nivelirlashga mo‘ljallangan. H-3 shifrli nivelirlar iii–iV klass nivelirlashni bajarishda hamda injenerlik­geodezik qidiruvlarda foydalaniladi.

Nivelirlar qarash trubasida adilakli va nivelir qiyalik bur­ chagini kompensatsiyalovchi kompensatorli chiqariladi. Nivelir

shifriga qo‘shilgan K harfi, kompensatorli ekanini bildiradi, ma­ salan, N-05K.

Yuqori aniqlikdagi N-05 va N-05K nivelirlari quyidagi talabni qanoatlantirishi lozim (5.1­jadval).

Seriyasi 80­yillardan boshlab ishlab chiqarila boshlangan N­05 nivelirlaridan, ulardan tashqari hozirda ishlab chiqarishda yuqori aniqlikdagi NA-1, NB, N-1 nivelirlar keng qo‘llaniladi.

NA-1 tipidagi nivelirlar birinchi yuqori aniqlikdagi nivelirlar hisoblanadi, uni ishlab chiqarish 30­yillar oxirida boshlangan. Bu turdagi nivelirlarda optik mikrometr yassi parallel plastinkasi truba obyektiviga nasadka rasmida sanoq olish barabani bilan ri­ chag orqali ulangan.

Plastinka va richag tashqi muhit ta’sirdan yaxshi himoyalan­ magan (plastinka oldida himoyalovchi oyna ham yo‘q) bu esa bu turdagi nivelirning sezilarli kamchiliklaridan biri hisobla­ nadi.

NA-1 nivelirlari o‘rniga yanada takomillashgan NB tipidagi nivelirlar keldi, uning konstruksiyasi V.A. Belitsin va B.V. Fefilov tomonidan ishlab chiqilgan. Bu nivelirlarning xarakterli xususiy­ atlaridan biri shundaki, optik mikrometr yassi parallel plastinkasi trubani ichiga joylashgan va tishli uzatgich orqali mikrometr sanoq olish barabani bilan bevosita bog‘langan. Asbobsozlar­ ning izlanishlari yuqori aniqlikdagi yanada takomillashgan konstruksiyadagi i va ii klass nivelirlash uchun mo‘ljallangan N-1 (5.5­rasm) va N-2 nivelirlarni yaratish va ishlab chiqishga olib keladi.

5.1-jadval

Parametrlar	N­05	N­05K
1 km ikkilangan yo‘l nisbiy balandligining o‘rta kvadratik xatosi, mm,	0,5	0,5
Stansiyada nisbiy balandlikni aniqlash o‘rta kvadratik xatosi, reykalargacha bo‘lgan maso­ falar: 30 metr 50 metr	0,15 0,20	0,15 0,20
qarash trubasini kattalashtirish kamida, marotaba	40	40

Adilak bo‘lagining qiymati 2 mm ga Trubadagi (sekundda) O‘rnatiluvchi (minutda)	10±1 5±1	­ 5±1
Sanoq olish mikrometr shkalasi bo‘lagining qiymati, mm	0,05	0,05
Vizirlashning eng qisqa masofasi, m	5	5
Kompensatorning ishlash diapazoni, minut	­8	±
Vizir nurining o‘zi o‘rnatish xatosi, sekund	­	0,2
Nivelir o‘qini 1' ga qiyalaganda kompensa­ torning ishlashidagi sistematik xatolik, sekund	­	0,05
Osilgan kompensator sistemasining tebran­ ishini to‘xtash vaqti, sekund	­	2