Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug'bek nomidagi

II.Bob. OILADA SIBLING MUNOSABATLARNING FARZANDLAR XULQ ATVORIGA TA'SIRIDA OTA-ONA ROLINING AHAMIYATI VA VAZIFALARI
1.1.O'zbekistonda va Xorij oilalaridagi sibling munosabatlarning farzandlar kasb motivatsiyasiga ta'siri
Bolaning sibling makomi va uning shaxsiy kursatkichlar bilan boglikligi masalasiga bagishlangan konkret ijtimoiy-psixologik tadkikot Uzbekiston sharoitda utkazilmagan. Zero, mamlakatimiz demografik jixatdan urtacha farzandli oilalar soni yukori bulgan xududga kiradi. Oilada ikki yoki uch farzandning bulishi zamonaviy Uzbekiston oilalari uchun xosdir.
Oilashunos olimlar sibling (inglizcha sibling, sibs - bir oiladagi akalar-ukalar va opalar-singillar ma’nosini anglatadi) makomini shartli ravishda turt turga bulib urganganlar, jumladan, tungich, urtancha, kenja va yolgiz farzand makomilaridir.
Shaxsning sibling makomi muammosini urgangan A.Adler 1920 yillardayok uz izlanishlaridan kelib chikib, yolgiz farzandlar shaxslararo munosabatlarda kiyinchiliklarga duch kelishlari mumkin, degan xulosaga keldi.
R.B.Felьson siblinglar uzaro munosabatlaridagi agressivlikni urganib, oiladagi yolgiz jinsli bolaga nisbatan (jinsidan kat’iy nazar) boshka bolalarning jismoniy va verbal agressiv xarakatlar kilishini anikdadi. Shuningdek, siblinglar uzaro tortishuviga xadeb ota-onalarning aralashuvi kutilgan natijalarga olib kelmasligini isbotladi. Felьsonning fikricha, shaxsning agressiv xulk-atvoriga uning oilasidagi shaxslararo munosabatlar katorida, sibling makomi va siblinglar soni xam muxim rolь uynaydi.
Amaliy psixologik yordam kursatishda mijozning oilasi, uning oiladagi urni va mavkeini urganishda turli psixodiagnostik metodlar olib boriladi. Oiladagi shaxslararo munosabatlarni urganuvchi proyektiv metodikalardan biri "Oila sotsiogrammasi" metodikasidir. Mazkur metodika E.G.Eydemiller tomonidan taklif etilgan bulib, rasmli proyektiv metodikalar sirasiga kiradi. Ushbu metodika orkali oiladagi shaxslararo munosabatlar tizimida sub’yektnining urnini va oiladagi kommunikatsiyaning kay darajada ekanligini urganish mumkin. Metodika boshka proyektiv metodikalardan uzining kulayligi bilan ajralib turadi. Metodikani utkazish tartibi kuyidagicha: sinaluvchiga diametri 11 sm bulgan doira tushirilgan ok kogoz va kuyidagicha kursatma beriladi: "Sizning oldingizdagi varakda doira rasmi keltirilgan. Doira ichiga uzingizni va oila a’zolaringizni doirachalar shaklida joylashtiring va ularni nomlang". Agar sinov oila ichida utkazilayotgan bulsa, oilaning barcha a’zolari topshirikni bir-birlari bilan maslaxatlashmasdan bajarishlari zarur. Shundagina natijalarni baxolash ishonchli asosda amalga oshiriladi. Natijalar kuyidagi mezonlar buyicha baxolanadi: doira ichiga joylashtirilgan oila a’zolarining soni, doirachalar xajmi, doirachalarning bir-biriga nisbatan joylashishi, doirachalar orasidagi, bir-biriga nisbatan masofa⁶.
Metodika natijalari taxliliga kura, birinchi mezon buyicha oila a’zolarining xakikiy soni rasmdagi doirachalar soni bilan takkoslanadi. Sub’yekt kupincha nizoda buladigan oila a’zosini rasmda koldirib ketishi mumkin, kupincha sinaluvchi uni "esidan chikarib" koldiradi. Shu bilan birga doira ichida oila a’zosi sifatida tashkaridan kimdir yoki kandaydir predmet, sinaluvchi uchun axamiyatli bulgan biron narsa yoki sevimli uy xayvoni rasmda uz aksini topishi mumkin.
Ikkinchi mezonda doirachalar xajmiga e’tibor karatiladi. "Men" doirachasining boshka doirachalardan kattaligi sinaluvchining uziga nisbatan e’tibor, baxosining yukoriligidan, kichikligi esa - uziga nisbatan baxosi va axamiyatning pastligidan dalolat beradi. Boshka oila a’zolari doirachalarining katta-kichikligi sinaluvchi uchun ularning axamiyatlilik darajasini yoki sinaluvchi ularni kanday idrok kilishini kursatadi.
Uchinchi mezonda sinaluv maydonidagi doirachalarning joylashuviga e’tiborni karatish zarur. Sinaluvchining uz doirachasini markazga kuyishi shaxsning egotsentrik yunalganligini bildirsa, aksincha uzini barcha oila a’zolaridan kuyida joylashtirishi rad etilganlik xissini bildiradi.
Sinaluvchi uchun axamiyatli bulgan oila a’zosi rasmda boshka oila a’zolariga karaganda kattarok doira shaklida bulib, sinov maydonchasining markazida yoki yukorisida, uz doirachasiga yakin joylashtirilgan buladi.
Sunggi mezon, bu doirachalar orasidagi masofaning taxlili. Agar doirachalar bir-biridan ancha uzokda joylashtirilgan bulsa, bu oilada tez-tez kelishmovchiliklar bulib turishini anglatadi. Doirachalarning bir-biriga kushilib yoki bir-birining ustidan chizilib ketishi oiladagi simbioz alokalarning mavjudligini bildiradi.
Barcha mezonlar tulik urganilib oiladagi shaxslararo munosabatlar, sub’yektning oiladagi urni, unga axamiyatli bulgan oila a’zosi va boshkalar xakida xulosa chikarish mumkin buladi.
Usmirning guruxidagi munosabatlariga oiladagi shaxslararo munosabatlarning ta’sirini urganish avvalida guruxda sotsiometriya utkazilib, sinaluvchilarning sotsiometrik nufuzi aniklanib olindi. "Oila sotsiogrammasi" metodikasi taxlili natijalariga kura, tengdoshlari davrasida nufuzi past usmirlar oila sotsiogrammasida uzlarini chizishni unutib koldirganlar. Bu esa ushbu usmirlar oilada uz urniga ega emasliklarini, oiladagi salbiy psixologik muxit, usmirning tengdoshlari bilan munosabatlariga xam ma’lum ma’noda ta’sir kursatayotganligini bildiradi. 23% tungich farzandlar uzlarini barcha oila a’zolaridan kuyida yoki chekkada joylashtirganliklari, ularning uzlarini oilada rad etilgandek xis kilishlarini bildiradi. Bunga sabab, ayrim ota-onalarning tungich farzandga boshka farzandlarga nisbatan talabchanlik va kupol munosabatda bulishlari, ota-onaning katta farzandidan umidlarining xaddan ziyod ogirligi deyish mumkin. Tengdoshlari tomonidan tanlanmagan usmirlarning aksariyati, aynan tungich kiz bolalar rasmlarida uzidan oldinga, ota-onasi doirasining yakiniga ukasining doirasini kattarok kilib tasvirlaganlariga guvox buldik. Bu tungich farzandlarning oilada uzlarini inkor etilgandek xis kilishlarini bildirib, sinaluvchilarning oiladagi mavkeining tengdoshlari guruxidagi mavkeiga bevosita ta’siri borligidan dalolat beradi.
Tungich farzandlarning 37%i, urtancha farzandlardan 32%i "Men" doirachasini sinaluv maydonining pastki kismida tasvirlaganlar, taxlil natijalariga kura, ushbu usmirlar sotsiometrik tanlovlarda kam tanlov olgan ukuvchilardir. Masalan, kuyidagi tasvirga e’tiborni karatadigan bulsak. Rasm egasi uzini boshka oila a’zolaridan kattarok kilib chizgan bulsa-da, ukasini ota-onasiga yakin kilib ta’svirlagan. Shu bilan birga uzini maydonning kuyi kismida boshkalardan aloxida tarzda ifodalagan, bundan u oiladagi mavkeini ukasinikidan kuyi tarzda idrok etishini bilish mumkin. Xuddi shu sinaluvchi utkazilgan ijtimoiy psixologik surovnomalarda oila a’zolari munosabatlaridan konikmasligini bildirgan, uzi xam tengdoshlari tomonidan sotsiometriya natijasiga kura xech kanday tanlov olmagan. Bu esa usmirning oiladagi mavkei, munosabatlar xarakteri tengdoshlari guruxidagi mavkeida uz aks etishini topishini yana bir bor namoyon kilmokda⁷.
Oilada yolgiz farzand bulgan 40% usmirlar "Oila sotsiogrammasi"da rasmlarida "Men" doirachasi ota-ona doirachalari bilan teng, 20% esa katta kilib chizilgan. Bu sinaluvchining uziga nisbatan e’tibor, baxosining yukoriligidan bildiradi.
Oila a’zolarini turli tomonlarda, bir-biridan uzok masofada tasvirlaganligidan, bu oilada shaxslararo munosabatlarda kamchiliklar mavjudligi xakida xulosa kilish mumkin. Yolgiz farzandlarning 40%i, tungich va kenja farzandlarning 30 %i, urtancha farzandlarning esa 23%i "Men" doirasini markazda tasvirlaganlar. Shuni aloxida ta’kidlash joizki, ushbu tungich, urtancha, kenja farzand makomidagi usmirlarning aksariyati jins buyicha oilada farzandlar orasida yolgizdir. Bundan, ularning jins jixatidan yagonaligi oiladagi shaxslararo munosabatlarda ularga nisbatan e’tiborning kuchliligini xamda boshka farzandlar orasida nufuzini yukori darajada idrok etishlarini kursatadi.
Tadkikotimizda olingan natijalar usmirning oiladagi shaxslararo mulokotining kay darajada ekanligi, oila a’zolari bilan munosabatlarining xarakteri uning tengkurlari bilan buladigan munosabatlariga xamda ular orasidagi mavkeiga ta’sir kilishini kursatdi. Utkazilgan sotsiometrik tadkikotlarimiz natijalariga kura, oila sotsiogrammasida uzlarini oila a’zolaridan kuyida va juda kichkina doiracha tarzida tasvirlagan usmirlarning guruxda tengdoshlari bilan munosabatlari xam ijobiy emas ekan.
Demak, yukoridagi natijalardan umumiy xulosamiz shuki, usmirning sibling makomi, oilasidagi shaxslararo munosabatlar xarakteri, farzandga uning sibling mavkeidan kelib chikib muomala kilish uning tengkurlari orasidagi nufuziga va ular bilan buladigan shaxslararo munosabatlariga uz ta’sirini kursatadi. Usmirlarning oiladagi shaxslararo munosabatlarini urganishda "Oila sotsiogrammasi" metodikasidan foydalanish kerakli ma’lumotlarni olish imkoniyatini beradi.
Oilada uyg'un tarbiyalash aka-uka va opa-singillar o'rtasidagi munosabatlarni hisobga olmasdan mumkin emas. Ular qanaqa? Turli xil! Ba'zan ular ko'proq sevgi, tushunish va qo'llab-quvvatlashga ega; lekin ko'pincha - raqobat va shafqatsizlik. Ikkinchi yoki uchinchi farzand ko'rishga qaror qilgan ota-onalar uchun eng hayajonli muammolardan biri: bolalar qanday qilib bir-birlariga kichkina bo'lib munosabatda bo'lishadi? Qiyin vaziyatlarda bir-biringizni qo'llab-quvvatlaymiz hayotiy vaziyatlar? Bugungi kunda mojaro paydo bo'ldi va xafagarchilik hayotda qolmasligi uchun ularga qanday yordam berish kerak?
Savol tug'ilishi mumkin: aka-uka va opa-singillar o'rtasidagi yaxshi munosabatlar nega shunchalik muhim? Qanday qilib ular bolalar fe'l-atvorining shakllanishiga yordam beradi? Gap shundaki, oila bola uchun dunyoning o'ziga xos namunasidir. Aka-uka va opa-singillar bilan muloqotda bo'lgan oilaning kichik a'zolari umuman odamlar bilan muloqot qilishni o'rganadilar. Ma'lumki, yaqinlari bilan aloqasi bo'lmagan bolalar maktabdagi do'stlari va o'qituvchilari bilan qiyinchiliklarga duch kelishadi. Va kattalar bo'lganda, ular ko'pincha turmush o'rtog'i, ish hamkasblari va boshliqlari bilan muammolarga duch kelishadi.
Aka-uka va opa-singillar o'rtasidagi munosabatlar qo'llab-quvvatlovchi va ishonchli bo'lishi mumkin. Bir oilada o'sgan bolalar ko'pincha bir-birlarining ichki sirlarini bilishadi, maktabda va oilada bir-birlarini himoya qilishadi. Kimdir bilan bo'lgan maxsus maxfiy munosabatlarga urg'u berish uchun ular: "U menga singil singari", deyishadi va "birodarlik" so'zi bir maqsadda yashaydigan hamfikr odamlarning birligini anglatadi.
Boshqa tomondan, aka-uka va opa-singillar o'rtasidagi munosabatlar to'g'ridan-to'g'ri raqobat, raqobat va rashk bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Bolalar ota-onalar e'tiboriga, boshqalar orasida muvaffaqiyat uchun kurashadilar, bu ko'pincha jiddiy va uzoq davom etadigan nizolarga olib keladi. Qanday qilib bunday muammolardan qochish kerak? Javob aniq: bolalarda oilaning yangi a'zosi paydo bo'lgan paytdan boshlab bir-biriga bo'lgan muhabbat va hurmatni tarbiyalashni boshlash.
Oila psixologlari katta yoshdagi bolaning kichikroq ko'rinishiga qanday munosabatda bo'lishlari muhimligini bila turib ta'kidlashadi. Ular hech qanday holatda undan yaqinda yangi oila a'zosi paydo bo'lishini yashirishni maslahat bermaydilar; aksincha, oilani nima kutayotgani haqida bir necha bor gapirishga to'g'ri keladi. Bola bilan suhbatda asabiylashmang, lekin ota-onalar uchun u qanchalik muhimligini doimo ta'kidlang; va birodar yoki opa-singilning paydo bo'lishi bilan, ularga bo'lgan sevgi kamaymaydi! Kichkintoy tug'ilgandan so'ng, onalar va otalar katta yoshli bola bilan o'yinlar va qo'shma tadbirlar uchun vaqt ajratishlari muhimdir; iloji boricha, uni aka yoki singilga g'amxo'rlik qilishga jalb qiling. Shu bilan birga, bolaga g'amxo'rlik qilish katta yoshdagi bolaning zerikarli burchiga aylanmasligi kerak.
Ko'pincha, ota-onalar eng kichigi paydo bo'lishi bilan eng kichkina bolaning fe'l-atvori yomonlashganini yoki keskin yomonlashayotganini payqashadi: u urishishni boshlaydi. Agar bolalar o'rtasidagi yosh farqlari unchalik katta bo'lmasa, unda xatti-harakatlardagi o'zgarishlar ba'zida halokatli bo'ladi: katta yoshdagi ko'nikmalarni yo'qotadi, o'z-o'zidan ovqatlanishni to'xtatadi, hojatxonaga boradi va yomonroq gapira boshlaydi. Agar bola allaqachon maktab o'quvchisi bo'lsa, unda akademik ko'rsatkichlar bilan bog'liq muammolar paydo bo'ladi. Ko'pincha bu barcha hodisalar bolaning ota-onalarning e'tiborini jalb qilishning tabiiy istagi bilan bog'liq.
Shunday qilib, psixolog bilan suhbatda bir onaning aytishicha, bolasini boqish paytida uning besh yoshli o'g'li sport devoriga ko'tarilgan va qichqiriq va qichqiriq bilan uni o'sha erdan olib tashlashni talab qilgan. Bu deyarli har bir bolani ovqatlantirish bilan sodir bo'ldi. Kichik opaning tug'ilishi bilan katta bolaning hayotida jiddiy o'zgarishlar bo'lganligi aniqlandi: u bolalar bog'chasiga borishni boshladi, ko'pincha buvilar bilan vaqt o'tkazar edi. Bunday o'zgarishlar juda tushunarli: onam shunchaki u bilan muloqot qilish uchun vaqt yoki kuchga ega emas. Biroq, bu holatda, bolani bolalar bog'chasiga qachon paydo bo'lganligi haqida berishga loyiq emas edi singil. Buni uning tug'ilishidan biroz oldin yoki biroz keyinroq qilish mumkin. Axir, bolaga bir vaqtning o'zida ikkita muhim voqeani boshdan kechirish qiyin, ayniqsa ular onalik e'tiborining qisman yo'qolishi bilan bog'liq.
Eng noqulay narsa, katta yoshdagi bola tajovuzni namoyon qila boshlaganida, nafaqat tengdoshlariga yoki ota-onalariga, balki chaqaloqdan ham qutulishni talab qiladigan darajaga qadar. Bir to'rt yashar bola yangi tug'ilgan singlisini tashqariga olib chiqishni taklif qildi, ikkinchisi esa umuman harakatga kirishdi: u kichkina ukasi bilan aravachani ag'darib tashladi. Bunday holatlarda ota-onalar muttasil psixolog bilan bog'lanishlari kerak - u tajovuzkor xatti-harakatlarni engishga yordam beradi.
Oiladagi vaziyat bolalarning bir-biriga qanday munosabatda bo'lishiga ham ta'sir qiladi. Agar onam va dad tez-tez janjal qilib, bu janjallarning guvohlari bo'lishsa, unda ular og'ir stressni boshdan kechirishadi, bu esa tajovuzkor xatti-harakatni keltirib chiqaradi. Hatto bolalar odamlarning bir-birlariga qichqirayotganini yoki urishayotganini ko'rganlarida qichqirishni, yig'lashni, o'yinchoqlarni tashlashni va boshqalarni urishni boshlashadi. Eng yomoni, ota-onalar farzandlarini o'z maqsadlariga erishish uchun ishlatganda. Onasi qizi bilan dadaga va o'g'ilga qarshi birlashadi, dadam va o'g'li xotini va qiziga qarshi "do'stlashadi". Bu erda, albatta, bolalar o'rtasidagi mojarolarni oldini olish mumkin emas, garchi bu to'qnashuvlarning sababi aka-uka yoki opa-singilga - aka-uka va opa-singilga bo'lgan yomon munosabatda bo'lmasa-da, lekin ota-onalar ularga qarshi⁸.
To'g'ri, teskari vaziyatlar mavjud: oilada kelishmovchilik yuzaga kelganda, oqsoqol yoshlarni har qanday muammolardan himoya qila boshlaydi, bag'rikeng, g'amxo'r va yumshoq bo'ladi. Ota-onalar esda tutishlari muhim: oilaviy hayotda qanday falokat bo'lishidan qat'i nazar, bolalar bu haqda bilmasliklari kerak! Ushbu qoida, shuningdek, ota-onalardan biri tushkunlikka tushgan holatlarga nisbatan qo'llaniladi; masalan, ajrashgandan keyin. Ota va ota o'zlarining tajribalari bilan mashg'ul bo'lib, bolalarga e'tibor berishni to'xtatadilar, sovuq bo'lib qolishadi, aloqadan uzoqda. Bularning barchasi bolalarga, ularning hissiy holatiga salbiy ta'sir qiladi; natija: ular la'natlaydilar va janjal boshlaydilar. Agar barcha noqulay vaziyatlarda ham ota-onalar o'z farzandlarini ruhiy tushkunlikdan himoya qilib, ularning xatti-harakatlari va tarbiyalarini o'zgartirmasalar, bu barcha muammolarning oldini olish mumkin.
Bolalar o'sib ulg'ayishadi va agar ota-onalar kichkinagina tug'ilganidan keyin katta odamning rashkidan qochishsa, janjal va mojarolardan hech kim himoyalanmaydi. Bu eng katta bola, uning fazilatlari va xatti-harakatlari kelajakda bolalar o'rtasidagi munosabatlarning rivojlanishiga ta'sir qiladi: yaqin va iliq bo'ladimi yoki qarama-qarshi bo'ladimi. Katta yoshdagi bolalar (jinsi va yoshidan qat'i nazar) aka-uka va opa-singillar bilan munosabatlarda ustunlik qilishadi, ko'pincha ular tashabbuskorlar va o'yinlarning etakchilari bo'lishadi, ularning xatti-harakati qaerdadir hatto qat'iylik xususiyatiga ega. Ma'lumki, agar ota-onalar bolalarning janjallariga aralashmasa, katta bola o'zi xohlagan narsani oladi - eng kichigi hisobidan.
Boshqa tomondan, oqilona chegaralar ichida hukmronlik nafaqat zarar etkazmaydi, balki kichik va katta yoshdagilarning rivojlanishiga yordam beradi. Agar oqsoqol kichkinasiga o'qituvchi rolini o'ynab, o'rgatsa, kelajakda maktabda o'qish osonroq bo'ladi. Ammo shuni yodda tutish kerakki, oqsoqol qanchalik ilg'or bo'lmasin, maktabda qanchalik yaxshi o'qiydi va aka-uka yoki opa-singil qanchalik yaxshi bo'lmasin, ota-onasi bera oladigan darajada unga hech qachon bera olmaydi. Hech qanday sharoitda kichik yoshdagi bolalar katta yoshdagilar tomonidan to'liq nazorat qilinmasligi kerak⁹.
1.2. O'zbekiston Republikasi Oila kodeksining 57-moddasi qarindoshlik munosabatlar haqida aholi o'rtasida ,,Oila-ilmiy amaliy tadqiqot markazi tomonidan targ'ibot ishlarini olib borilishi.
Shunday qilib, katta bolalar ko'pincha etakchi hisoblanadi. Yoshlarmi? Bular odatda ko'proq hissiyotlidir, ular o'z aka-uka va opa-singillariga ko'proq bog'lanib qolishadi, ular yo'qligida sog'inish ehtimoli ko'proq, ular ajralishni boshdan kechirishadi Birgalikda o'yinlarda ular talaba va izdoshlarning rollarini ko'proq qabul qilishadi. Ko'pgina yosh bolalar ko'pincha ko'proq zaxiraga olinadi, maktabda va hovlida birinchi tug'ilganlarga qaraganda kamroq do'stlari bor. Buning sababi kichik bolalar uchun, aka-uka yoki opa-singil "tug'ilganidan" do'stdir: tengdoshlariga qaraganda ular bilan muloqot qilish osonroq. Kichkintoylar oiladan katta yoshga o'tishga toqat qilish qiyin.
Psixologlar ko'pincha bolalar bir-birini va ular o'rtasidagi munosabatni boshqacha qabul qilishi ma'lum bo'lganda, bunday holatlarga duch kelishadi. Biror bolaga munosabatlar yaqin bo'lib tuyulishi mumkin, boshqasi esa ularning opa-singillari bilan deyarli aloqada emasliklarini ko'rib chiqadi. Aka-uka va opa-singillar o'rtasidagi munosabatlarni o'rganadigan ingliz tadqiqotchisi Judit Dann intervyu o'tkazdi va so'rovda qatnashgan juftliklarning atigi to'rtdan biri bir-birini teng sevishini aniqladi. "Nega birodarlar va opa-singillar bir-biridan shunchalik farq qiladi" deb nomlangan kitobida u bunday misollarni keltiradi:
Nensi (12 yosh, Karlning singlisi): U juda yaxshi. Agar Karl bo'lmaganida, men yolg'iz bo'lardim. Biz birgalikda juda ko'p o'ynaymiz, uning har doim juda ko'p g'oyalari bor va u juda ajoyib. U juda mehribon. Agar akam bo'lmasa, nima qilishimni bilmayman.
Karl (9 yosh, ukasi Nensi): U juda jirkanch va biz zo'rg'a gaplashamiz. Men uni umuman tanimayman. Va men biron bir noto'g'ri ish qilsam, u meni juda qo'pol tarzda kesib tashlaydi¹⁰.
Ko'pincha bolalar o'rtasidagi munosabatlarni baholashdagi bunday nomuvofiqliklar uzoq davom etgan mojaro bilan bog'liq. Bolalar bir-birlaridan g'azablanishadi, lekin psixolog yoki hatto ota-onalar bilan muloqotda, ulardan biri yoki ikkalasi buni yashirishga harakat qilishadi. Jiddiy shikoyatlar do'stona jabhada yashiringan bo'lishi mumkin. Va aka-uka va opa-singillar o'rtasidagi munosabatlarning tabiati va sifati hatto balog'at yoshida ham o'zgarishsiz qolishi mumkinligi ma'lum bo'lganligi sababli, yashirin mojarolar imkon qadar tezroq hal qilinadi.
Boshqa tomondan, bolalar haqiqatan ham munosabatlarni turli yo'llar bilan idrok etadilar. Va keyin ular hatto akasi yoki singlisining ularga nisbatan salbiy his-tuyg'ulari borligini bilishmaydi. Bu erda nima bilan bog'liq bo'lishi mumkinligini aniqlash kerak.
Aytish kerakki, bolalar o'rtasidagi janjal va nizolar har doim ham zararli emas. Qarama-qarshiliklar sizning his-tuyg'ularingizni va his-tuyg'ularingizni ifoda etishga imkon beradi. Va "urushayotgan" bolalar bir-birlarini sevmasliklari shart emas. Ularning bir-biriga bo'lgan yaxshi munosabati janjalning qizg'in paytida ifoda etadigan SH kabi kuchli bo'lishi mumkin. Bu erda asosiy narsa - mojarodan qanday "chiqish", uni qanday tugatish kerakligi. Shunday qilib, hamma narsa hazil yoki murosaga tushishi mumkin - keyin hamma xursand bo'ladi. Kelajakda har qanday bola bir necha bor qiyin vaziyatlarga tushib qolishi mumkin; aka-uka yoki opa-singil bilan munosabatlarda u har qanday mojarodan qanday qutulish kerakligi haqida bilimga ega bo'ladi, boshqa odamlarning tajribalarini tushunishni o'rganadi, ularning dalillarini tinglaydi, hamma narsaga boshqa odamning nuqtai nazari bilan qarashga harakat qiladi. Eng yomoni, oilada bolalar janjallar o'zaro haqorat qilish yoki jismoniy zo'ravonlik bilan tugashini ko'rishsa. Bu xatti-harakatlar qat'iydir va buni balog'at yoshiga etmaganda uning bolasi ishlatishi mumkin.
Birodarlar va opa-singillarimizning munosabatlari mukammal bo'lgan va janjal bo'lmasligi kerak. Ammo ota-onalar mojaroga nima sabab bo'lganiga, qayg'ular qancha davom etishiga, bolalar qanchalik tez turishlariga, nima bo'lganini tezda unutishlari kerak. Ba'zi oilalarda o'g'il bolalar va qizlar kuniga bir necha bor bahslashishadi, boshqalarida esa ahamiyatsiz sabablar bolalar (ko'pincha o'spirinlar) bir necha oy davomida bir-birlari bilan gaplashmasliklariga olib keladi. Bolalar o'rtasidagi nizolarni malakali va o'z vaqtida hal qilish ularga do'stona va iliq munosabatlarni saqlashga, hayotlari davomida har qanday qiyin vaziyatlarda bir-birlariga yordam berishga imkon beradi¹¹.