Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi o’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi toshkent tibbiyot akademiyasi

PSIXODIAGNOSTIKA 
VAZIFALARI 
 
 
 
 

---

psixologiyasi va kasalliklarning psixologik strukturasi bilimiga ega, xamda nazariy va amaliy 
jixatdan bemorlarda turli metodikalar qoʼllay oladi.[2;4;6] 
Klinik psixolog bemor shaxsini oʼrganida, kasallik bilan aloqasini oʼrganishda turli xil 
psixologik metodlardan foydalanishi mumkin. Misol uchun, tibbiyot soxasi yonalishidan kelib 
chiqib (psixonevrologiya, psixiatriya, pediatriya, psixoformaterapiya, psixosomatika kabi v.b.) 
oʼziga xos klinik metodlardan foydalanadi. Kasalning yoki psixologik buzilishlarning xarakteriga 
koʼra quyidagi usullarni ishlatish maksadga muvofiqti:
- Subektiv metod: Anamnesis morbı (kasallik tarixi) va anamnesis vıtae (ijtimoiy oʼtmishi, 
tarixi)
- Obektiv metod: Psixologiyada xamda klinik psixodiagnostikada mavjud boʼlgan barcha 
test, anket-soʼrovnoma, envanterlar, test batareyalari va boshqa turdagi metodikalardir. 
- Proektiv metodikalar: Proektiv soʼzi (ing. aks ettirmoq) degan maʼnoni anglatadi. Demak 
psixologiyada shaxsning xususiyatlari, muammolarini bilish uchun maxsus usullar va materiallar 
bilan muammoli shaxsdagi ong osti maʼlumotlari va asosiy etiqotlarini anglash va chikarish 
uchun samarali metod xisoblanadi. Kolaversa Proektiv metodning yana bir ustunlik tomoni 
shundagi bemorlarning nafaqat shaxs klinik psixodiagnostikasini amalga oshirish uchun balkida, 
ayni shu jarayonda psixokorrektiv jarayonlarni xam olib borish uchun samarali metod 
xisoblanadi.
xorij mamlakatlarda va yurtimizda xam tibbiyot va psixologiya soxasi jadʼal rivojlanib 
kelmoqda. Bemorlarning nafaqat tanasiga (somatika) oid labolatuar – ekspressiv tekshiruv va 
metodlar qoʼllaniladi balkida soxaga oid bemorning xissiy-emotsional xamda kognitiv-
neyropsixologik va bixoverial jarayonlardagi patologik xolatlarni aniqlashda xam klinik 
psixologik metodikalarni oʼtkazish extiyoji va zarurati mavjutdir.
Neyropsixologik diagnostika (neyropsixologik tekshiruv) - bu bir qator maxsus texnika va 
namunalar yordamida psixik jarayonlarni oʼrganish jarayonidir. Diagnostika jarayonida miyaning 
morfofunktsional holati organiladi, buzilishlar yuqori aqliy funktsiyalar holatining miqdoriy 
hususiyatlari va miyaning maʼlum sohalari bilan lokal ravishda bogʼlanadi. Bundan tashqari bir 
yoki bir nechta omillar tasirida sodir bolgan buzilishlarning aqliy jarayonga tasiri, psixik 
funksiyalarning patologik hususiyatlari organiladi. Bundan tashqari, neyropsixologik diagnostika 
jarayonida psixik funktsiyaning buzilgan va buzilmagan aloqalari aniqlanadi. Tashxisdan soʼng, 
agar patologiya yoki nuqsonlar aniqlansa, neyropsixologik tuzatish amalga oshiriladi. Hozirgi 
vaqtda rus neyropsixologlarining koʼpchiligi Luriyaning neyropsixologik testlari va stimulyator 
materiallari batareyasidan odamning yuqori ruhiy funktsiyalarining holatini tashxislash uchun 
foydalanadilar. 
Rossiyada neyropsixologik usullarning aksariyati 1940-1960 yillarda А.R.Luriya va uning 
shogirdlari tomonidan yaratilgan. Bu usullarning shakllanishiga L.S.Vigotskiyning psixika 
rivojlanishining madaniy-tarixiy nazariyasi, P.Ya.Galperinning aqliy harakatlarning bosqichma-
bosqich shakllanishi nazariyasi katta hissa qoʻshdi. Fanda dastavval miyaning mahalliy 
shikastlanishi boʼlgan bemorlar oʼrganilib, soʼnggi oʼn yilliklarda diffuz miya patologiyasi 
boʼlgan bemorlar ham oʼrganila boshlandi. 1960-1970-yillardan boshlab bemorlarni sogʼlom 
odamlar bilan taqqoslanib, bu tadqiqotning yangi qirralarini ochdi. 
А.R.Luriya oʼzining "Jarohatlar tasirida oliy kortikal funktsiyalarning buzilishlari" asarida 
miyaning mahalliy jarohatlarida tadqiqot vazifalarini belgilab berdi. Аsosiy vazifa – muayyan 
funktsiyalardagi oʼzgarishlarning umumiy holatini tavsiflash natijasida asosiy nuqsonni ajratish, 
shuningdek, ikkinchi darajali tizimli buzilishlarni asosiy nuqsondan olib tashlash sifatida 

---

belgilandi. Tekshiruv davomida simptomning tuzilishi va maʼnosini aniqlashtirish kerak, bu faqat 
bemorni oʼrganishning eksperimental psixologik usullari bilan amalga oshiriladi. Psixolog 
boshqa barcha jarayonlardan aqliy jihatdan mavhumlashtirib, uni qiziqtiradigan faqat muhim 
jarayonni aniqlaydi va uni oʼrganish maxsus tashkil etilgan sharoitlarda amalga oshiriladi. 
Sindromni aniq ajratish uchun eshitish, vizual, kinestetik va motorli tahlil va sintez, fikrlash, 
nutq, xotira va boshqa aqliy funktsiyalarni oʼrganishni oʼz ichiga olgan keng koʼlamli testlar 
seriyasiga ega boʼlish kerak. [1] 
Ruhiy kasalliklar ham organizmning boshqa xastaliklari kabi simptom (alomat)larga 
egadir. Har kanday kasallik aniqlash belgisidan boshlanadi. Аmmo faqat aniqlangan alomatlariga 
qarab kasallikni tashxis qilish mumkin emas. Аlohida alomat tashxis ahamiyatiga faqatgina 
boshqa belgilar bilan birgalikdagina (sindrom) ahamiyatga ega boʼladi. Sindromlar oʼz holiga 
maʼlum bir kasallik uchun maxsus boʼlmay, koʼpgina ruxiy kasalliklarda kuzatilishi mumkin. 
Shu bilan birga belgi va sindromlar kasallikning klinik koʼrinishini vujudga keltiruvchi material 
hisoblanadi. Bemorlardagi maxsuslik siidromlarning oʼzigina emas, balki ularning tavsifidir, 
yaʼni sindromlarning shakllanishi, murakkablashuvi — qaytishi, ularning almashinuvidir. 
Sindromlardan va ularning navbatlashib almashinuvidan kasallikning klinik koʼrinishi va 
taraqqiѐti shakllanadi. Har kanday ruhiy kasallik uchun maʼlum bir sindromlar xosdir, har bir 
kasallik uchun maʼlum bir tartibda oʼzgaradi va almashinadi. Bir sindromni boshqa bir 
sindromlar ustidan ustivorligi, paydo boʼlish tartibi, har bir ruhiy kasallik uchun odatda 
yetarlicha qatʼiy samanadi. Bu esa alohida ruxiy kasalliklarni nozologik birlik sifatida aniqlashga 
imkon beradi. Ruhiy kasalliklar faniga «alomatlar majmuasi» atamasini 1863 yilda katatoniyani 
izoxlashda Kalьbaum tomonidan kiritilgan. Аmmo to shu paytgacha ruhiy xastalik sindromlarini 
qoniqtiruvchi tizimlashtirish nuqtai nazari ishlab chiqilmagan. Sindromlarni asosiy ѐki uk 
sindromlari (paranoid, maniakal, deiressiv va boshqalar) va utkinchi (tranzitor bosqich) 
mezonlari boʼyicha tasniflashga harakatlar boʼlgan. Аsosiy va oʼq sindromlar endogen va 
progradientli psixozlar (shizofreniya) va ekzogen organik psixozlar uchun xosdir. Ular koʼpincha 
oʼtkinchi, bosqich sindromlar bilan qoʼshiladi, ammo oxirgilari sof holda ham oʼtkir ekzogen 
psixozlarda uchraydi. Kasalliklarning kechish alohidaliklariga karab tasnif qilishga oʼrinishlar 
boʼldi. (tsirkulyar, rezidual, boshlangʼich ѐki nevrotik va boshqa sindromlar). Baʼzi mualliflar 
katta va kichiq oddiy va murakkab, umumiy, xususiy va boshqa sindromlarni farqlaydilar. 
Kichiq oddiy ruhiy xastalik sindromlarda ruhiy buzilishlarning darajasi yuqori boʼlmagan 
buzilishlari oʼzi kaytaluvchandir, kasallikdan soʼng shaxsiyat saqlangan xolda qoladi.