Xonandalik san’ati Xonandalik janri Xonandalik uslublari

Mavzu: O’zbek mumtoz musiqasining xonandalik janrlari.


Reja:

1. 
   Xonandalik san’ati
   
2. 
   Xonandalik janri
   
3. 
   Xonandalik uslublari
   

Xonandalik san’ati musiqiy merosimizning uzoq o’tmishdan hozirgi kungachon yetib kelishida, shakllanishida va rivojida muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Boy musiqamerosimizning jonli jarayonini belgilovchi omil ham ana shu xonandalik va sozandalik san’atidir.

O’zbek xonandalik san’ati qadim zamonlardan boshlab xalqimiz hayotining eng go’zal qadriyati va ma’naviyati negizida yuzaga kela boshlagan. O’tish davomida ular turli an’analar bilan sug’orilgan. Har bir vohada o’ziga xos ijro turlari shakllangan. Taraqqiyoti davomida esa,har biri o’z xususiyatlari asosida an’anaviylik kasb etishga muyassar bo’lgan.
O’ zbek xonandalik san’ati amaliyotida azaldan o’ziga xos milliy ashilachilik xususiyatlari shakllangan. Bu avvalo ovoz talqini uslublari bilan bog’liq bo’lsa, keyinchalik vohaviy, mahalliy va shaxsiy darajada rivojlanib kelingan. Chunki, bu jarayonda ashulachilikning ovozi, ovoz sadilarining uslubi, kuy ohangi va so’z talaffuzlari kabi jihatlari bir me’yorda amalga oshirilishi lozimdir. Ijroda esa, uningsaviyasini anglatadigan jihatlari: xonandaning ovoz imkoniyatlari(ya’ni ovozning diapozoni,tembriva hokazo), latifligi yoki xastaligi, dardi, ilmi, bilimi va shu kabilardir. Demak, xonandadagi eng muhim birlamchi jarayon, bu ovozdir.
Markaziy Osiyo va Kavkaz orti mamlakatlarida xonandalik (ashulchilik) san’atida erkak xonandalar uchun o’ziga xos ovoz chiqarish uslublari qadim zamonlardan mavjud. Qadimda bundoy uslublarni quyidagicha nomlangan: binnigi, guligi va ishkami.
Odatga ko’ra, xonandalar orasida ovozlar turlichadir. Lekin uni ilmiy tadqiq etgan olimlar ham mavjud. Shulardan biri Dovud Mulloqandovdir. Olim 1959-yili Olimboyeva va M. Axamedovlar tomonidan chop etilgan “O’zbekiston xalq sozandalari” nomli kitobidagi “O’zbek milliy xonandaligining ayrim xususiyatlari va turlari” maqolasida ovoz xususiyatlari haqida fikr yuritadi. U xonandalik amaliyotida mavjud bo’lgan ovozlarni uch turga bo’ladi va tariflab beradi. Olimning yozishicha ovoz Talqinining uch xil xususiyatlari mavjuddir.

1. 
   “Binnigi”- dimog’da aytiladigan ashula turi.
   
2. 
   “Guligi”-tomoqdq ijro etiladigan ovoz turi.
   
3. 
   “Ishkami”-asosan ashula aytish paytida qoringa nafas olib aytiladigan ashulachilar toifasi tiri.
   

D. Mulloqandav bu ovozlarni shahrlab, bu ovozlarning ayrim ijrochi sohiblari misolida ko’rsatib beradi. M-n: Binnigi uslubining namoyandalari sifatida mashhur Xoraznlik hofizlar M. Xarratov va Madrahim Sheroziy nomlarini aytish mumkin. Farg’ona vohasiing ustoz san’atkorlaridan biri bo’lgan Jo’raxon Sultonovni :giligi” uslubda aytiladigan mashhur xonanda sifatida aytib o’tgan. Muallif “ishkami” ovoz ijrochiligi uslubini har tomonlama qilayligi va xosligi haqidazikr etib, egh yorqin ovozlar shu uslubda ijro etilishiniqayd etib o’tadi. Bunday ovoz sohiblari qatorida Buxorolik mashhur hofiz D. Ibodov, Andijonlik ustoz san’atkorlar Abdullo Fayziyev( Abdullo taroq)va Berkinboy Fayziyevlar, Farg’onalik Jamol hofiz G’iyosov kabilarning nomlarini o’z maqolasida zikr etadi.
Professor, musiqashunos olim B.M. Belyayev, mumtoz musiqa boyliklarimizni professional va professional bo’lmagan musiqalar deb ikki qismga bo’ladi.Professional musiqa ashulachi, hofiz, sozandalar tomonidan yaratilib, ko’proq shular ijrosida aytilib kelingan maqomlar, professional bo’lmagan musiqa-xalq tomonidan yaratilgan va xalq orasida juda keng tarqalgan turli janr va formadagi ashulalardir. Mumtoz musiqaq boyliklari qadim zamonlardan beri xalq orasida ishlanib, sayqallanib ijro etib kelingan.XX –asr boshlariga qadar aytilib kelingan xalq ashulalari quyidagicha:
1 Maishiy ashulalar.
2 Epik ashulalar
3 Zamonaviy ashulalar. Bulardan turmushga oid ashulalarning xillari ko’p. Bular asosan qyidagicha:
A. Lirik va ishqiy xarakterdagi ashulalar.
B. Turli marosimga oid ashulalar.
V.Mehnatga oid ashulalar.
G laparlar
D. Bolalar ashulasi.