Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi farg’ona davlat universiteti

OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
FARG’ONA DAVLAT UNIVERSITETI
SAN’ATSHUNOSLIK FAKUL’TETI

MUSIQA TA’LIMI KAFEDRASI

VOKAL san'ati MUTAXASISLIGI 19.31-GURUH TALABASI
AHMADALIYEVA ODINAXONNING

VOKAL VA ZAMONAVIY MUSIQA FANIDAN

YAKUNIY NAZORAT ISHI

Qabul qiluvchi: Musiqa ta’limi kafedrasi o’qituvchisi

D.Toshaliyev

Farg’ona 2021

Mavzu: Ovoz turlari
Reja:
Kirish
1. Ovoz imkoniyatlari
2. Ovoz turlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish
O‘zbek xalqi ming yillar mobaynida o‘z xursandchiligini, dardu-alamini qo‘shiq va kuy orqali izhor qilgan. Musiqa va qo‘shiq kuylashga muhabbat O‘zbekiston xalqi yuragida doimo mavjud bo‘lgan. O‘z ildizlari bilan qadim-qadim zamonlarga borib taqaladigan musiqa merosi monodiyaning barcha xilma-xil janrlari hamda boy tasviriy vositalari bilan bizning kunlarimizda ham yangramoqda. U o‘zida xalq ijodi (ya’ni asl folklor) hamda kuy tuzilishi jihatdan rivojlangan ashula va cholg‘u asarlar (jumladan maqom va boshqa janrlar)ni o‘z ichiga olgan og‘zaki an’anadagi professional musiqani birlashtiradi. Qahramonlik hamda qahramonona-lirik mazmunidagi epik asarlar — dostonlar ham muhim o‘rin egallaydi. O‘zbek cholg‘u asboblari hamda musiqa amaliyoti, musiqa ijrochiligi uslublari bilan bog‘liq bo‘lgan cholg‘u musiqa janrlari ham g‘oyat rang-barangligi va boyligi bilan xarakterlanadi. O‘zbek xalqining musiqiy me’rosi yirik ikki yo‘nalishdan: 1-xalq qo‘shiqlari va cholg‘u kuylari; 2-og‘zaki professional merosidan iboratdir. O‘zbek musiqa folklori har qanday xalq ijodi kabi mehnatkashlarning fikri, orzu umidlari, ularning turmushi va axloqi, milliy ozodlik uchun kurashining ifodasi sifatida gavdalanadi. O‘zbek xalq musiqasining mavzu jihatdan serqirraligi, janrlarga boyligi va hayotda tutgan o‘rnining xilma-xilligi ham ana shu bilan bog‘liqdir .O‘zbek aytim va cholg‘u musiqasi janrlari o‘z bajaradigan vazifasi va kundalik hayotda tutgan o‘rniga muvofiq ikki guruhni tashkil etadi.

1. Muayyan vaziyat va tadbir, marosim bilan shartlangan aytim va cholg‘u kuylar. Bular oilaviy-marosim qo‘shiqlari, mehnat qo‘shiqlari, allalar va boshqalar hamda har xil tantana, tomosha kabi marosimlarda ijro etiladigan cholg‘u kuylardir.
2. Istalgan vaqtda va har qanday sharoitda, ya’ni hamma joyda ijro etiladigan aytim va cholg‘u kuylar. Ularga o‘zbek xalkining an’anaviy musiqali folklor janrlari--terma, qo‘shiq, lapar, yalla va ashula, shuningdek, xuddi ularga o‘xshash tipdagi cholg‘u pesalar kiradi.

1. 
   Ovoz imkoniyatlari.
   

Одатда, мусиқанинг негизини ташкил

этувчи жараѐн товушдир. Товуш – бу
зоҳирий кўриниш. Унга турли восита, ҳаракатлар билан эришиш мумкин.
Товушларнинг маълум баландликка эга бўлганликлари эса мусиқий товуш
ҳисобланади. Мусиқий товушларни маъноли, ҳис-туйғулар орқали
мукаммал тараннум этишга энг аввало инсон овози қодир. Хонанда
овозида товуш кучи, баландлиги, қаттиқлиги ва барчасини уйғунлигида
ҳосил бўладиган тембри мавжуд. Ўзбек анъанавий хонандалик санъатида
шу билан бирга кўринишга эга бўлмаган, лекин ҳис этишда англанадиган
овоз таровати, мунги, дарди, безаги, хиргойиси бор бўлиб, дарҳақиқат
тўлақонли маънога эга бўлган овозни ташкил этади. Чунончи, мумтоз
хонандалик амалиѐтида айнан мана шу жиҳатлар ижронинг эҳтиросли
хусусиятлари сифатида ижобий баҳоланилиб келинган.
Овознинг барча таркибий хусусиятларидан кенг фойдаланиб, барча
имкониятлари ѐрдамида ижодий ѐндошиб, тингловчи қалбига таъсир эта
олиш, мумтоз хонандаликни касб этган намояндаларга хос талқин
ҳисобланади. Зеро, ҳар бир хонанда-ҳофиз (ижрочи), тингловчиларнинг
руҳий озуқа олишларида ўз таъсирини кўрсатади.
Инсон овозининг мусиқий жиҳатларини белгиловчи ўз
имкониятлари борлиги аниқ. Уларнинг бир қатори табиий истеъдод билан
боғлиқ бўлса, айримлари сабоқ, машқ ва тажриба жарѐнида шаклланишини
эътироф этиб ўтиш лозимдир.
Ўзбек анъанавий хонандалик санъати амалиѐтида жуда кўп овоз
турлари учрайди. Мутахассис хонандалар томонидан улар ўз хусусият ва
сифатларидан келиб чиқиб номланиб келинган. Масалан: «Тик овоз»,
«Довудий овоз», «Кучли овоз», «Пўнғ овоз», «Ҳаста овоз», «Дардли овоз»,
«Манқа овоз», «Таълаг овоз», «Бақироқ овоз», «Мунгли-йиғлоқи овоз»,
«Қўнғироқ овоз» ва ҳ.к. Хонанданинг овози фақат уларнинг хусусиятлари
билан эмас, балки ижровий диапозони билан ҳам характерланади.
Овозларнинг баландлиги нуқтаи назардан паст ва юқори ррегистрларга қисмини ташкил этади.
Мусиқий овозларни ишлатиш техникасига кўра тадқиқотчи олим
Д.Муллақандов ўзининг тажрибасидан келиб чиқиб илмий изланишлар
олиб боради. Шунга асосланиб, ўзбек миллий ашулачилигининг фарқловчи
овоз хусусиятларини очиб беради ва «ашулачиликнинг анъанавий
услублари» деб номлайди. Мазкур тадқиқотда муаллиф, анъанавий
ашулачиликни 3 турдаги овоз усулларига ажратади. Яъни,
«Бинниги»(димоқ), «Гулиги»(томоқ) ва «Ишками» (қорин)1
ва ҳар бир
усулга алоҳида илмий-назарий таъриф бериб ўтади. Ўзбек хонандалигида
яна бир овоз, яъни кўкрак овоз ҳам кенг оммалашганини қайд этиш лозим.
Маълумки, хонандаликда айтим йўли (усули) овоз, нафас ва овоз
чиқариш аппаратларининг бир-бирига узвий боғлиқлигида ҳамда тўғри
ишлатиш натижасида юзага келади. Муаллифнинг таърифига биноан
«бинниги» ижро сунъий усул бўлиб, овозларнинг қўшилиб кетиши ва
асосан димоғда садолантиришдир2
. «Гулиги» усул Ўзбекистоннинг барча
воҳаларида кенг тарқалган бўлиб, ижро жараѐнида хонанданинг томоғига
куч бериб, қийинчилик билан талқин этиши, сўзларни ноаниқ ифода
этиши, овозни кучайтириши, безаши каби сунъий усуллардан
фойдаланиши тақозо этилади. «Ишками» усул, муаллиф ѐзишича Ўрта
Осиѐ халқлари орасида энг ѐқимли ва сифатли ижродир. Бу тоифа
ижрочилар чуқур нафас, кучли тембр, кенг диапозон мобайнида янгроқ,
тушунарли ва енгил садоли овозга эгадирлар3
.
Ўзбек анъанавий хонандалик санъатидаги овоз талқин этиш
техникаси 3 усулдан ташқари катта ашулачилар ва мақом ижрочилари
амалиѐтида кўп учрайдиган «овозни таълаг ортига олиш усули», «барча
усуллардан фойдаланиш», айниқса сунъий овоз талқини ҳисобланган
«фальцет» овозларни ўзига хос қўллаш ҳам мавжуд. Қайд этиш жоизки,
фальцет овоз талқини ўзбек хонандалари томонидан кўп қўлланилади ва
ўзбекона оҳангларда турланади.
Хонандаликдаги овоз талқини паст, ўрта ва юқори регистрларга
бўлинади. Юқори регистр – бош миййа билан боғлиқ товушлар тараннуми
ҳисобланади. Фальцет ҳам онгли равишда сунъий тараннум этиладиган
сохта овоздир. Фальцет, имкониятга қараб ва маҳорат доирасида деярли
барча хонандалик тармоқларида ишлатилиб келинган. Ҳаттоки, сохта
овозни асл овоз билан уйғунлашиб кетган кўринишлари ҳам амалиѐтда
учрайди. Ўзбек мумтоз хонандалигида фальцетнинг кенг қўлланилиши,
турли кўринишларда фойдаланишлари кузатилади. Harbir insonning ovozi o'ziga xos ovoz va o'ziga xos xususiyatlarga ega. Agar qo'shiq ovozlarining xususiyatlari haqida gapiradigan bo'lsak, unda o'ziga xos xususiyatlar quyidagilardir: tembr, diapazon, ochilish balandligi va individuallik.

Ovoz turini qanday aniqlash mumkin? Bugungi kunda mavjud bo'lgan erkak va ayol ovozlarini vokal xususiyatlariga ko'ra tasnifi Italiya opera maktabida ixtiro qilingan. Tinglash paytida ijrochining qaysi turdagi ovozi borligini aniqlash oson. Mutaxassislar uning tembriga, ohangdorligiga, ovoz diapazoni va tessitning xususiyatlariga e'tibor berishadi, so'ngra xulosa qilishadi.

Tembr
Ovoz tembri uning individual rangi va yorqinligi deb nomlanadi. Ovoz boy yoki yumshoq bo'lib, rang qorong'i yoki engil bo'lishi mumkin. O'qituvchilar ovoz tembrining quyidagi turlarini ajratadilar: o'tkir va yumshoq, ko'krak, bosh, aralash.

Yumshoq va yoqimli tembrga ega bo'lgan vokalistga ashaddiy va jirkanch qo'shiq uslubiga qaraganda ko'proq talab qilinadi. Aslida, bu odamning vokal qila oladimi, bu ovozning tembriga bog'liq.

Har birimizning tembrimiz o'ziga xosdir, shuning uchun biz individual xususiyatlariga ko'ra sevimli qo'shiqchilarimizdan birining ovozini osongina aniqlashimiz mumkin.
Ovozli tembr - Bu tovushning yorqinligi, uning shaxsiyati qo'shiq paytida tarqatiladi. Ovoz baland ohang va qo'shimcha tovushlar bilan aniqlanadi, deyiladi. Ko'proq yomg'ir yog'adi - yorqinroq va eng rang ovoz bo'ladi. Disk o'qitish bilan birgalikda ovozlarning tabiiy soni ovozning ajoyib tovushining siridir.
Ovozli tembr
Eng yoqimli tebranish to'g'ri modulyatsiyaga xos bo'lgan ovoz deb hisoblanadi, chunki yuqori, juda past. Aslida, har qanday ovozni to'g'ri yondashuv bilan etkazib berish mumkin. Shunday qilib, unga professional ovoz bering. Buning uchun ovozning chastotasini, shuningdek hissiy ranglarni boshqarishni o'rganing. Bu vokal mutaxassis bilan oson. O'zingizning Timbreingizni aniqlash uchun siz qaysi ovozli timbresni umuman bilishingiz kerak.
Bir nechta asosiy turlar mavjud:
1. Erkaklar. Erkakning ovozi uch turdir:
Tengor. Bu eng baland erkak ovozi. Bu lirik yoki dramatik.
Bariton;
bas. Yuqoridagilar bilan taqqoslaganda eng past ovozli tebran. Bu markaziy yoki yakka.
2. Ayollar. Ayol ovozli ovozli Timbresda shuningdek 3 xil turadi:
soprano. Bu juda baland ovozli tembr. Bu lirik soprano, dramatik va rangpara sodir bo'ladi.
mezzo-soprano;
kontralto. Bu past ovoz.
Timbre nimaga bog'liq?
Timaning shakllanishidagi asosiy omil - vokal simlari. Bir tengqa singib ketishga qodir bo'lgan bir nechta odamlarni topish deyarli mumkin emas. Ovozni o'zgartirish deyarli o'zgarishi mumkin emas. Ammo agar siz o'qituvchiga murojaat qilsangiz - uning rasmini yaxshilash juda mumkin.
Ovoz ovozini qanday aniqlash mumkin?
Faqat ma'lum bilim va ko'nikmalarga ega bo'lmagan holda, Timbreni aniqlash deyarli mumkin emas. Uyda siz faqat bitta yoki boshqa tembrga ovozingizni faqat bir yoki boshqa tembasiga bog'lashingiz mumkin. Eng aniq ma'lumotni ixtisoslashtirilgan uskunalardan foydalangan holda olish mumkin - spektrometr. U chiquvchi tovushni o'rganadi va keyin uni to'g'ri yo'nalishda tasniflaydi. Speakrometerlar haqida maqola oxirida o'qish mumkin.
Videoni qanday o'zgartirish kerak
Ko'p odamlar o'zlarining ovozlarini boshqacha tovush chiqarishni xohlashadi. Xususan, bu qo'shiqchi, aktyorlar, teleko'rsatuvlar va uzoq vaqt davomida muloqot qiladigan barchalarga tegishli.
Ovozning ovozi ko'p jihatdan inson tanasining xususiyatlariga bog'liq. Traxeya va og'iz orqali rezonatorning hajmi katta ahamiyatga ega, shuningdek ovozli ligamentlarning yopilish zichligi katta ahamiyatga ega. Shuning uchun, ovoz balandligini tubdan o'zgartirib bo'lmaydi.
Biroq, siz Chambrelni kerakli rangni berishingiz, past yoki baland ovozlarni qo'shib, ularning mukammal muvozanatiga erishishingiz mumkin. Buning uchun turli xil mashqlar mavjud, masalan, yumshoq "g" ni prikikani talaffuz qilish uchun.
Timbrega katta ta'sir lablar va tilning holati bilan ta'minlanadi. Siz joni pozitsiyasini o'zgartirish va lab ostida ro'molcha bilan suhbatlashishingiz mumkin.
Uch yoshida, odamning ovozining modeli o'zgarmoqda, u yanada siqiladi. Biz ovoz balandligi va intonatsiyasini sinchkovlik bilan boshqaramiz, ligamentlarni siqib chiqaramiz va natijada biz sizning qobiliyatingizning ozgina qismidan foydalanamiz. Tabiiy ovozni qanday tiklash mumkin, qanday ovozlar doirasini kengaytirish kerak? Bunda siz mashqlar va texniklarga yordam berasiz.
Time Vate-ga qanday ta'sir qiladi? 1. Avvalo, chekishni ta'kidlash kerak. Ushbu zararli odatning katta tajribasi - Ovoz Time bo'ladi.
2. Noto'g'ri ovqatlanish, uxlashning surunkali etishmasligi. Yaxshisi, yaxshi yoki yomon bo'lsin, ovozning ovoziga ta'sir qilishi kerak.
3. to'ldirish, sovuq. Bu erda hamma narsa aniq. Siz sovuqqa g'amxo'rlik qilishingiz kerak, muz ichimliklarini ichmaslik va muzqaymoqdan voz kechishga harakat qiling.
4. o'sish davri. O'tish davrida ovoz qo'pol bo'lib qolmoqda. Albatta, bu jarayonni o'zgartirish mumkin emas.
Spektrometr va nafaqat
Ovoz ovozini aniqlash uchun ishlatiladigan qurilma spektrometr deb ataladi. Uning qurilmalari maxsus mikrofon va ovoz kuchaytirgichni o'z ichiga oladi. Ish paytida elektrotexnik filtrlardan foydalangan holda komponentlar tarkibiy qismlar bo'linadi. Bu jarayon vositalar displeyida ko'rsatiladi. Shundan so'ng ma'lum forumlarda apparatlar nutqning tarkibi tekshiriladi, chunki qo'shiq formatini tanib olishda to'g'ridan-to'g'ri ta'sir ko'rsatadigan nutq formati. Ko'pincha, qurilmaga ovozni aniqlash uchta unli ovozning qanday aytilishi bilan amalga oshiriladi.
Ovoz ovozini aniqlash uchun siz jiddiy vokal sinflarni boshlang, vokal ma'lumotlarni yaxshilash uchun eng mos mashqlar va partiyalarni tanlashingiz shart.
VoeBre ovozingizni qanday bilish mumkin?
Qo'shiq ovoz bilan shug'ullanadigan malakali mutaxassisga bir nechta sinflarga yozilish yaxshidir. Timilni aniqlash uchun ular yo'g'on barkamol chidamlilik va boshqa ba'zi funktsiyalar kabi parametrlardan foydalanadilar. Ovoz ovozini aniqlash uchun vokal o'qituvchi turli xil moyakni olib ketadi. Bu sizga qaysi nota balandligi ma'lum bir vokalistga eng mos keladiganligini aniqlash imkonini beradi. Turli xil musiqiy oktalar bilan bir nechta musiqiy asarlarni aniqlab, qaysi biri osongina va qulay va ovozli ligament kuchlanishini kuylash kerak. Har bir inson ma'lum balandlikni qayd etish uchun mo'ljallangan. Faqat tajribali o'qituvchi har bir vokalistning ovozi va bir ovozning ovozining ovozini to'g'ri baholay oladi va "Bariton" ko'kragidan yoki ko'krak qafasi yoki tenoridan falsett o'rtasidagi asosiy farqlarni to'g'ri baholay oladi.

Xulosa

Qayd etish kerakki har bir ritmik tuzilmaga ega bo‘lgan usulning o‘z xarakteri ham mavjud. Shu bois maqom ijrochiligida usullar ta’limotiga asoslangan ritmik tarbiya ham katta ahamiyatga egadir. Ritmik tarbiya musiqa ta’limining ilk bosqichidan boshlab, ahamiyatli ravishda o‘zlashtirib boriladi. Ritmik tarbiyaning tinglash, bilish, o‘zlashtirish va amaliy chertib berish uslublariga tayaniladi. Bu tarbiya uslubi xonandalarning usulda pishiq bo‘lishlari, usuldan chiqmasliklari va ijroni puxta amalga oshirishlari uchun xizmat qiladi. Ritmik tarbiya, ayniqsa, xonandalikning jo‘rovozlik hamda ansambl bo‘lib jamoaviy ijrolarida juda kata ahamiyat kasb etadi. Qolaversa, o‘tmish xonandalari qo‘llarida doira cholg‘usi bilan xonishlariga o‘zlari jo‘r bo‘lganlar. Qayd etish lozimki, xonandalik yoki cholg‘u ijrochiligida xonanda va cholg‘uchi usul nuqtai nazaridan usul bilan bog‘liq uch jarayonni uyg‘unlashtirib talqin etadi. Birinchisi doira usuli, ya’ni kuy usul asosi, ikkinchisi ohang usuli (musiqa nazariyasida metro-ritmik asos) va nihoyat uchinchisi xonishdagi hamnafas yoki ansambl tarkibidagi ishtirokchi talqinidagi usullar mutanosibligini ta’minlab beradi. Shundagina xonish benuqson, tarannum esa mukammal ifodasini topadi.

Foydalanilgan adabiyotlar:

1. S.Begmatov « Xofizlik san'ati »
2.Isxoq Rajabov Maqomlar
3.Muhammad Solihova An'anaviy xonandalik ansambili
4.В.З.Плунгян. О методике воспитания музыкальных журналистов.
Методическое пособие. На русском языке. –Ташкент, 2010.