Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti

manzarali 

daralar  havzalarini  ozoda  saqlash,  uy  hayvonlariga  qarash  kabi  ish-larda  kuchi 

yetgancha  qatnashishga  jalb  etish  katta ahamiyatga  ega. 

---

 

 

11 

 

Ekologik  savodxonlik  va  madaniyat,  avvalo,  oiladan  boshla-nadi.  Ekologik  dunyoqarashni 

shakllantirishning  negizi  oila-dagi  tarbiyaga  bevosita  bog‗liqdir.  Agar  bu  masala  oilada  to‗g‗-ri 

yo‗lga  qo‗yilmagan  bo‗lsa,  uni  maktablarda,  keyingi  ta‘lim  bosqichlarida  hamda  mehnat 

jarayonlarida  qaror toptirish  qi-yin  bo‗ladi. 

Ajdodlarimiz  bola  tarbiyasi  masalasiga  alohida  e‘tibor  bilan  qaraganlar  va  bu  borada  ibratli 

an‘analarni  vujudga  keltirganlar.  Bolalar  go‗daklik  chog‗laridanoq  axloqiy  va  meh-nat 

tarbiyasini 

oilada 

boshlaganlar. 

Ularda 

mehnatga 

muhab-bat, 

atrof-muhitga 

hurmat, 

obodonchilik  va  ko‗kalamzorlashti-rish  hissi  sabot  bilan  singdirilgan.  Masalan,  atrofni  iflos-

lantirmaslik  uchun  axlatlarni  alohida  chuqurchalarga  tashlash,  hojatxonalarni  ariq,  soy,  buloq 

suvlaridan  uzoqroq  joyda  kovlash,  yong‗in  chiqmasligi  chorasini  ko‗rish,  turli  ehtiyojlar  uchun 

yashnab  turgan  daraxtdan  emas,  balki  qurib  qolganlaridan.  foydalanish,  nihollarni  sindirib, 

payhon  qilmaslik,  qush-larni  uyasini  buzmaslik  kabi  xatti-harakatlar  shakllantiril-gan.  Oila 

davrasida  farzandlarga  «Suvga  tuflama,  uni  iflos  qilma,  chunki  barcha  jonivorlar  uni  ichib  bahra 

oladi»,  «Gul-lab  turgan  mevali  daraxtning  shoxini  sindirma,  u  meva  beradi,  uni  o‗zing  iste‘mol 

qilasan»,  «Pishib  yetilmagan  uzumni  uzma,,  agar  uzsang  katta  gunoh  ish  bo‗ladi,  chunki  unda 

ahli  mo‗min-ning  nasibasi  bor»  deb  pandu  nasihatlar  qilganlar.  Ekolo-gik  ta‘lim  va  tarbiyalash 

tizimi  bolalar  bog‗chalarida,  umumiy  ta‘lim  maktablarida,  keyingi  ta‘lim  bosqichlarida  hamda 

mehnat  jamoalarida  davom  etiiriladi.  Bu  o‗rinda  hayotiy  mi-sollar  orqali  hozirgi  paytda  oilalarda 

ekologik  savodxon-likning  pastligi  uqtiriladi.  Masalan,  hozir  ko‗plab  odamlar  mollarini 

ekinzorlarda,  bog‗larda  hatto  mevali  va  manzarali  daraxtlarga  bog‗lab  boqadigan  bo‗lib- 

qolishmoqda.  Axir  o‗t-mishlya  xalkimiz    qaramog‗idagi  hayvonlariga    maxsus  podachi  

saqlagan-ku.  Yoki  moli  bor  kishilar  navbat  bilan  poda  boqqan-ku.  Buning  ustiga  hozirgidek 

hayvonlarni  duch  kelgan  yerda  emas,  alohida  ajratib  qo‗yilgan  yaylovlarda  o‗tlatgan.  Yoki 

oilaviy  dam  olishga  chiqilganda  o‗t-o‗lanlar  payhon  qilinma-gan,  qir-adirlarda  shisha  siniqlari, 

ovqat  qoldiqlari  tashlab  ketilmagan.  Daraxtlarga,  o‗simliklar  olamiga,  hayvonlarga  zarar 

keltirilmagan. 

Ulkamizning  tabiiy  o‗simliklar  dunyosi,  ularning  foydasi,  bu  boyliklarni  muhofaza  qilish 

kerakligi  haqidagi  masala-lar  bilan  yoshlarni  maktab  partasidan  keng  tanishtirib  borish  o‗z 

samarasini  beradi.  Bunda  ekologiyadan  ilmiy  tushunchalar  maktablarda  o‗qitiladigan  barcha 

fanlarda,  ayniqsa,  tabiat-shunoslik,  fizika,  ekologiya,  matematika,  geografiya,  tarix  kabi  fanlarni 

o‗qitishda  umumlashtiriladi.  Shu  bilan  birga  fa-kultativ  mashg‗ulotlarda,  darsdan  tashqari 

to‗garak  yig‗ilish-larida,  ekskursiya  davrida  hamda  o‗zlarining  kundalik  fao-liyatlari  davomida 

ekologik  muammolarni  o‗rgana  boradilar. 

Ekologik  tarbiya  berishni  tayyorlashning  mazmuni  quyidagi- larni  o‗z  ichiga  oladi: 

---

 

 

12 

 

Atrof  muhit  va uning  shaxs  ma‘naviy  dunyosiga  ta‘siri; 

Tabiat  va uning  ahamiyatini  aniqlash; 

 

Tabiatga  muhabbatni  rivojlantirishda  maktab  va oila-ny  hamkorligi; 

Uz  rayonini,  shaharini,  qishloq  va  maktabi  hovlisini  ko‗kalamzorlashtirishda,  hatto,  sinf 

xonasidagi  o‗simliklarni  ham  parvarishlashga  qiziqishlarini  oshirish; 

Atrof-muhit  muhofazasi,  bunda  bolalarning  vazifa- lari; 

Tabiatni  muhofaza  qilishda  ota-onalarning  namuna- lari; 

Oiladagi,  maktabdagi  tabiatni,  o‗simliklar  va  hayvonot  dunyosini  e‘zozlashga  o‗rgatish, 

jonivor  va qushlarni  parvarish  qilish; 

Tabiatga  ongli  munosabat  jarayonida  tarbiyalanuvchilarning  dunyoqarashini  kengaytirish; 

Yoshlarning  ekologik  tarbiyalashda  milliy  an‘ana  va  udumlarni  qayta  tiklash,  ularga 

e‘tiborni  kuchaytirish. 

Bolalarda  ekologiya  xususidagi  tasavvurlarni  kengayti-rishda  tarix  fanining  imkoniyati 

katta.  Bundan  besh  yuz  yil,  ming  yil  avval  o‗lkamiz  tabiati  qanday  bo‗lgan,  o‗simliklar  va 

hayvonot  olami-chi,  kabi sa^vollarga  tarix  fanidan  javob  to-pish  mumkin. 

Bog‗chada  tarbiyalanuvchilarga  tabiatni  muhofaza  qilishga  doir  bilim,  tarbiyani  geografiya 

darslarida  har  bir mavzuga  bog‗lab  berib  borish  mumkin. 

Ekologiya  va  tabiatni  muhofaza  qilish  darslarida  joy  nomlaridan  foydalanish  ona  tili 

bo‗yicha  mashg‗ulotlarni  yana-da  qiziqarli  qiladi. 

Ona  tili  darslaridagi  ko‗plab  mashqlar  tarbiyalanuvchilarda  tabiatga  mehr  uyg‗otishda  qo‗l 

keladi.  Mashqlardagi  suv  va  havo,  o‗simlik  va  hayvonot  olamiga  taalluqli  fikrlar  ifodalangan 

,matnlarni  tahlil  qilish  orqali  ham  tabiatga  mehr  uyg‗otish  mumkin. 

Adabiyot  fani  ham  ekologiya  bilan  chambarchas  bog‗langan.  Bunda  har  bir  asarni  o‗qib 

tahlil  qilish  vaqtida  va  tarbiyalanuvchiga  tushuntirayotganda  faqat  bezash  nuqtai  nazaridan  emas, 

balki  axloqiy  ekologiya,  ya‘ni  tabiatni  muhofaza  qilish  nuqtai  naza-ridan  tahlil  qilinadi.  Mana 

shu  usul  bilan  adabiyot  darsla-rida  ham  tarbiyalanuvchilar  ongiga  zkologik  tarbiyani  singdira 

bori-ladi.  Uquvchilarga  aytiladigan  ertaklarda  hayvonlar  va  o‗simlik-larning  xususiyatlari, 

ularning  tabiattdagi  o‗rni  ochib  berila-di.  Uqilgan  badiiy  asarlar  xmisolida  o‗tkazilgan 

suhbatlarda,  tabiatga  yaxshi  munosabatda  bo‗lish  va  toshbag‗irlik  bilan  qa-rash  dalillari 

muhokama  qilinadi. 

Matematika 

fanida 

beriladigan  ekologik  ta‘lim-tarbiya.  jarayonida  tarbiyalanuvchilar 

tabiatdagi  salbiy  yoki  ijobiy  o‗zgarish-lar  inson  sog‗lig‗iga  qanday  ta‘sir  qilishi  haqida  aniq 

tasavvurga  ega  bo‗lishadi.  Masalan,  respublikada  1200  ga  yaqin  sa-doat  korxonasi  borligi,  ular 

havoga  bir  yarim  ming  tonnaga  yaqin  zaharli  moddalarni  chiqarayottanligi,  bunday  holat  ,10  yil, 

---

 

 

13 

 

20  yildan  keyin  shu  maromda  ketaversa  nimalarga  olib-kelishi  mumkinligi  kabi  misollar 

vositasida  ekologik  falo-kat  oqibatlari  abiat  hodisalarini  kuzatishga  o‗rgatishda  ekologik  to‗ga-

raklarni  ta‘siri  katta. 

Uqituvchining  bolalarga  ekologik  ta‘lim  va  tarbiya  beri-shida  xalqimizning  o‗ziga  xos 

milliy  tarbiyasidan  o‗rinli  foy-dalanishi  yaxshi  samara  beradi.  Milliy  tarbiyamizda  to‗rt  nar-sa  — 

yer,  suv,  tuproq,  havo  muqaddas  hisoblangan.  Xalqimiz  juda  qadim  zamonlardan  suvga  e‘tiqod 

qo‗yib,.  yozning  eng  ja-zirama  «unlarida  «Suv  sayli»  o‗tkazgan.  Ota-bobolarimiz  «Suv  —  tabiat 

in‘omi,  hayot  manbai»  deb  bejiz  aytishmagan.  Har  tomchi  suvni  gavhardek  qadrlab,  bog‗-rog‗lar 

yaratishgan. 

Ma‘lumki,  yer  yuzining  to‗rtdan  uch  qismi  suv  bilan  qoplan-gan.  Ammo  faqa|t  500  ming 

km3  ga  yaqin  chuchuk  suv  bor,  xolos.  Demak,  ichimlik  suvidan  ham  tejab-tergab  foydalanish 

kerak. 

Donishmandlik  durdonasi  hisoblangan  hadislar  ta‘lim-tarbiyani  singdirishga  katta  yordam 

beradi.  Tabiatni  muhofaza  qilish  haqidagi  hadislarda  ham  diqqatga  sazovor  fikrlar  ay-tilgan. 

Masalan,  «Soyasidan  xalq  foydalanib  turgan  daraxtni  kesib  yuborgan  odamni  tangri  do‗zaxga 

mahkum  etur»,  deb  inson-larni  qo‗rqitish  orqali  ggabiatga  zarar  keltir'maslik  targ‗ib  qilinsa, 

«Dehqonchilik  bilan  shug‗ullaninglar,  dehqonchilik  muborak  kasbdir.  Unga  qo‗riqchilarni 

ko‗paytiringlar»  deyish  bilan  halol  mehnat  samarasini  «o‗rish  zarurligini  uqtirila-di.  «Qaysi  bir 

musulmon  ekin  eksa  yoki  biror  daraxt  o‗tqizsa,  so‗ng  uning  mevasidan  qush  yoki  hayvon  yesa, 

uning  ekinidan  yeyil-gan  narsaning  har  biridan  unga  sadaqa  savobi  yoziladi»  deyil-gan  hadis 

misolida  bag‗ri  kenglik,  jonzodlarni  asrash  zarur-ligi  g‗oyasi  ulug‗lanadi.  «Ekmak  niyatida 

qo‗lingizda  ko‗chat  tur-gan  paytda  bexosdan  qiyomatqoim  bo‗lishi  aniq  bo‗lganida  ham 

ulgursangiz,  uni  ekib  qo‗yavering»,  «Kim  suv  toshqinini  to‗xtat-sa  yoki  yong‗inni  o‗chirsa,  unga 

shahidlik  ajri  beriladi»,  kabi  hadislarda  ekologiya  va  ta'biat  muhofazasiga  oid  tushunchalar 

bordir. 

Demak,  ota-bobolarimiz  azal-azaldan  tabiatga  yuksak  mehr  va  ehtirom  ko‗rsatishgan. 

Yurtni  obod  etishgan,  ko‗chalarni,  hovlilarni  sarishta  saqlashgan.  Xalqimizning  tabiatga  muno-

sabati  urug‗  qadash,  qovun  sayli,  Suv  sayli,  Uzum  sayli,  Hosil  bayrami,  Gul  bayrami,  Navro‗z 

bayrami,  Xirmon  to‗yi  kabi  bayramlarida  ham  ifodalangan.  Bunday  tabiat  bayramlari  ularning 

hayot  tarziga  aylanib  ketgan. 

Respublikamiz  mustaqillikka  erishgandan  so‗ng  bu  diyorni  obod  etish,  uning  atrof-

muhitini  toza  saqlash,  har  bir  fuqaro-ning  insoniy  burchiga  aylandi.  Obodonchilik  va  orastalik, 

po-kizalik  va  tejamkorlik,  xushxulqlik  va  xushmuomalalik  har  byar  inson  uchun,  xususan, 

pedagoglar  va  tarbiyalanuvchilar  uchun  ham  eko-logik  ma‘naviy  mezondir.  Uquvchilar  ekologik 

tarbiya  ishlari  jarayonida  quyidagilarni  bilishlari  zarur: 

---

 

 

14 

 

— Tabiat  haqida  tushuncha,  tabiiy  muhit,  tabiiy  omillar  va ular  orasidagi  bog‗lanish; 

— 

Tabiat  boyliklaridan  tejab-tergab  foydalanish  va ularni  muhofaza  qilish; 

— 

Atrof-muhitni  ifloslanishlardan  saklash; 

— 

Tabiatni  kelajak  avlodlar  uchun  tabiiy  holda  qoldi-rishga  intilish. 

Yuqoridagi  omillar  asosida  ekologik  tarbiyalash  tarbiyalanuvchi-larda  tabiatni  muntazam 

kuzatib  borishga  qiziqishni  uyg‗ota-di,  tabiatni  himoya  qilish  uchun  kurashishga,  uning 

go‗zalligini  asrab-avaylashga  olib  keladi.  Tabiatga  muhabbatni  va  unga  ehtiyotkorlik  hissini 

tarbiyalash  shaxsda  axloqiy  belgilarni  rivojlantirishga  yordam  beradi.