Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

onasini xafa qilib qo„yibdi. (O‗.Hoshimov) - O„zi  yaxshi yigit ekan, biroq bir kuni 

---

59 

 

onasini  xafa  qilib  qo„yibdi  gaplarida  aynan  -u/-yu,  -kuva  biroq  tufayli  ifoda 

mazmunida  noziklar  sodir  bo‗ladi.  O„zi  yaxshi  yigit  ekan-u  deyilganda 

so‗zlovchining  nafaqat  voqelikdan  xabardor  ekanligi,  ayni  paytda,  subyektga 

nisbatan achinish hissi ham ifoda etiladi. Ikkinchidan esa, qo‗shma gap tarkibidagi 

sodda gaplar o‗rtasida ziddiyat ifodasi kuchsizlangan. Ikkinchi gap tarkibidagi O„zi 

yaxshi yigit ekan jumlasidan esa voqelikka nisbatan betaraflik, befarqlik va bundan 

kelib  chiqadigan  oddiy  axborot  ifodasi  anglashiladi.  Subyektiv  munosabat 

sezilmaydi.  Birinchi  gapdan  payqalmagan  bu  munosabat  biroq  tufayli  ikkinchi 

gapdan  anglashiladi.  Aynan  shu  vosita  tufayli  e‘tibor  ikkinchi  gap  tarkibidagi  bir 

kuni onasini xafa qilib qo„yibdi jumlasiga ko‗chadi. Savol tug‗iladi: ifodada qaysi 

fikr  muhim  –  bolaning  yaxshi  ekanligimi  yoki  uning  onasini  xafa  qilib 

qo‗yganligimi?    Bu  savolga    so‗zlovchining  javobi  asosida  yordamchi  vosita 

tanlanadi – zeroki, uning pragmatik  qiymati ham ana shunda. 

Balki  vositasi  gapda  ikki  vazifada  –  vositalik  va  kirish  (modal)  so‗z  bo‗lib 

keladi.

36

  Ayrim  manbalarda  balki  funksional  vositasining  balki  modal  so‗zidan 

farqlash lozimligi uqtirilgan.

37

 

U  zidlov  vositalari  bilan  bir  guruhda  qarab  kelinayotgan  bo‗lsa-da, 

semantik-pragmatik jihatdan ammo, lekin, biroq vositalaridan farq qiladi, ular bilan 

erkin  substansial  qiymatdoshik  munosabatga  kirisha  olmaydi.  Bu  yordamchi 

so‗zning  grammatik tabiatini  A.Hojiyev quyidagicha  ifodalagan:  ―Hozirgi o‗zbek 

adabiy  tilida  balki  so‗zi  gumon  mazmunli  gaplarda,  shuningdek,  zid  mazmunli 

komponentlarga  ega  gaplarda  ana  shu  ma‘nolarni  (gumon,  qarama-qarshilik 

ma‘nolarini)  ta‘kidlash  uchun  qo‗llanadi  va  ta‘kid  yuklamasi  hisoblanadi.  Zid 

mazmunli  gaplardagi  balki  so‗zini  ba‘zi  hollarda  tushirib  qoldirish  mumkin 

bo‗lmasa-da,  lekin  shunda  ham  u  sof  vosita  bo‗lmaydi,  balki  vosita  funksiyasini 

ham  bajarayotgan  yuklama  hisoblanadi‖.

38

  Olimning  ushbu  mulohazasi  ayrim 

yuklamalarning  bog‗lovchi  vosita  vazifasini  bajarishi  mumkinligi,  birining 

vazifasini  ikkinchisi  bajara  olish  xususiyati  barcha  yordamchi  so‗zlarga  xos 

                                                 

36

Ўзбек тилининг изоҳли луғати. I жилд. -Б.149.  

37

Турсунов У. ва бошқ. Кўрсатилган асар-Б.110. 

38

ҲожиевА. Ҳозирги ўзбек адабий тили боғловчилари ҳақида мулоҳазалар. –Б.53  

---

60 

 

ekanligi to‗g‗risidagi qarashlarning davomi bo‗lish bilan birga, balki so‗zining ham 

vosita  vazifasini  bajaruvchilardan  biri  ekanligini  ta‘kidlaydi.  Chunki  balki 

bog‗lovchi  vazifasini  bajarib  kelgan  sintaktik  butunliklarda  bog‗lashdan  tashqari, 

ta‘kidlash bo‗yog‗i ham, subyektiv baho munosabati ham sezilib turadi. Masalan: - 

U  bilan...  apoq-chapoqmisiz  deyman?  –  dedi.  –  Balki  qo„lidagi  bolasiyam... 

o„zlariga  qarashlidir,  o„rtoq  rais?  (T.Murod)  kabi.    Balki  vositasi  anglatadigan 

zidlash  ma‘nosidan  ko‗ra  subyektiv  munosabat  ustunlik  qiladi.  Bu  yordamchi 

polisemantik  xususiyatga  ega  bo‗lib,  matnda  ta‘kid  yuklamasi,  modal  so‗z  va 

zidlovchi  vosita  vazifalarini  bajaradi.  Ba‘zan  uning  yuklamalik  va  vositalik 

xususiyatlari  bir  matn  doirasida  ham  kuzatiladi.  Masalan,    Men  balki  gaz-suv