75
III bob bo‘yicha xulosalar
O‗zbek tilida ismni ism bilan bog‗lash (qaratqich kelishik va egalik
shakllari), fe‘lni fe‘l bilan bog‗lash (ravishdosh shakllari), fe‘lni ism bilan bog‗lash
(sifatdosh va harakat nomlari shakllari), nomustaqil kesimni mustaqil kesim bilan
bog‗lash (nomustaqil kesimlik shakllari), shuningdek, o‗zbekcha yuklamalarda
ontologik ravishda bog‗lash ikkilamchi vazifasi mavjudligi sababli bu tillarda
bog‗lovchilarga tizimiy (sistem-struktur) ehtiyoj yo‗q va turkiy tillardagi aksariyat
bog‗lovchilar olinmalardir. Shuning uchun bog‗lovchilar hamisha oraliqda -
ko‗makchi va yuklama ziddiyati orasida turadi. Bog‗lovchilarning yozma
nutqimizda faollashuvi o‗zbek tilining qo‗llanilish doirasi va sohalarining jiddiy
kengayishi bilan uzviy bog‗liq. Ma‘lum bir muddatdan so‗ng tilimizdagi
bog‗lovchilar o‗zida alohida pragmatik ma‘noviy qiymat hosil qilishi ehtimoldan
xoli emas.
Muayyan nutqiy voqelanishlarda ham bu tomonlar dialektik birlikda
voqelanadi – bunda hech qachon ularning barchasi bir xil darajada bo‗lmaydi,
lekin ma‘lum bir tomonning kuchayishi boshqa tomonlarning zaiflashishi hisobida
sodir bo‗ladi. Ayrim bir tomonning to‗la mo‗tadillashishi birlikning bir turkumdan
ikkinchi turkumga o‗tishiga olib keladi, uning yo‗qolishi esa so‗zni bir turkumdan
ikkinchi turkumga ko‗chiradi.
Har bir so‗z turkumi uchun umumiy bo‗lgan sintaktik va semantik
tomonidagi o‗xshashlik asosida nutqiy muloqotda hosil bo‗ladigan rang-barang
mushtarakliklarda o‗zaro almashinuvchi (birliklar) orasida pragmatik ma‘no
asosida ixtisoslashishga intilish juda kuchli. Dialektikaning shakl va mazmun
mutanosibligining lisoniy tizimda voqelanishi bilan uzviy bog‗liq bo‗lgan bunday
intilish til uchun umumiy taraqqiyot qonunlaridan biri bo‗lib, uning ta‘siri,
xususan, milliy istiqloldan keyin o‗zbek tili davlat tili maqomini olgach, uning
qo‗llanilish doirasining keskin kengayishi, unda xilma-xil uslub va muloqot
turlarining shakllanishi va rivojlanishi bilan sezilarli bo‗ldi. Shuning uchun rasmiy
va ilmiy uslubning oralig‗ida turgan, mohiyatan milliy istiqloldan keyin
shakllangan davlatchilik, qonunchilik sohalari pragmatikasida yordamchi
76
so‗zlarning (ayniqsa, ko‗makchi va bog‗lovchilarning) va yordamchi so‗zli
qurilmalarning ko‗plab ixtisoslashishini ko‗ramiz - soha yangi va o‗ziga mos
vositalarini kundan-kunga oshirib bormoqda. Shu asosda mushtaraklik
munosabatlarida turgan yordamchi so‗zlar orasida pragmatik qiymat (jumladan,
uslubiy xoslanish) asosida farqlanish yaqqol sezilib turgan va taraqqiyotga zamin
bo‗layotgan hodisalardan biridir.