Oliy va oʻrta maxsus ta'lim vazirligi andijon davlat universiteti

  Abu  Ali  ibn  Sino  (980-1037)ning

  "Donishnoma"  risolasi  mantiq, 

metafizika, matematika, fizika, astronomiya va musiqa masalalariga bahishlangan. 

Shuningdek,  bu  risola  Ibn  Sino  tomonidan  ishlab  chiqilgan  fanlar  tasnifi  ham 

kiritilgan  edi.  Shundan  keyin  fanlar  tasnifi  masalasi  bilan  Abu  hamid  al-G`azoliy 

(1058-1111),  Abdul  Valid  Muhammad  ibn  Ahmad  ibn  Rushd  (1126-1198), 

Faxriddin  Roziy  (1148-1210),  Nasriddin  Tusiy  (1201-1272),  Abu  Zayd  ibn 

Muhammad  ibn  Xaldun  (1332-1406),  Jaloliddin  as-Suyutiy  (1445-1505)  kabi 

mashhur  Sharq  mutafakkirlari  ham  shug`ulanganlar.  Jumladan,  Ibn  Xaldunning 

"Muqaddima" asarida amalga oshirilgan fanlar tasnifida an’anaviy fanlar qatoriga 

kiritilgan 

tilshunoslik 

ilmi 

quyidagi 

tarkibiy 

jismlarga 

ajratilgan: 

1. 

Lug`atshunoslik. 2. Grammatika (nahv). 3. Stilistika (uslubiyat). 4. Notiqlik.  

Bo`larning barchasi Ibn Xaldun talqiniga ko`ra, shariat haqidagi fanlar rivoji 

uchun xizmat qiladi. Jaloliddin as-Suyutiy esa kishilarni ilohiy olamga yetaqlovchi 

ilmlarni  quyidagi  o`n  to`rt  turga  ajratadi:  1.  Din  asoslari  haqidagi  ilm.2.  Qur'on 

sharhi  haqidagi  ilm.  3.  Hadis  haqidagi  ilm.  4.  Yurisprudensiya  asoslari.5.  Mol-

mulk taqsimoti haqidagi ilm.6. Sintaksis (nahv) haqidagi ilm. 7. Morfologiya (sarf) 

haqidagi  ilm.8.  Husnixat  haqidagi  ilm.9    Notiqlik  haqidagi  ilm.  10.  Uslubiyat 

(stilistika)  haqidagi  ilm.11.  Poetika  va  voyizlik  ilmi.12.  Anatomiya  ilmi.  13. 

Tibbiyot ilmi. 14. Sufizm (tasavvuf) ilmi.  

Ko`rinadiki, as-Suyutiy ta’limotida asosiy fanlarning teng yarmi tilshunoslik 

ilmining  tarkibiy  qismlari  sanaladi.  Bu  esa  o`tmishda  Sharq  olimlari  tilshunoslik 

ilmi,  uning  tarkibiy  qismlarini  boshqa  fanlar  bilan  munosabatda  o`rganlishga 

alohida e’tibor bilan qaraganlar.  

8.  Umuman  olganda,  falsafa  ilmida  fanlar  tasnifi  bilan  shug`ullanuvchi 

maxsus  soha  bo`lib,  uning  rivojida  keyingi  yillarda  akademik  B.  M.  Kedrov 

ta’limoti katta o`rin tutadi. Fanlarni tasnif qilish deyilganda ularning o`zaro uzviy 

bog`liqdigini aniqlash, shu asosda fanlar orasidagi mantiqiy o`rinni aniq belgilash 

                                                                 

16

 

Нурмонов А., Маҳмудов Н.. “Ўзбек тилшунослиги тарихи”. Т., “Камолот-қатортол”. 2000.

 

---

tushuniladi.  B.  M.  Kedrovning  ta’kidlashicha,  "fanlar  bizga  qulaylik  nuqgai 

nazaridan  emas,  balki  ular  o`rganladigan  predmetning  o`zaro  bog`liqliga,  tarixan 

biridan ikkinchisining kelib chiqqanligini obyektiv ravishda ko`rsatadigan holatda 

joylashtirishi lozim". Bundan fanlar tasnifiga xos eng muhim tamoyil - taraqqiyot, 

fanlar rivoji tamoyili kelib chiqadi. Ya’ni fanlar tasnifida shu fanlarning taraqqiyoti 

yetakchi tamoyil sifatida inobatga olinadi. Tilshunoslikning ijtimoiy-gumanitar va 

tabiiy fanlar bilan o`zaro aloqasi hamda ular qatorida to`tgan o`rni o`rganlilar ekan, 

xuddi  ana  shu  tamoyilga  amal  qilish,  shu  asosda  tilshunoslikning  fizika, 

matematika,  biologiya,  fiziologiya,  psixologiya,  tibbiyot,  informatika,  statistika, 

kibernetika  kabi  fanlar  bilan  munosabatini,  ularning  bir-biriga  ta’sirini  belgilash 

lozim bo`ladi.