Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Termiz Davlat Universiteti

4-rasm. Maqsadli (nishonli) lokuslarga ikki zanjirli bo’shliq kiritish uchun yagona ximerik sgRNA. SgRNA majmuasi va Cas9 DNKning tanlangan saytlariga ikki zanjirli bo’shliq kiritish imkoniyatiga ega. SgRNA- sun’iy yaratilgan konstruksiya bo’lib u o’zi bilan RNK ning bir molekulasiga birlashgan CRISPR/Cas9: srRNA-tracrRNA tizimining elementlarini taqdim etadi. Protospeyser - CRISPR/Cas9 tizimi taniydigan sayt. Speyser – sgRNA tarkibidagi ketma-ketlik bo’lib, maqsadli saytning o’zaro komplementar bog’lanish prinsipi bo’yicha bog’lanishiga javob beradi. RuvC va HNH – katalitik domenlar bo’lib, DNK zanjirlarining maqsadli saytlarida ikki zanjirli bo’shliq kiritadi. PAM – qisqa motiv (NGG- CRISPR/Cas9 sharoitida), uning mavjudligi protospeyserning 3’- oxiridan (uchidan) ikki zanjirli bo’shliq kiritish talab etiladi.
Feng Zang (Feng Zhang) laboratoriyasida dastlabki plazmida konstruksiyalari yaratilgan bo’lib bu konstruksiya CRISPR/Cas9 ishlashi uchun talab etiladigan elementlaridan tashkil topgan. PX260/pX334 plazmidalari tarkibida uch ekspressiyalovchi kassetalar mavjud bo’lib bular; Cas9-nukleaza/nikaza, CRISPR RNK-matritsasi va tracrRNA (5-rasm). Nishon- ketma-ketligini o’zgartirish uchun bu konstruksiyadan faqatgina dastlabki 30-nukleotidli yo’naltiruvchi izchillikni kesib olish talab etiladi. Bu izchilliklar BbsI flankirlangan saytlar hisoblanib, uni sun’iy sintez qilingan izchilliklar bilan almashtiriladi. Ushbu jarayonni amalga oshirish uchun maqsadli ketma-ketlikka komplementar va mos ravishda yopishqoq uchlarni o’zida tutgan 30-a’zoli oligonukleotidlar birga erib va plazmidaga ligirlanadi.
PX330/pX335 plazmidalari ikki ekspressiyalovchi kassetalarni o’zida tutadi: Cas9-nukleaza/nikaza, 85-nukleotidli tracrRNA ni o’z ichiga olgan ximerik sgRNA. Yo’naltiruvchi ketma-ketlikni almashtirish prinsipi o’zgarmagan, lekin uning uzunligi qisqa – 20 nukleotid, bunda 20-m guanin bo’lishi kerak, hamda u6-promotor bu asosni transkripsiya boshlanish nuqtasida ushlaydi. Bundan tashqari bu plazmidalarga 2A-GFP yoki 2A-Puro saytlari kabi qo’shimcha elementlar kiritilishi mumkin, bularning vazifasi - plazmidalarni o’zida tutgan xujayralarni keyinchalik seleksiya qilishdan iborat.

5-rasm. CRISPR/Cas9 tizimlari elementlarini ekspressiyalovchi genetik konstruksiya sxemasi. hCas9 – eukariot xujayralarda ekspressiya qilish uchun optimallashtirilgan Cas9 oqsilining ketma-ketligi. sgRNA- faol bo’lish uchun crRNA va tracrRNA qismalarini o’zida tutgan yagona ximerik RNK. NLS – yadro lokalizatsiyasi signali, uning vazifasi konstruksiyalarni yadroga tushishini ta’minlashdan iborat. Poli (A) – poliadenillanish signali.
Odam, sichqon va boshqa organizmlar xujayra kul’turalarining transformatsiyasi uchun ko’pincha plazmidalardan foydalaniladi, bu plazmidalar cas9 va in vitro sgRNA nukleazalarning ishlab chiqarilishini ta’minlaydi. Butun organizm transformatsiyasi uchun Sas9 mRNK lariga va bir xujayrali embrionlarning sgRNA lariga mikroin’yeksiya maxsus usullari ishlab chiqilgan. Bu usul sichqon, danio (Danio rerio) va drozofilalarda faol qo’llaniladi. Keng qamrovdagi gen nokauti uchun sgRNAlarning katta kutubxonalaridan foydalanib lentivirus vektorlar qo’llaniladi. Xujayralari zich xujayra devoriga ega o’simliklarda protoplastlarning plazmida transformatsiya usuli hamda Agrobacterium tumefacients yordamidagi agroinfil’tratsiya usuli qo’llaniladi.