Oliy va o‘rta maxsus taʹlim vazirligi qo‘qon davlat pedagogika instituti

 
 
TEXNOLOGIYA TA’LIM DARSLARIDA QALAMLAR VA ULARDAN 
FOYDALANISHNI O‘RGATISH
 
A.Bo‘tayev, O.Yuldashev 
- Qo‘qon DPI
 

Chizmachilik 
buyumlari 
va 
asboblariga 
gotovalnya, 
chizg′ich, 
ucburchakliklar, lekalolar, reysshina, transportirlar kiradi. Chizmachilik jihozlariga
chizma stollari, chizma taxtalari, chizma mashinalari kabilar kiradi. Chizma 
ashyolariga chizma qog′ozi, qalam, o′chirg′ich, tush, qadoqlar kiradi. 
Qalamlar va ularni ishga tayyorlash. Chizmachilikda ishlatiladigan qalamlar 
″Konstruktor″ nomi bilan ataladi. Grafitning tarkibiga ko′ra uch ko′rinishiga – 
yumshoq, qattiq, o′rtacha qattiq qalamlarga bo′linadi. 
Yumshoq qalamlar yumshoqligining ortishiga qarab M, 2M, 3M va hokazo. 
Qattiq qalamlar qattiqligining ortishiga qarab T, 2T, 3T va hokazo. O′rtacha 
qattiqlikdagi qalam CT yoki TM bilan belgilanadi. 
Boshqa mamlakatlarda tayyorlangan qalamlarning yumshoqlari B, 2B, 3B 
va hokazo, qattiqlari H, 2H, 3H, va hokazo, o′rtachasi HB bilan belgilanadi. 
Chizmalar T yoki 2T qalamda chiziladi. Chizmaning ustidan bostirib chizish 
uchun TM yoki M qalam qo′llaniladi. 

---

282 
Qattiq qalamlar bilan chizmadagi har xil ingichka yasash chiziqlari, o′lcham 
chiziqlari, shtrixlash chiziqlari, o′q va markaz chiziqlari kabilar chiziladi. TM va M 
qalamlar bilan chizma konturlari (ko′rinadigan va ko′rinmaydigan), bichim 
xoshiyasi, asosiy yozuv kabilarda foydalaniladi. 
Qalamning tamg′asi ko′rsatilgan tomonining teskari uchidan konus shaklida 
ochiladi. Qalamning ochilgan yog′och qismining uzunligi 25–30 mm, grafitning 
uzunligi 8-10 mm ga to′g′ri kelishi lozim. Qalam uchi grafitini mayda qum (jilvir) 
qog′ozdan foydalanib, unga ishqalab o′tkirlanadi. Sirkulda ingichka chiziqlarni 
chizish uchun qalamning sterjenini bir tomonlama qum qog′ozga ishqalab 
o′tkirlanadi. Ingichka chiziqlarni qalam uchini konus shaklida o′tkirlanadi. 
Chizilgan chizmani ustidan bosib chizishda qalam uchi kurak shaklida 
tayyorlanadi. Hozirgi vaqtda turli yog′onlikdagi grafit sterjenli sangali qalamlar 
sotilmoqda, chizmalar chizishda ulardan samarali foydalanish mumkin. 
Ingichkaroq sterjenlardan foydalanib ingichka chiziqlarni, yog′onroq sterjenlarda 
kontur chiziqlarni chizish mumkin. 
Chizmachilikda asosan yumshoq o′chirg′ichlar ishlatiladi. Ortiqcha 
chiziqlarni o′chirish paytida chizma chap qo′l bilan bosib turiladi, o′chirg′ichni esa 
ohistalik bilan ishlatiladi. O′chirg′ich diagonali bo′yicha ikkiga qirqib ishlatilsa, 
ba′zi joylardagi ortiqcha chiziqlarni osongina o′chirsa bo′ladi. 
Chizma chizishda chizg′ichning millimetrlangan qirrasidan foydalaniladi. 
Shunga ko′ra uning xududi shu qirrasi yaxshi xolda saqlanishi lozim. 
Chizg′ichning ikkala chizma chiziladigan qirralari silliq va to′ppa-to′g′ri bo′lishi 
kerak. 
Uchburchaklik chizg′ichlar yog′ochdan, selluloiddan, plastmassadan 
tayyorlanadi. Chizmachilik darslari uchun 45°x45°x90° va 30°x60°x90° burchakli 
ikkita uchburchaklik bo′lishi tavsiya etiladi. Uchburchaklikning to′g′ri burchagi 
aniq yasalganligini quyidagicha tekshiriladi. Uchburchaklikning bir tomonini 
chizg′ichning to′g′ri qirrasiga qo′yib vertikal kateti bo′yicha chiziq chiziladi, 
so′ngra chizg′ichning vaziyati o′zgartirmasdan, ya′ni chizg′ichni qo′zg′atmasdan 
uchburchaklikni boshqa tomoni bilan qo′yiladi. Shunda uchburchaklikning kateti 
oldingi chizilgan chiziqqa ustma-ust tushsa, 90° li burchak aniq yasalgan 
hisoblanadi. Agar uchburchaklikning kateti oldin chizilgan chiziq bilan ustma-ust 
tushmasa 90° li burchak xato yasalgan bo′ladi. Uchburchaklikning tomonini qum 
qog′ozga ishqalab xatoni to′g′rilash lozim bo′ladi. 
Chizmachilikda selluloid va plastmassadan yasalgan uchburchakliklardan 
ko′ra yog′ochdan yasalgan uchburchakliklardan foydalanilgan ma′qul. Chunki 
qalam grafiti qog′ozga va chizg′ich qirrasiga ishqalanib, ma′lum miqdorda 
uqalangan zarrachalarni selluloid va plastmassa chizg′ichlar magnit kabi o‘ziga 
tortadi va butun chizma bo′yicha surkab yuradi. Natijada chizma ma′lum miqdorda 
qorayib kir xolatda bo′ladi.
Aylanalarni chizadigan, chiziqlarni o′lchaydigan, chizmalarni tushlaydigan 
va boshqa ishlarni bajarish uchun qo′llaniladigan asboblar to′plamiga gotovalnya 
deyiladi. 

---

283 
Sirkullar chizadigan va o′lchaydigan bo′ladi. Chizish sirkuli aylana va 
aylana yoylarini chizishda ishlatiladi. Uning asosiy qismlari – uzun oyog′i va qisqa 
oyog′i hamda qisqichi hisoblanadi. Chizma qalam bilan chiziladigan bo′lsa, qisqa 
oyog′idagi qisqichga qalamli moslama qo′yiladi va gaykasi bilan mahkamlanadi. 
Aylana yoki ularning yoylarini chizishga kirishishdan oldin sirkulning grafit 
sterjenini va ignasining uchlarini baravar qilib olish kerak.
Bir markazli, turli radiusdagi bir necha aylanalar chizilganda gotovalnyaning 
maxsus qadog‘idan (knopkasidan) foydalanilsa, aylanalar markazi yoyilib 
ketmaydi va aylanalar o‘z konturidan siljib ketmaydi. Bunda chizilayotgan 
aylanalar radiuslarining katta, yoki kichikligiga qarab maxsus qadoqqa nisbatan 
sirkul ignasini tegishli qiyalikda maxkamlash kerak. 
O′lchamlarni o′lchash chizg′ichdan chizmaga va chizmadan o′lchash 
chizg′ichiga ko′chirish uchun rejalash sirkulidan ya′ni o′lchagichdan foydalaniladi. 
Sirkulga qalamli moslama o′rniga ignali moslama o′rnatilsa, o′lchagich sirkuli 
hosil bo′ladi. O′lchagichdan foydalanishda uning ignalarining ingichka 
konussimon uchlarini baravar qilib olish kerak. 
Tush yordamida chizmalar chizilganda gotovalnyaning reysfederli 
oyoqchalaridan foydalaniladi. Bunda reysfeder oyoqchalari tushga botirilmaydi, 
balki tush reysfeder oyoqchalari orasiga biror moslama yordamida tomiziladi. 
Chizma qog′ozi O‘zDSt 2.301 ga binoan yuqori sifatli B markali va oddiy O 
markali qog′ozlar ishlab chiqariladi. Ikkala turdagi qog′ozning o′ng silliq va teskari 
g′adir-budur tomonlari bo′ladi. Chizmalar qog′ozning silliq tomoniga chiziladi. 
Qog′ozning g′adir-budur tomoniga akvarel bo′yoqlarida rasm chiziladi. 
B markali qog′oz uzoq vaqt saqlanadigan muhim chizmalarni chizish uchun 
mo′ljallangan. O markali qog′oz uzoq vaqt talab qilmaydigan chizmalarni chizish 
uchun mo′ljallangan. B markali qog′oz O markaligiga nisbatan qattiqroq va 
qalinroq bo′ladi. 
Shu bilan birga chizmachilikda eskizlar chizishda millimetrli qog‘ozlardan, 
hamda nusxa ko‘chirish, ko‘rgazma qurol sifatida kalka qog‘ozlardan xam 
foydalanish mumkin. 
Chiziq chizishda qalamni to′g′ri ushlash chizmaning chiroyli va to′g′ri 
chizilishiga yordam beradi. Qalamni uning ochilgan joyiga yaqinrog′idan uch 
barmoq ya′ni bosh, ko′rsatkich va o′rta barmoqlar bilan ushlanadi. Chizish vaqtida 
harakat yo′nalgan tomonga bir oz qiyshaytirib ushlanadi. Chiziq chizgan vaqtda 
jimjiloq chizg′ich ustidan sirpanib boradi. 
Qalamni yerga (polga) tushirib yubormang ya′ni tushib ketishdan asrang. 
Aks xolda uning ichidagi grafiti maydalanib ketadi va yaroqsiz holga keladi. 
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, yuqorida keltirilgan chizmachilik asboblari 
va ulardan foydalanish tartib-qoidalarini qunt bilan o‘rganish,