|
Inson xavfsizligi nuqtai nazaridan sensorik tizimlar tavsifi
Mehnat jarayonida odamning koʻz va miya a’zolari faolligining kuchayishi
oqibatida vujudning mator sohasi faollashadi, buning natijasida charchoq paydo
boʻladi. Bu esa oʻz navbatida odamning diqqatini pasayishiga, mehnat
samaradorligini kamayishiga olib keladi. Shuning uchun ishlab chiqarishda mehnat
sharoitini har qanday yoʻl bilan boʻlsa ham xavfsiz va moʻgʻtadil sanitariya talab
darajasida yaratish, yuqori samaradorlik va xavfsizlikni ta’minlaydi. Bunga
erishmoq uchun ish joylarini va mexanizmlarni quyidagi talablar asosida
tayyorlash maqsadga muvofiq boʻladi.
Antropometrik talablar - ish qurollari va mexanizmlarni standart asosida
odamlarning anatomik jussasiga mos ravishda loyihalanishi lozim.
Masalan, Oʻzbekistonda erkaklar 171sm ayollar 162sm ligi inobatga olinadi.
Fiziologik talablar- koʻrish, ogʻriq sezish, xid bilish, tagʻm bilish, eshitish va
boshqalar inson organizmining sensorik sezgi a’zolarining uzoq muddat xizmat
79
qilishi uchun sanitariya me’yorlari talablariga mos ravishda fiziologik sharoit
yaratilishi lozim.
Koʻzning xususiyatlari: odamning koʻrish apparati ma’lum anatomo-
fiziologik xususiyatlarga ega boʻlishi sababli, loyihalash bilan shugʻullanuvchi har
bir arxitektor, dizayn yoki quruvchi koʻzni koʻrish maydoni ma’lum
chegaralanganligini bilishlari kerak boʻladi.
Koʻrish maydoni: aniq koʻrish hududi 0 - 4
0
, tez koʻrish hududi 5 - 18
0
va
normal koʻrish hududi 18 - 30
0
.
Koʻzning koʻrish maydoni boʻyicha koʻrish tafovuti markazdan chetga qarab
keskin kamayib boradi:
Koʻrish maydoni, v grad: 0 5 20 35
Koʻzning nisbiy koʻrish qobiliyati: 1/1 1/2 1/4 1/8
Odam 80% umumiy axborotni koʻz orqali oladi. Bu axborotlarni xazm
qilishi uchun inson koʻzi akkomodatsiya (kuzatilayotgan buyumgacha boʻlgan
masofaga moslashuv) xususiyatiga va adaptatsiya (muhitning yorugʻlik miqdoriga
moslashuv) qobiliyatiga egadir.
Bagʻzan odamlarda rang koʻrligi, tovuq koʻrligi va shab koʻrlik kabi
holatlatlar uchraydi. Umuman koʻrish a’zolarining faolligi muhitning qay darajada
yoritilganligiga bogʻliq boʻlib, shuning uchun tabiiy yoki sun’iy yoritilganlik
uskunalarini loyihalashda me’yor talablariga qatgʻiy rioya qilinishi shart. Eshitish
a’zosi. Bu sensor a’zoning eng ajoyib xususiyatlaridan biri bevosita xavfsizlikka
aloqador boʻlib, tovush kelayotgan tomonga qayrilib qaramasdan ham uning
qaysi tomondan kelayotganligini va quvvatini miyaga xabar berishidadir. Odatda
buni binaural effekt deyiladi. Vestibulyar sensorika odam gavdasini xar qanday
sharoitda ham kerakli holatda tutaolishiga aytiladi. Ogʻriq va haroratni sezish. Bu
sensor orqali biz vujudimizni z- oʻlchovli xususiyatga ega ekanligiga amin
boʻlamiz:
Termoretsepsiya-issiq va sovuqni sezish;
80
Notsitsepsiya -ogʻriqni sezish xususiyatlari bevosita potensial xavfli
holatlarni seza olish imkonini beradi.
Epidermis- odam terisining ustki yuqa qatlami boʻlib, u juda koʻp mayda
xujayralardan iborat. Undan keyin xaqiqiy derma-teri boshlanadi. Ana shu
qatlamda issiq va sovuq, bosim va ogʻriqni sezaoladigan juda koʻp retseptorlar
joylashgan.
Harorat 39
o
S oshsa issiqdan, agar -30
o
S sovuqdan ogʻriq seziladi, agar terini
harorati 27
o
S sovuqdan ogʻriq sezilaboshlaydi..
Ogʻriqning biologik funksiyasi xavf toʻgʻrisida signal boʻlib xizmat qilib,
organizmni kurashga chaqiradi. Bu signalga binoan avtomatik tarzda organizm
tashqi va ichki nomaqul holatga qarshilikni kuchaytiradi.
Odam organizmida doim oksidlanish va modda olmashinish reaksiyasi
asosida moddalarni parchalanish holati yuzaga keladi. Buning natijasida organizm
kuchsizlanadi va quvvatining tiklanishiga tanaffus lozim boʻladi. Bu holat
katabolizm deb ataladi va grekcha soʻz boʻlib, pasayib boruvchi energetik oqim
magʻnosini beradi. Odam organizmining yoʻqotgan energiyasini ma’lum vaqt
ichida oʻz-oʻzidan tiklash jarayoni anabolizm - ya’niy energiyani kuchayish
jarayoni deyiladi. Katabolizm ruhiy ta’sirdan issiq va sovuq hamda jismoniy
ta’sirdan boʻlishi mumkin.
Charchoq – organizmda jismoniy ta’sir natijasida azot-fosfor va glikogen
aralashmalarining tez parchalanishi natijasida sodir boʻladi.
Inson hayoti va mehnat faoliyatida xavfli omillar tasnifi
Ishlab chiqarish omillari
Ijtimoiy omillar
Tabiiy omillar
Texnik va texnologik
Shovqin, tebranish, chang, gaz
va bugʻlarni ta’siri
Havobosimi, harorati,
namligi, va tezligi
Tashkiliy omillar
Mehnat xavfsizligi qoi-dalariga
rioya qilmaslik
Yorugʻlik va issiqlik
ta’minoti
Sanitariya-gigiyenik omillar Mikroorganizmlar mikroblar,
zaxarli moddalarning ta’siri.
radiatsiya, yongʻin, yashin sel,
dovul , toʻfon
Psixofiziologik omillar
Inson faoliyatiga zid yaratilgan
ergonometrik mehnat sharoiti
ta’siri
zilzila, sel, tufon, yer
koʻchishi va b.
81
Do'stlaringiz bilan baham: |
