|
belgilar deb nomlanadi
.
51
Inson o`zini qurshab turgan olamni bilish jarayonida olam unsurlarini obrazlar
orqali ongida aks ettiradi va bu ongda avs etgan olam unsurlari belgi orqali
ifodalanadi. Sotsiol axborotning har qanday moddiy ifodalovchilari belgi hisobl
anadi.
Til - belgilar sistemasi.
Tilning belgilar sistemasi ekanligi uning asosiy
xususiyati va universal tomonidir. XIX asr oxiriga qadar belgi nazariyasi bilan
asosan faylasuflar shug`ulandilar. Faqat XIX asr oxiridan boshlab bu masala
ruhshunoslarning ham diqqatini jalb qildi. Belgi haqidagi falsafiy nazariya o`zining
uzoq tarixiga ega. Qadimgi ellinlar narsaning mohiyati va ularning nomlanishi
yuzasidan ilmiy bahslaridayoq yashirin holda belgi tushunchasiga asoslangan
edilar. Faylasuflar ta'sirida XIX asrdan boshlab tilning umumiy nazariyasiga
bahishlangan deyarli barcha lingvistik asarlarda so`z ikki tomonlama harakterga
ega bo`lgan belgi sifatida talqin qilina boshlandi. V. Humboldt, Shleyxer,
Shteyntal, L.Breal, A.Meye, F.Fortunatov, I.A.Boduen de Kurtene, asarlarida
so`zga belgi nuqtai nazaridan yondashiladi. Lekin F. de Sossyur tilning belgili
tabiatini aniq-ravshan yoritib berdi.
52
Hatto belgi nazariyasi bilan shugullanuvchi
alohida fan - semiologiya fani mavjud bo`lishini va lingvistika ham semiologiya
tarkibiga kirishi lozimligini ta'kidladi.
Hozirgi kunda belgilar sistemasini o`rganluvchi alohida fan - semiotika fani
maydonga keldi. Til ham belgilar sistemasi sifatida e'tirof etilar ekan, demak, u
ham semiotikaning tarkibii qismi sifatida qaralishi va semiotikaning boshqa
qismlari bilan uzviy aloqada o`rganlilishi lozim bo`ladi.
53
Lingvistik belgilar bilan boshqa belgilar sistemasi (masalan, Morze alifbo
sistemasi, musiqa ijrolari, mimika va imo-ishoralar, yorug`lik va tovush signallari
va boshqalar) muayyan umumiylikka ega. Ular quyidagilardan iborat:
a) ularning hammasi ma'lum axborot tashiydi;
b) ularningg hammasi sotsial hodisa, chunki ular jamiyatga xizmat qilish
uchun jamiyat tomonidan yaratilgan;
v) Ularning hammasi moddiylikka ega (lekin bu moddiylik turlicha
ko`rinishga ega; yorug`lik to`lqini, tovush to`lqini, grafik tasvir va boshqa.);
51
Nurmonov A. Lisoniy belgi xususiyatlari haqida. Andijon, 1992.
52
Aпресян Ю.Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики (краткий очерк). M., 1966.
53
Нурмонов А., Йўлдошев Б. Тилшунослик ва табиий фанлар. –Tошкент: Шарқ, 2001.
g) ularning hammasi obyektiv borliqni ifodalaydi.
54
Lingvistik belgilar bilan boshqa belgilar sistemasi o`rtasida yuqoridagi kabi
umumiy jihatlar bo`lishi bilan birga, ular o`zaro bir qator farqli tomonlarga ham
ega. Ular quyidagilardan iborat:
1. Til kishilar o`rtasida eng muhim aloqa vositasi sanalib, u umuminsoniy
xususiyatga ega. Barcha kishilar o`zining turli xil faoliyat doirasida lingvistik
belgilar vositasida o`z fikrini bayon
qiladi. Boshqa turdagi belgilar esa bu jihatdan ma'lum guruh doirasida
chegaralanganligi bilan farqlanadi.
55
2. Lingvistik belgi har qanday axborotni, insonning ichki kechinmalarini
chegaralanmagan holda ifodalash imkoniyatiga ega. Boshqa belgilar esa
chegaralangan axborotni ifodalash imkoniyatiga ega. Masalan, mo`zika insonning
ichki kechinmalarini hissiyotlarini ifodalashi mumkin. Lekin u tushuncha va
hukmlarni ifodalay olmaydi.
56
3. Lingvistik belgi kishilarning oby'ektiv olam haqidagi bilimlarini
boshqalarga uzatish vazifasini bajarish bilan birga, so`zlovchining bu axborotga
munosabatini va, ayni paytda, tinglovchiga ta'sir qilish vazifasini ham bajaradi. Bu
jihatdan, boshqa belgilar sistemasi faqat axborot berish (imo-ishoralar, Morze
alifbosi, yorug`lik to`lqini va boshqa) yoki tinglovchiga ta'sir qilish (mo`zika)
vazifasini bajaradi.
4. Lingvistik belgilardan boshqa barcha belgilar sistemasi insonning sun'iy
ijod mahsulidir. Ular ma'lum guruhning kelishuvi yo`li bilan sun'iy ravishda
yaratiladi. Lingvistik belgilar esa jamiyatning u yoki bu a'zosi ixtiyoriga bog`liq
bo`lmagan holda rivoj-lanadi. har bir yangi avlod shu jamiyatning tarixiy tarkib
topgan va uzluksiz rivojlanishda bo`lgan tilini o`zlashtiradi va keyingi avlodga
yetkazadi.
5. Lingvistik belgining yana eng muhim belgisi uning diskretligi, ketma-ket
joylashuvi va erkinligidir. Lingvistik belgilar inson kommunikativ faoliyatining
asosini tashkil etadi. Boshqa barcha belgilar sistemasi kommunikasiya jarayonida
tovushlar yordami-da ifodalanayotgan axborotga ?ushimcha axborotni bildirish
yoki "tovush nutqi"ga yordamchilik qilish vazifasini bajaradi. Kishilar o`z nutqiy
faoliyatida tez-tez qo`llab turadigan mimika va turli xil imo-ishoralar ham nutqni
kuzatib boruvchi qo’shimcha vositalar sanaladi. Ba'zi o`rinlarda qisman uning
o`rnini bosishi mumkin.
57
Do'stlaringiz bilan baham: | 
