Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi toshkent moliya instituti

Parallel qatorlarni solishtirish. Parallel qatorlarni taqqoslash deganda omil qatorlarning hadlari qiymatiga natijaviy belgi hadlarining mos kelishi tushuniladi. Omil belgi hadlarini o’sib boruvchi (yoki aksincha) tartibda joylashtirib, natijaviy belgi hadlarining o’zgarishi kuzatiladi. Omil belgi qiymatini «X», natijaviy belgini - «Y» bilan belgilaymiz. Quyidagi shartli raqamlarda keltirilgan misolni ko’rib chiqaylik (1-jadval) 1-jadval Supermarketning reklama xarajatlari va mijozlari soni o’rtasidagi bog’lanish
	Supermarket- lar	Reklama xarajatlari, mln. so’m	Supermar- ketda savdo qilgan mijozlar soni, kishi	Supermarket-lar	Reklama xarajatlari, mln. so’m	Supermar- ketda savdo qilgan mijozlar soni, kishi
	1	16	1600	11	20	1840
	2	16	1700	12	20	2160
	3	16	1440	13	20	1900
	4	18	1700	14	22	1800
	3

			5	18	1600	15	22	2400
			6	18	1760	16	22	2300
			7	18	1900	17	22	2000
			8	18	1640	18	24	2400
			9	20	1800	19	24	2200
			10	20	2000	20	24	2000
			1-jadval ma’lumotlaridan ko’rinib turibdiki, umuman olganda reklama harajatlari va supermarket mijozlari soni o’rtasida bog’lanish mavjud. Biroq ayrim hollarda bog’liqlik ko’rinmaydi yoki umuman yo’q. Masalan, ettinchi va o’n birinchi supermarketlarni olaylik. Bu erda biz teskari nisbatni ko’ramiz, ya’ni o’n birinchi supermarketda ettinchi supermarketga nisbatan xaridorlar soni kam, reklama xarajatlari esa ancha yuqori. Omil belgining ortishi bilan natijaviy belgi ham ortib borishi sharoitlarida ular o’rtasida to’g’ri korrelyatsion bog’lanish borligi taxmin qilinadi, omil belgining ortishi bilan natijaviy belgi kamayib borsa, ular o’rtasida teskari bog’lanish mavjudligi taxminlanadi. O’rganilayotgan to’plam birliklari juda ko’p bo’lgan sharoitda omil belgining bitta qiymatiga natijaviy belgining bir necha qiymatini mos kelishi parallel qatorlarning o’zaro bog’liqligini tushunishni qiyinlashtiradi. Bunday sharoitda bog’liqlikning mavjudligini aniqlash uchun korrelyatsion va guruhli statistik jadvallardan foydalanish mumkin. Korrelyatsion jadvalni tuzish uchun omil va natijaviy belgilarni guruhlarga ajratish talab etiladi. Bizni misolimizda (1-jadval) omil belgi bor-yo’g’i 5 variantda berilganligi sababli ularni guruhlarga ajratib o’tirmaymiz. Natijaviy belgi uchun guruh intervali aniqlanadi. Buning uchun Sterdjess formulasidan foydalanamiz: i  X max  X min  2400 1440  960  192киши . 1 3,322 lg n 5 5 Endi natijaviy belgi bo’yicha guruhlarni tuzamiz: I. 1440+192=1632 yoki 1440 -1632 II. 1632+192=1824 yoki 1632 -1824 III. 1824+192=2016 yoki 1824 - 2016 IV. 2016+192=2208 yoki 2016 - 2208 V. 2208+192=2400 yoki 2208 - 2400 Olingan natijalarni quyidagi korrelyatsion jadvalda joylashtiramiz. 4

Korrelyatsion jadval

Tuzilgan korrelyatsion jadvaldan ko’rinib turibdiki, omil

2-jadval


belgi bilan

natijaviy belgi o’rtasida bog’liqlik mavjud. Korrelyatsion jadvalda chastotalar

jadvalning
chap yuqori burchagidan o’ng
quyi burchagiga qarab diagonalda

joylashgan. Bu omil belgi bilan natijaviy belgi o’rtasida to’g’ri chiziqli bog’lanish mavjud ekanligini bildiradi. Aksincha bo’lganda egri chiziqli bog’lanish mavjud bo’lar edi.
Shunday qilib, omil belgi qiymatining o’zgarishi bilan natijaviy belgi

o’rtacha
qiymatining o’zgarishi (bizni misolimizda ortib
borishi)

supermarketlarning reklamaga qilgan xarajatlari va ulardan savdo qilgan mijozlar
soni o’rtasida to’g’ri chiziqli bog’lanish mavjud ekanligini korrelyatsion jadval
yaqqol ko’rsatib turibdi.
Omil belgi bilan natijaviy belgi o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganishdagi
muhim usullardan biri guruhli jadvallarni tuzishdir. Bunday jadvalni biz 3-

mavzuda
(1 Statistika jadvallari) tovar
oborotining xajmi va muomala

xarajatlarining nisbiy darajasi o’rtasidagi bog’liqlikni o’rganish uchun tuzganmiz va ular o’rtasida teskari bog’lanish mavjud ekanligini aniqlaganmiz.
Iqtisodiy hodisalar o’rtasidagi bog’liqlikni aniqlashda va o’rganishda

statistikaning grafik usulidan ham
keng foydalaniladi.
Boshlang’ich

ma’lumotlardan foydalanib grafiklarni turli ko’rinishidan foydalanish mumkin. Bu

erda omil belgining
individual
qiymatlariga mos keluvchi natijaviy belgi

qiymatlarini nuqtalarda joylashtirib chiqsak va keyin ikkinchisiga ulasak, bog’lanish yo’nalishi aniq bo’ladi.
u nuqtalarni
birini

Balans metodi.
Hodisalar
o’rtasidagi
bog’liqlikni o’rganishning
muhim

metodlaridan biri balans metodidir. Bu metodning ahamiyati bozor iqtisodiyoti
sharoitida yana ham ortadi. Chunki moliya va kredit-pul munosabatlarini
boshqarish uchun iqtisodiyotdagi moliyaviy oqimlar haqidagi ma’lumotlarga ega

5

bo’lish juda ham zarur. Moliyaviy resurslarning miqdori ma’lum bir davrdagi takror ishlab chiqarish jarayoni moliyaviy natijasining miqdoriy xarakteristikasidir.
Statistikada nafaqat moliyaviy resurslar balansi, balki moddiy resurslar balansi, ishchi kuchi balansi, pul mablag’lari balansi, asosiy fondlar balansi, tarmoqlararo balans tuziladi va ular har tomonlama iqtisodiy statistik tahlil qilinadi.
Bu balanslarni tuzish va statistik tahlili bilan keyingi bo’limlarda batafsil tanishamiz.

2.