Оliy vа oʻrtа mахsus ta’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа

Ishlab chiqarishda zaxarli gazlar 
 
Ishlab  chiqarishda  zaxarli  moddalar  deb,  mehnat  jarayonida  odamga  salbiy 
ta’sir  etib  ish  qobiliyatini  pasaytiradigan  va  sogʻligʻini  buzadigan  darajada 
zaxarlanishlarni vujudga keltiruvchi moddalarga aytiladi.  

---

122 
 
Ularni  asosan  toksikologiya  fani  oʻrganadi.  Bu  fan  ishlab  chiqarish 
zaxarlarining organizmga ta’sir qilish belgilarini oʻrganadi. Ularning bezararligi va 
xavfsizlik darajasini belgilaydi, gigiyenik normativlar va tavsiyalar ishlab chiqadi. 
Qurilishda ishlatiladigan zaxarli moddalar ikki koʻrinishda, ya’niy qattiq, holatda - 
qoʻrgʻoshin,  karbit  kalsiy,  mishyak,  har  xil  quruq  boʻyoqlar  va  suyuq  hamda 
gazsimon holatda - karbon oksidi, benzin, benzol, atseton, atsitsilin, spirt, efir, har 
xil kislota va eritgichlar shaklida uchraydi. 
Ta’sir kuchi nuqtai nazaridan toʻrt guruhga boʻlinadi: 
- Yemiruvchilar, terini jarohatlovchilar – H
2
S0
4
, HCI, H
2
S; 
- Nafas yoʻliga ta’sir etuvchilar SiO
2
, SO
2
, NH
3
 va boshqalar; 
- Qonni tarkibini buzuvchilar - SO , mishyakli vodorod-ArN va boshqalar; 
-  Markaziy  nerv  tizimiga  ta’sir  etuvchilar,  spirt,  efir,  oltingugurtli  vodorod, 
karbonli  vodorod  va  boshqalar.  Zararli  moddalarning  odamga  ta’siri 
zaxarlanishning oʻtkir (kuchli) yoki surunkali koʻrinishlarida namoyon boʻladi. 
Oʻtkir (yoki kuchli) zaxarlanish, bu ayni vaqtda katta miqdordagi zaxarlovchi 
moddaning odam tanasida paydo boʻlishidan zoxir boʻladi. Surunkali zaharlanish 
esa: zaxarli moddalarning inson vujudida uzoq yillar davomida oz - ozdan yigʻilib 
muttasil ta’sir etishdan hosil boʻladi. Bu zaxarlanish turi xavfli hisoblanadi, chunki 
bunday xollarda zaxarning odamga ta’siri ustivor (muqim) darajaga erishib, kasb 
kasalligini belgilari paydo boʻla boshlaydi. Bu xastalikni davolash koʻp vaqt talab 
qiladi va ishchining kasbi yoki u bilan bogʻliq boʻlgan lavozimini oʻzgartirish bilan 
tugaydi. 
Ishlab  chiqarish  zaharlari  vujudimizga  nafas  olish  va  ovqatlanish  yoʻllari 
hamda  teri  va  koʻzning  shilliq  pardalari  orqali  -  oʻtib  yuqoridagi  xastaliklarni 
chaqirish bilan birga odamdagi biologik qarshilikni kuchsizlantiradi, yurak, qon – 
tomirlari,  oʻpka  va  bosh  miya  a’zolarida  murakkab  kasalliklarni  rivojlanishiga 
imkon yaratadi. 
Davlat  xavfsizlik  megʻzoni  GOST  12.1.005-88ning  "Ish  joyining  havosiga 
nisbatan  sanitariya  va  gigiyena  umumiy  talablari"  boʻlimida  ish  joyida  havoning 

---

123 
 
tarkibidagi zararli moddalarining ruxsat etilgan miqdori (REM) ni belgilab beradi. 
Bu miqdor esa quyidagicha izoxlanadi: ish joyining havosida zararli moddalarning 
ruxsat etilgan miqdori deb, 8 soatlik ish jarayonida yoki boshqacha davomiylikda, 
biroq,  xaftasiga  41  soatdan  oshmagan  mehnat  jarayonida,  butun  ish  faoliyati 
davomida  ishchining  va  undan  qoladigan  nasllarning  salomatligiga  salbiy  ta’sir 
etmaydigan,  ya’niy  surunkali  ta’sirdan  kelib  chiqadigan  kasalliklarni 
chaqirmaydigan zararsiz miqdoriga aytiladi va mg/mz birlikda oʻlchanadi. 
Davlat  xavfsizlik  megʻzonining  GOST  12.1.007-76  "Zararli  moddalarning 
turlari va ularga nisbatan xavfsizlik talablari" boʻlimida jami zaxarli hisoblangan 
moddalar toʻrt sinfga boʻlib koʻrsatilgan:  
I - behad xavfli REM < OD mg/m
1
: Zaxarli moddalarning inson uchun oʻta 
xavfli miqdorlari. 
2- yuqori darajada xavfli 0.1 < REM < 1.0 mg/m
3
 gacha; 
3- oʻrtacha xavfli 1.0 < REM < 10,0 mg/m
3 
gacha;   
4- kam xavfli REM > 10,0 mg/m
1
. 
Zararli  moddalarning  odamga  ta’siri  boʻyicha  sinflarga  boʻlinishi  quyidagi 
jadvalda yaqqol koʻrsatilgan. 

---

124 
 
 
Qurilish sanoatida va ayrim korxonalarning ishlab chiqarish jarayonida ajralib 
chiqadigan ba’zi zararli moddalar bilan tanishib chiqamiz. 
1. Ammiak NH
3
, rangsiz, ammo oʻtkir xidli gaz yoki suyuq xolda uchraydi. 
Asosan  sovutgich  uskunalarida  va  ammiak  silitrasi  ishlab  chiqarishda  ishlatiladi. 
Bu gazdan zaxarlanish tomoq yoʻllarining ogʻir jarohatlanishiga, qon bosimining 
tushib  ketishiga  olib  keladi.  Koʻzga  tushgan  ammiak  koʻr  boʻlib  qolish 
darajasigacha  va  teriga  tekkan  joyini  esa  II-darajagacha  puffaklar  hosil  qilib 
kuydirishi mumkin. 
2.Atsitelin  -  C
2
H
2
,  rangsiz  suyuq  va  gaz  holatida  mavjud  boʻlib  sezilarli 
xidga ega. Qurilishda metallarni qirqishda ishlatiladi. Oʻta portlovchi moddadir. 
3. Atseton  - S3N60, rangsiz, oʻtkir va noxush xidli suyuqlikdir. Qurilishda 
har  xil  boʻyoqlarni  suyultirishda  ishlatiladi.  Atseton  bugʻining  ma’lum  miqdori 
ta’siridan  mastga  oʻxshash  holatta  tushish  mumkin.  Agar  bu  gazdan  koʻproq 

---

125 
 
xidlanganda,  kuchli  bosh  ogʻrigʻi  va  xushsizlanish  holati  sodir  boʻlishi  mumkin. 
REMi 200 mg/m
3
 ni tashkil etadi. 
4.Benzol – S
6
N
6
, rangsiz yengil bugʻlanuvchi xushboʻy xidli suyuqlik xolda 
uchraydi.  Shu  xildagi  suyuqliklarga  toluol,  ksilol  va  stirol  kiradi.  Bularning 
bugʻlari  havodan  2,5-2,7  barobar  ogʻir.  Benzolin  suyultirgich  tariqasida  ishlatish 
man  etilgan,  ammo  toluol  va  ksilol  ishlatiladi.  Benzol  markaziy  nerv  tizimi  va 
yurak,  oʻpka  faoliyatiga  ruhiy  kuchli  ta’sir  qiladi.  Ya’niy  yengil  zaxarlanish 
oʻrtacha  holatdagi  mastlikka  toʻgʻri  kelsa,  ogʻir  zaxarlanish  holatida  esa  odam 
xushidan  ketishi  mumkin.  Agar  odam  shu  holatda  uzoqroq  turib  qolib,  kuchli 
miqdorda  zaxarlansa,  nafas  olish  a’zolari  va  qon  tomirlarining  faoliyatini 
boshqaruvchi markazlarining falaj boʻlishi oqibatida oʻlim sodir boʻlishi mumkin. 
5.Benzin 
- S
7
N
13
 yengil bugʻlanuvchi, tabiatan rangsiz va oʻta yonuvchan 
va  portlash  xususiyatiga  ega  suyuqlikdir.  Qurilishda  boʻyoqlarga  suyultirgich 
modda sifatida qoʻshib ishlatiladi. REMi 100 mg/m
3
 dan oshmasliga kerak. Odam 
vujudiga  koʻp  miqdorda  singigan  benzin  bugʻi  uning  xushsizlanishiga  va  bu 
miqdor  35000-40000  mg/m
3
  ga  yetganda  esa  oʻlimga  sabab  boʻlishi  mumkin. 
Surunkali  uzoq  muddat  davomida  benzin  bilan  muloqotda  boʻlgan  xollarda  teri 
kasadliklari-dermatit, folikulit va har xil boshqa yara koʻrinishlarida sodir boʻladi. 
6. Xlor -  CL  -  sargʻish-yashil,  rangda  boʻgʻuvchan  noxush  oʻtkir  xidli, 
havodan  2,5  baravar  ogʻir,  oʻta  zaxarli  gazdir.  Xlor  yuqori  darajada  zaxarli 
moddalar guruhiga kiradi. Ish joylaridagi havoda ruxsat etilgan miqdori, REM = 1 
mg/m
3
  ni  tashkil  etadi.  Xlor,  eritma  xolida  qurilishda  qish  mavsumlarida 
ishlatiladi. Xlor bugʻlari ta’siridan nafas olish yoʻllari va yurak faoliyati buzilishi 
oqibatida fojiali oʻlim sodir boʻlishi mumkin. Xlordan  zaxarlangan oʻpkada shish 
paydo  boʻlishi,  pnevmoniya,  yuzida  esa  xlor  dogʻlari  paydo  boʻlishi  va  yaraga 
aylanishi mumkin. 
7. Vodorodli  oltingugurt  –  H
2
S  rangsiz,  ammo  aynigan  tuxum  xidiga 
oʻxshash  badboʻy  hidli  gaz.  Havodan  ogʻirroq  boʻlgani  uchun  yer  sathidan  past 
boʻlgan handak va quduqlarda yigʻilib qolish ehtimoli bor. Bu gaz yuqori darajada 

---

126 
 
zaxarli  moddadar  guruhiga  kiradi,  uning  ish  joylarida  REM  -10  mg/m
3
  dan 
oshmaydi.  Undan  eng  avval  oʻpka  a’zolari  va  markaziy  nerv  tizimi  zaxarlanadi. 
Agar  uning  ta’sir  miqdori  1000mg/m
3
  ga  yetsa  shu  zaxotiyoq  zaxarlanish 
boshlanib  odamning  xushi  yoʻqola  boshlaydi.  Nafas  olish  markazi  falaj  boʻlishi 
oqibatida bir necha daqiqa ichida oʻlim sodir boʻlishi mumkin. 
8. Oltingugurt ikki oksidi – SO
2
- rangsiz, achchiq va boʻgʻuvchan xidli gaz. 
Havodan  2,3  baravar  ogʻir.  Bugʻ  qozonlari  va  pechlarda  koʻmir,  gaz  va  boshqa 
yonilgʻi moddalarni yoqqanda hosil boʻladi. Ish joylarida REM 10 mg/m
3
 ga teng. 
Bu  gaz  qonga  singib  sulfat  kislotasini  hosil  qiladi,  bu  salomatlik  uchun  juda 
xavflidir. Agar SO
2
 havo tarkibida oshib ketsa nafas yoʻllari jarohatlanishi, oʻpka 
shishi paydo boʻlishi va xushdan ketish xali yuzaga kelishi mumkin. Bu xolda tez 
va oʻz vaqtida yordam koʻrsatilmasa fojia sodir boʻlishi muqarrardir. 
9.  Karbon  oksidi  -  SO  ,  xidsiz  va  rangsiz  gazsimon  modda  boʻlib,  gʻisht 
zavodlari,  temir  beton  zavodlarida  bugʻlab  quritish  xonalarida  hosil  boʻladi.  Ish 
joylarida  REMi=20  mg/m
3
  ni  tashkil qiladi. Yengil zaxarlanganda  bosh ogʻrishi, 
koʻngil aynishi seziladi. Agar SO-ni havodaga miqdori bir necha ming mg/m
2
 dan 
oshib  ketsa  ogʻir  oqibatlarga,  ya’niy  xushdan  ketish  va  xatto  oʻlim  bilan 
yakunlanish xavfi tugʻiladi. Zaxarli gaz mavjud boʻlgan ish joylarida yurak, oʻpka 
va  markaziy  nerv  tizimi  bilan  bogʻliq  xastaligi  boʻlgan  shaxslarni  ishlashi  man 
etilishi lozim. 
10.Toluol  –  S7.H8  -  yonuvchan,  rangsiz  suyuqlik  boʻlib  undan  benzol  xidi 
keladi, qaynash harorati 110,6 0S. Boʻyoqlar va portlatgich moddalar tayyorlashda 
va  rezina  sanoatida  ishlatiladi.  Ta’sir  kuchi  ham  besnzolnikiga  oʻxshash.  Ruxsat 
etilgan miqdori 50 mg/m
3
 ni tashkil etadi.