Оliy vа oʻrtа mахsus ta’lim vаzirligi tоshkеnt аrхitеkturа

 Atmosfera havosi tarkibidagi changlar va changning zararli ta’siri 
 
Sanoatda,  transport  vositalarini  ishlatishda  va  qishloq  xoʻjaligida 
bajariladigan  ishlarning  deyarli  hammasida  chang  hosil    boʻlishi    va  ajralishi 
kuzatiladi.    Umuman  changlarning  turlari  ularning  kelib  chiqish  manbalarini 
hisobga  olib,  ularni  tabiiy  va sun’iy changlarga boʻlib qaraladi. 
Ma’lumki  changlangan  havo  muhiti  insoniyatni  qadim  zamonlardan  beri 
tagʻqib  qilib  kelgan.  Tabiiy  changlar  sirasiga  tabiatda  inson    ta’sirisiz    hosil 
boʻladigan    changlar    kiritiladi.    Bunday  changlar  shamol  va  qattiq  boʻronlar 
ta’sirida qum va tuproqning erroziyalangan  qatlamlarining  uchishi,  oʻsimlik va 
hayvonot  olamida  paydo  boʻladigan  changlar,  vulqonlar  otilishi,  kosmosdan  yer 
atmosferasi ta’siriga tushib qolgan metioritlar va boshqa kosmik jismlarning yonib 
ketishidan  hosil  boʻladigan  changlar  va  boshqa  hollarda    hosil    boʻladigan 
changlarni  kiritish  mumkin.    Tabiiy  changlarning  atmosfera  muhitidagi  miqdori 
tabiiy  sharoitga,    havoning  holatiga,  yilning  fasllari  va  aniqlanayotgan  zonaning 
qaysi  mintaqaga  joylashganligiga  bogʻliq.    Masalan  atmosferadagi  changning 

---

117 
 
miqdori  shimoliy  rayonlarga  nisbatan  janubiy  rayonlarda,  oʻrmon  zonalariga 
qaraganda  choʻl  zonalarida,  shuningdek  qish  oylariga  nisbatan  yoz  oylarida 
koʻproq boʻlishi ma’lum. 
Aniqlanishicha  har  bir  kubometr  havo  tarkibida  katta  shaharlar  hududlarida 
6000 arofida (ba’zibir manbalarda avtomobil vositalaridan ajralgan tutunlarni ham  
kiritib  30  000  tatibida keltiriladi)  har  xil kattalikdagi chang zarralari boʻlishi 
aniqlangan,    dalalar  va  bogʻlarda  bu  miqdor  oʻn  marta  kamayadi,    togʻli 
hududlarda esa undan ham kamroq chang zarralari boʻladi. 
Sun’iy  changlar  sanoat  korxonalarida  va  qurilishlarda  insonning    bevosita 
yoki  bilvosita  ta’siri  natijasida  hosil  boʻladigan  changlar  kiradi.  Masalan 
mashinasozlik sanoatida-choʻyan ishlab chiqaruvchi  domna va marten pechlarida 
va  bu  sanoatning  hamma  quyuvchilik  sexlarida  Issiqlik  elektrostansiyalarida  
yoqilgan    koʻmirning  ma’lum  qismi  kul  va  tutun  sifatida  atmosferaga  chiqarib 
yuboriladi,    qurilish  ishlarida  yer  qazish  ishlari,  portlatish  ishlari,  sement  ishlab 
chiqarish, shuningdek togʻlardan magʻdanlarni qazib olish ishlari va boshqa juda 
koʻp ishlarda juda koʻp miqdorda chang ajraladiki, bu  changlarni  atrof-muhitga  
chiqapib yuborish tabiatga halokatli ta’sir koʻrsatishi mumkin. Sanoatning ba’zi bir 
tormoqlarida, masalan  kimyo sanoatida shunday xavfli sanoat changlari ajraladiki, 
ularni tozalamasdan chiqarib yuborish fojiali  holatlarni  vujudga keltirgan boʻlar 
edi. 
Changning  kelib  chiqishi  boʻyicha  organiq,  mineral  va  aralashma  changlar  
deb  belgilanadi.    Changning  zararli  ta’sirining  tavsifi  asosan  uning  kimyoviy 
tarkibiga bogʻliq. 
Changning  kattaligi    (ya’niy  dispers  tarkibi)  boʻyicha  uch  gruppaga  boʻlib 
qaraladi:  a)  kattaligi  10  mkm.dan  katta  boʻlgan  changlar  yirik  changlar  deb 
yuritiladi. Odatda bunday changlar oʻz ogʻirligi ta’sirida yerga qoʻnadi. b) Kattaligi 
10 mkm dan  0,25  mkm gacha boʻlgan changlar.  
Bu  changlarni  mayda  changlar  yoki  mikroskopik  changlar  deb  yuritiladi.  
Ular yerga ma’lum ijobiy sharoitlar  boʻlganda,  masalan yomgʻir,  qor va shabnam 

---

118 
 
kabi  yerga  yogʻilayotgan  ogʻir  zarralarga  ilashib  qolgan  holatlarda  qoʻnishi 
mumkin. v) Kattaligi 0,25  mkm.dan  kichik boʻlgan changlar ultra mikroskopik 
changlar deb yuritiladi va bu changlar hech qachon yerga qoʻnmay Broun harakati 
qoidalariga boʻysingan holda uchib yuradi. 
Mashinasozlik  sanoatida    changning   hosil   boʻlishi  quymalarni  tozalash  va 
kesish,   charxlash,   mahsulotga  sayqal  berish  va  silliqlash, detallarni  qum  oqimi 
bilan tozalash ishlarini bajarganda hosil boʻladi. 
Ishlab  chiqarish  changining  ishchilar  salomatligiga  zararli  ta’siri  koʻp 
omillarga  bogʻliq  boʻladi.    Ularga  birinchi  navbatda  chang  zarralarining  fizik-
kimyoviy  hossalari,    kattaligi  va  shakli,  havodagi  changning  miqdori,  smena 
davomida ta’sir etish muddati va kasbda  ishlash davri,  muhit va mehnat faoliyati 
kabi  boshqa  omillarning  bir  vaqtda  ta’sir  etishi  kiradi.    Masalan,  tashqi  harorat 
koʻtarilganda yoki  kishi  jismoniy  mehnat  bilan  shugʻullanganda tez-tez nafas 
olish  natijasida  organizmga    chang    kirish    darajasi  oshadi.    Bir  vaqtda  chang 
tarkibida  radioaktiv  aerozollarning  boʻlishi  va  havodagi  boshqa  gazlar  ta’siri 
changning    organizmga    zararli    ta’sirini  kuchaytiradi.    Organizmning  chang 
ta’siriga koʻrsatgan zararlanishida shahsiy farqlanish boʻladi, bu nafas yoʻllarining 
filtrlash hususiyati,  biologik qarshilik va boshqalarga bogʻliq. 
Chang  ajralishning    gigiyenik    ta’siridan    tashqari    yana  boshqa  salbiy 
tomonlari bor:  u  texnologik  jihozlarning  yemirilishini tezlashtiradi,  qimmatbaho 
materiallarni  ishdan  chiqarib  iqtisodiy  zarar  yetkazadi.    Bundan  tashqari  ishlab 
chiqarish muhitining  umum sanitariya holatini yomonlashtiradi,  jumladan, deraza 
va  yorituvchi  asboblarni    ifloslantirishi    oqibatida    yorugʻlikni      kamaytiradi. 
Changning  ba’zi  turlari,  masalan,  koʻmir,  yogʻoch  changlari  yongʻin  va 
portlashning yuzaga kelishiga sharoit yaratadi. 
Changlarning kimyoviy tarkibi va eruvchanligi, changlarning katta-kichikligi 
(dispersligi),  zarrachalarning shakli,  ularning qattiqligi tuzilishi (kristall, amorf), 
elektr zaryadlanish hossalari organizmga ta’sir qilishda ahamiyatga molikdir. 

---

119 
 
Changlarning organizmga ta’sirining koʻp xil koʻrinishda boʻlishini ularning 
kimyoviy  tarkibi  belgilaydi.    Changning  asosiy  ta’siri  eng  avvalo  nafas  olganda 
vujudga  keladi.  Changli  havo  bilan  nafas  olish  asosan    nafas    organlarining  
zararlanishi:    bronxit,  pnevmokonioz    yoki  umumiy  zararlanish  (zaharlanish,  
allergiya) rivojlanishini vujudga keltirishi mumkin. Ba’zi bir changlar qoʻshimcha 
kasalliklar  tugʻdirish  xususiyatiga  ega.  Changning  bu  asosiy  boʻlmagan  ta’siri 
yuqori nafas yoʻllari,  koʻzning shilliq  qavati,  teri qoplami  kasalliklarida  koʻzga 
tashlanadi.  Changning oʻpka yoʻliga kirishi pnevmoniya, sil, oʻpka rakining kelib 
chiqishiga sharoit yaratishi mumkin. 
Kremniy  (11)  oksid  (ayniqsa  uning  kristall  turi),  silikatlar  (kreniy 
kislotasining  tuzlari),    koʻmir,    ba’zi  bir  metallar  (alyuminiy  va  boshqalar)  ning 
changlari,    hamda    har    xil    changlar  aralashmasi    masalan,    mineral-metallar 
changlarining aralashmasi, pnevmokonioz rivojlanishida kimyoviy tarkibiga koʻra 
xavfli    boʻladi.    Bu    changlar  amalda  erimaydigan  boʻlib,    nafas  olganda  nafas 
tizimining  chuqur  boʻlimlarida  tutilib  qoladi  va  kasallikni  yuzaga  keltiradi,  
oʻpkada biriktiruvchi toʻqimalarini rivojlanishiga olib keladi.  Shu nuqtai nazardan 
erkin kristall kremniy (11)  oksidi ya’niy  kvars changi va uning boshqa turlari eng 
xavfli  chang  hisoblanadi.  Qoʻshimcha    kasallik    tugʻdiruvchi    changlarning  
xavfliligi ularning eruvchanligi bilan toʻgʻri proporsional boʻla olmaydi. Masalan, 
kvarsga  qaraganda  amorf  kremniyning  eruvchanligi    yuqori,  lekin  kvarsning 
qoʻshimcha kasallik tugʻdiruvchi  xavfi katta.  Eriydigan  changlar  nafas  yoʻllarida 
tutilib soʻriladi va qonga oʻtadi,  organizmga koʻrsatadigan keyingi ta’siri ularning 
kimyoviy  tarkibiga  bogʻliq.  Masalan,  qand  changi  zararsiz,  qoʻrgʻoshin,  mis  va 
boshqa metallarning changi zaharlovchi ta’sir koʻrsatadi. 
Changlarning katta-kichikligi, ularning havodagi turgʻunligi, nafas  yoʻllariga 
kirish  va  qancha  chuqurlikka  kirib  borish  imkoniyatini  belgilaydi.  10-20  mkm 
kattalikdagi  zarrachalar  Nyuton  qonuniga  boʻysingan  holda  yerga  tortilish  kuchi 
ta’sirida ma’lum tezlik bilan yerga qoʻnadi. Nafas olinganda ular nafas yoʻllarining 
yuqori qismlarida  ushlanib  qoladi.  Mikroskopik tavsivdagi zarrachalar (0,25-10 

---

120 
 
mkm) havoda ancha turgʻun boʻlib,  bir xilda tezlik bilan yerga  tushadi.  Nafas 
olganda alveollarga ularning asosan 5 mkm.gacha kattalikdagi zarrachalari kiradi. 
Ultra  mikroskopik  zarrachalar    kattaligi   0,25-0,1  mkm  va  undan  kichik  boʻlgan 
zarrachalar Broun harakati qoidalariga boʻysingan holda havoda uzoq vaqt aylanib 
yuradi.  Ularning  bir-birlari  bilan  toʻqnashishlari  natijasida  yiriklashib 
(koagulyatsiya),    yerga  qoʻnishi  mumkin.    Nafas  olingan  havodagi  ultra 
mikrosskopik  zarrachalarning  60-70%  i  oʻpkada  ushlanib  qoladi.    Bu 
zarrachalarning  fizik-kimyoviy  aktivligini  belgilaydigan  solishtirma  yuzasining 
katta  boʻlishiga  qaramay,  changli  shikastlanishlarning  rivojlanishida  hal  qiluvchi 
rol  oʻynamaydi,  chunki  ularning  massasi  katta  boʻlmaydi.  Moddalar  juda  yuqori 
darajada  maydalanganda  ularning  eruvchanligining  ortishi  va    oʻpkada  ushlanish  
vaqtining  kamayishi  natijasida oʻpka toʻqimasiga changga oʻxshash ta’sir etishi 
zaiflashadi, lekin zaharli ta’siri kuchayadi. 
Chang zarralarining shakli har xil boʻlishi mumkin:  sferik, yassi,  notoʻgʻri. 
Aerozollar  hosil  boʻlishida  chang  zarralari  miqdorining  koʻp  qismi  dumaloq 
shaklga  ega  boʻladi.  Dezintegratsiya  aerozollarida  esa  notoʻgʻri,  koʻp  burchakli, 
yassi  shaklda  boʻladi.  Zarrachalarning  shakli  aerozolning  turgʻunligiga  va 
organizmdagi holatiga ta’sir etadi.  Chetlari oʻtkir tishli chang  zarrachalari oʻpka 
toʻqimalarini  jarohatlaydi  degan  tushincha  notoʻgʻri  ekanligi  isbotlandi,    chunki 
ular  yopishqoq  limfa  muhitida  boʻladi,    bu    ularning  yuqorida    aytib    oʻtilgan 
hislatlardan  mahrum  qiladi.    Biroq  shisha  tola,  slyuda  kabi  chang  turlari  nafas 
yoʻllariga kirganda yuqori nafas  yoʻllari  hujayralarini mikro zararlash xavfi aniq 
boʻladi. Ular koʻzning shilliq qavatini va teriga ta’sir koʻrsatishlari mumkin. 
Chang zarralarining qattiqligi ularning zararli ta’sirida aytarli rol oʻynamaydi.  
Masalan,  korund  va  karborundga  oʻxshash  juda  qattiq  moddalarning  changi 
ulardan ancha yumshoq boʻlgan  kvars changiga nisbatan kam zararlidir. 
Chang  zarrachalarining  elektr  bilan  zaryadlangan  boʻlishi  aerozollarning  
turgʻunligiga  va    uning  biologik  aktivligiga  ta’sir  qiladi.    Qattiq  materiallarning 

---

121 
 
changishi  vaqtida  chang  zarrachalarining  90-98%  i  musbat  yoki  manfiy 
zaryadlanadi. Ancha yirik zarrachalar koʻp zaryadli boʻladi. 
Chang  zarralarining  adsorbsion  hususiyatlari  ba’zida  ta’sirlash  hususiyatiga 
ega boʻlgan zaharli gazsimon moddalarning  chang bilan kirishiga sabab boʻladi. 
Havo  muhitining  changli  boʻlishi,  uni  mikrob  va  bakteriyalar  bilan  koʻp 
urugʻlanishiga sabab boʻladi. 
Changning zararli ta’siri pnevmokoniozlar deb ataluvchi kasb kasalligiga olib 
keladi.  Ular  silikoz,  silikatoz  va  boshqa  shakllarga    ajralgan.    Silikoz-erkin  
kremniy  (11) oksidi changining ta’siridan rivojlanadigan pnevmokoniozning  koʻp  
uchraydigan   va xarakterli shaklidir.  Silikatoz-kremniy  kislota tuzlarining  changi 
nafas olish yoʻllariga kirganda vujudga keladi,  antrakozkoʻmir changi  bilan  nafas  
olganda vujudga keladigan pnevmokoniozdir. Shuningdek nafas olish organlariga 
ba’zi  bir  metallarning,  masalan,  alyuminiy,  temir,  aralash    tarkibli    changlar 
kirganda ham pnevmokonioz rivojlanishi mumkin. 
Changli  havo    bilan  nafas  olganda  ancha  yirik  chang  zarralari  yuqori  nafas 
yoʻllarida ushlanib qoladi, asosan 5 mkm va undan kichik  boʻlgan  chang zarralari 
nafas  yoʻllarining  chuqur  boʻlimlariga  tushadi.    Organizmda  ushlanib  qolgan 
changlar miqdori chuqur nafas olganda, masalan ogʻir ish qilganda,  shuningdek,  
havodagi chang miqdori ortib ketganda koʻpayadi. 
Silikoz  juda  changli  sharoitda  odatda  koʻp  yil,  koʻpincha  ogʻirchang 
miqdorining  oʻzgarish  holatini  tegishli  davrlar  muddati  xronometrik  kuzatishlar 
yordamida aniqlanadi.